سبزوار. [ س َ زَ
/ زِ ] (اِخ )شهرکیست خرد بر راه ری [ از خراسان ] و قصبه ٔ روستای بیداست . (حدود العالم ). نام شهری است مشهور از اقلیم چهارم بخراسان ، الان به تشیع معروف و بمحبت اهل بیت مشعوف و بعداوت شیخین مجبول ، چنانکه مولوی گوید:
سبزوار است این جهان بیمدار
ما چو بوبکریم در آن خوار و زار.
در قدیم الایام شهری بزرگ در آن اراضی بوده جربدنام اکنون جز ارکی از آن باقی نمانده و جعفرآباد نام قلعه ٔ محکم در آنجا ساخته شده بدست خوانین شادلو است . بیک فرسنگ فاصله در زیر دست آن جاده دزی خراب است و آن را دز سپید خوانده اند. چون سهراب عزم ایران کرده به آنجا رسیده ، با هجیر مبارزت کردند. (آنندراج ). سبزوار در اصل ساسویه آباد بوده است و گفته اند پسران ساسویه یزدجرد بود. (تاریخ بیهقی از سبک شناسی ص
368). در سبزوار مسجد جامعی است که بدست خواجه علی مؤید که آخرین حکمران سربداریه معاصر امیر تیمور بوده است بنا کرده است کتیبه ای پیدا شده که نشان میدهد ماده تاریخ آن
1044 هَ . ق .ساخته شده است . رجوع به مرآت البلدان ج
4 ص
105 شود.
از اقلیم چهارم است ، طولش از جزایرخالدات قطیه و عرض از خط استوا لونه ، هوایش معتدل است و بازارهای فراخ و خوب دارد و طاقی از چوب بسته اند که چهار سوی بازار است بغایت محکم و عالی ، حاصلش غله و اندکی میوه و انگور باشد و قریب چهل پاره دیه است که از توابع دارد و مردم آنجا شیعه ٔ اثناعشری اند.(از نزهة القلوب چ لیدن ص
149).
نام یکی از شهرستانهای استان نهم و حدود آن بشرح زیر است : از خاور بکوه سرخ و ارتفاعات خاوری دهنو سلیمان آباد و سنگرد و شهرستان نیشابور، از باختر بشهرستان بجنورد و شهرستان شاهرود، از جنوب بشهرستان کاشمر، از شمال به شهرستان قوچان و بجنورد.
آب و هوای آن : چون شهرستان سبزوار و بخش های تابعه ٔ آن در مناطق مختلفه در سه جلگه ٔ موازی هم قرار داشته ارتفاع هر یک از آنها متفاوت است و یک بخش بطور کلی در کوه میش و قراء چندی از بخش داورزن وحومه ٔ جغتای - صفی آباد در قسمت کوهستانی این ناحیه واقع شده است و تاکنون اطلاع صحیحی راجع به آب و هوای کلیه ٔ مناطق فوق بدست نیامده و اختلاف قطعی فصول چهارگانه بخوبی معلوم نیست . بطور کلی آنچه میتوان استنباط کرد این است که درجه ٔ حرارت قسمتهای جلگه با کوهستانی تفاوت کلی داشته یعنی در قسمت های جنوب داورزن واطراف کال شور در دهستان آزادوار و خسروشیر هوا گرم و قسمتهای کوهستانی معتدل بسیار مطبوع است . بواسطه ٔ بارندگی ها و رطوبت هوا درختها و اشجار در اندک مدت رشد و نمو می نمایند. آب رودخانه ، چشمه سار و قنوات زیادی دارد به این جهت محصول پنبه ٔ شهرستان سبزوار در استان خراسان در درجه ٔ اول است .
ارتفاعات : رشته ٔ ارتفاعات که جلگه ٔ جوین را از جلگه ٔ سبزوار جدا نموده بطور کلی معروف بکوه جغتای می باشد. این کوه همان دنباله ٔ ارتفاعات سلسله جبال البرز که در شمال باختری نیشابور معروف به طغان کوه می باشد بالاخره برشته ٔ اصلی نیشابور متصل می شود، این کوه از گدار منیدر تا گدار نوده و طبس در سه رشته ٔ مختلف موازی هم قرار گرفته اند و در هر یک از نقاط مختلفه اسامی مخصوصی دارد. مرتفعترین قلل آن اندقان و صدخر و ارتفاع آن
2373 متر است . پس از گدار طبس یک رشته کوه اصلی معروف به کوه طبس و اولر تا سلطان آباد زعفرانیه کشیده شده است . در شمال خاوری زعفرانیه معروف به کوه جسته و در خاور سلطان آباد طغان کوه نامیده میشود. دو رشته ٔ دیگر در شمال و جنوب رشته ٔ ارتفاعات اصلی جغتای قرار دارند، قسمت شمالی از گدار مندر بطرف خاور امتداد در جنوب باختری جغتای معروف بکوه کره می باشد از گدار برغمد بطرف خاور معروف بکوه اندقان است ، در قسمت باختر و شمال کهک و مزینان کوه زواک نامیده میشود. کوه زواک در شمال داورزن به طرف خاور امتداد دارد، در هر محلی به اسامی مخصوصی معروف است .
کوه صد خرو، کوه سفید، کوه سرخ و ساروق ، این کوه ها تا گدار بلند باران امتداد دارند. رشته ٔ ارتفاعات دیگری که جلگه جاجرم و اسفراین و صفی آباد را از جلگه جوین جدا نموده بطول
146 هزار گز است که
47 هزارگزی شمال خاوری پل ابریشم شروع شده و تپه های کوچک و خاکی آن تا
10هزارگزی شمال خاوری حجت آباد کشیده شده است . مرتفعترین قلل آن در شمال نقاب معروف به کوه مهار است که
1517 متر ارتفاع دارد. این کوه خاکی است و عبور و مروراز آن به سهولت انجام میگیرد. رشته ٔ ارتفاعات دیگری که در شمال دهستان بام معروف بکوه شاه جهان می باشد،این کوه بسیار سخت و مرتفع است ، دره های عمیق و گدارهای متعددی دارد که صعب العبور است . یک رشته ارتفاع دیگری که در
24 هزارگزی جنوب سبزوار واقع و طول آن شمال جنوبی تقریباً
90 هزار گز عرض آن
40 هزار گز موسوم به کوه میش و معروف است که بیش از
70 رشته چشمه ازآن جاری می باشد و هوای آن بسیار معتدل است . در قله ٔاین کوه امامزاده ای معروف به برادر امام رضا است ، گنبد آن از آثار باستانی است . رودخانه ٔ مهم دائمی در نواحی سبزوار نبوده کلیه ٔ آنها بهارآبه در مواقع بارندگی سیلی از آنها جاری می شود، فقط رودخانه ای که معروف به کال شور است همواره آب از آن جاری است و بواسطه ٔ عبور از زمین های نمک زار و گچ و معادن دیگر قابل شرب نبوده بقدری تلخ و شور است که بعضی از اشخاص از آب آن املاح سولفات دوسود جمعآوری می نمایند. در مواقع طغیان بواسطه ٔ هموار بودن زمین اطراف عرض رودخانه به یکهزار گز می رسد. رودخانه ٔ دیگری معروف به شورکال از کوههای نیشابور سرچشمه میگیرد در خاک جوین از شمال آبادیها عبور می کند و پس از طی
144 هزار گز در شمال امیرآباد از خاک جوین خارج و داخل جلگه ٔ جاجرم میشود. این رودخانه بهارآبه بوده هیچگونه استفاده ٔ زراعتی نمیدهد. تعداد
11 رشته رودخانه ٔ دیگر به اسامی بهاردان ، آبرود، داورزن ، مهر، صدخرو، بفره ، ریوند، طبس ، برغمد، شواج ، کمیز، از کره کوه و کوه سفید و اندقان سرچشمه می گیرند و آبادیهائی را که در مسیر آنها قرار دارند مشروب می نمایند.
سازمان اداری :شهرستان سبزوار از پنج بخش بنام حومه ، داورزن ، صفی آباد، جغتای ، ششتمد تشکیل میشود و دارای
367 آبادی است که مجموع نفوس آن در حدود
203439 تن است .
محصول : استعداد منطقه ٔ سبزوار جهت کشت انواع غلات و حبوبات بیش از سایر نقاط مناطق خراسان است مخصوصاً پنبه و زیره بحد کافی کشت میشود بطوری که بحد متوسط در سال
11000 عدل پنبه و
4 هزار تن زیره از این شهر صادر می شود. در سبزوار معادن ذغال سنگ در طبس ودرفک معدن مس ، در دهنه سیاه ، زنگانلو، برجک زاج ، در کوه میش ذغال سنگ ، در صفی آباد معدن مس و در محمدآباد بالای صدخرو، سنگ آسیای باغجر، سنگ پازر در جوین ، ذغال سنگ در دهنه اجاق ، زاج سبز در کیدوز.
راه : راه شوسه ٔ تهران - مشهد از این شهرستان عبور می کند و راه آهن تهران و مشهد که فعلاً در دست اقدام است
۞ از جلگه ٔ جوین می گذرد. (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج
9).