کبیکج

International Conference on Architecture, Urbanism, Civil Engineering, Art, Environment
Future Horizons & Retrospect
ICAUCAE 2016
7 March 2016, Tehran, Iran, Institute of Art and Architecture (SID)
1
مقدمه
یکی از جنبه های جالب توجه در نسخه های خطی اسلامی، وجود واژه کَبیکَج در برگ اول و یا انتهای کتاب است که در بعضی
موارد با اضافه کردن یای ندا به آن صفت جاندار داده شده و به صورت تکرار یا کَبیکَج و یا به صورت دعاگونه یا کَبیکَج احفَظ الورق(ای
کَبیکَج این ورق را حفظ کن) می آید(گاچک، 1986 ). باورهای متفاوتی درباره این عبارت رمزآلود وجود دارد. بعضی آن را نوعی طلسم
برای دور نگهداشتن حشرات از آثار کاغذی دانستهاند و عدهای دیگر آن را گیاهی سمی معرفی کردهاند. باور به قدرت ماورایی واژه
کَبیکَج سبب شده است که از توجه به گیاه کَبیکَج و ترکیبات شیمیایی آن کاسته شود. بنابراین مطالعات آزمایشگاهی جهت بررسی
ضرورت یافت و سعی (Ranunculus lanuginosus) دسته ترکیبات شیمیایی موجود در گیاه کَبیکَج، گونه رانونکولوس لانوگینوسوس
گردید در طی این پژوهش به پرسشهای زیر پاسخ داده شود:
-1 کَبیکَج چیست؟
-2 از گیاه کَبیکَج در طب قدیم به چه منظور استفاده میشده است؟
-3 کدام دسته ترکیبات شیمیایی در کَبیکَج، سبب قوت بخشیدن به باور قدما در قدرت دورکنندگی حشرات دراین گیاه میشود؟
روش تحقیق
این پژوهش با تمرکز بر شناسایی ترکیبات شیمیایی موجود در گیاه کَبیکَج گونه رانونکولوس لانوگینوسوس انجام شده است و
دستیابی به این هدف با استفاده از روش تحقیق تجربی-آزمایشگاهی و تحلیل نتایج بر اساس یافتههای مطالعات کتابخانهای و
آزمایشگاهی محقق گردید. پس از بررسی مطالعات انجام گرفته درباره ریشه واژه کَبیکَج و جایگاه آن در طب کهن، به منظور بررسی
فرضیه قابلیت دورکنندگی حشرات در این گیاه، شناسایی دسته ترکیبات شیمیایی در ساختار گیاه ضرورت یافت که این مهم با
استفاده از آزمایشهای شیمی کلاسیک مورد بررسی قرار گرفت.
پیشینه تحقیق:
با مرور دادهها میتوان دریافت چندین مطالعه در زمینه بررسی عبارت کَبیکَج در حفاظت نسخههای خطی اسلامی انجام گرفته
است. گاچک در مطالعات خود در زمینه نسخ خطی اسلامی، به بررسی و ریشهیابی ادعیه و یادداشتهای به جا مانده از کاتبان پرداخته
است که یکی از این نمونهها نوشتن کلمه رمزآلود کَبیکَج بوده است. وی پس از بررسی معانی لغوی این کلمه و باورهای مختلف درباره
قدرت طلسم مانند این کلمه در دور کردن حشرات از کتاب، اشاره میکند که همچنین کَبیکَج اسم گیاهی متعلق به خانواده
است و تعداد زیادی از گونهها در این خانواده سمی هستند. وی اذعان داشته تنها با توجه به اعتقادات و (Ranunculaceae) آلاله
باورهای مردم نمی توان این گیاه را دورکننده حشرات دانست بلکه تجزیه دقیق آزمایشگاهی برای اثبات توانایی این گیاه در حفظ کاغذ
در ادامه پالاک نیز به بررسی باورهای موجود درباره کَبیکَج و همچنین استفاده از سایر روشهای .(Gacek, ضروری است( 1986
گیاهی نظیر کافور، جوانه اُکالیپتوس و روغن پوست نارنج در حفاظت مواد کتابخانهای پرداخته و اشاره میکند علیرغم وجود ماده سمی
یاووز پس از بررسی پیشینه عبارت کَبیکَج، به .(Pollock, در گیاه کَبیکَج، خاصیت آن در دورکنندگی حشرات هنوز مبهم است( 1988
مطالعات کتب کهن نظیر دیسقوریدس و پلینیوس در زمینه گیاه کَبیکَج پرداخت و گیاه کَبیکَج را متعلق به گونه رانونکولوس
Yavuz, ) از خانواده آلالگان دانسته و به معرفی ترکیبات شیمیایی این گیاه پرداخته است (Ranunculus Asiaticus) آسیاتیکوس
2009 ). همچنین دیگیرمن به بررسی کَبیکَج به عنوان یک گیاه در طب سنتی پرداخته است. وی بیان می کند که در متون کهن
ابن سینا، ابن بیطار، جالینوس، دیسقوریدوس به کاربرد مؤثر این گیاه در جهت درمان دندان درد، طاسی، رفع اضافات گوشتی
.(Değirmen, اشاره کرده اند( 2013
کَبیکَج در نسخه های خطی اسلامی:
همچنین کببکج، یکی .(wehr, 1976, کَبیکَج در واژه نامه عربی مکتوب جدید به صورت آلاله آسیایی معنی شده است( 812
از انواع جعفری وحشی، سمی کشنده و فرشته حامی خزندگان و ملک سوسک ها (در هند با این اعتقاد که احترام به پادشاه
و (Steingass, سوسک ها سبب ترحم آن ها خواهد بود، غالباً در صفحه اول نسخ نوشته می شد)تعریف شده است ( 1977,1013
- همین طور کَبیکَج را نوعی گیاه و نوعی جن و ورد دانسته که نام آن کتاب را از آسیب حشرات مصون نگه می دارد(شکل های 1
3). این اعتقاد وجود داشته است که اگر واژه کَبیکَج در ابتدای کتب نوشته شود، موریانه به کتاب آسیب نخواهد رساند(اشب یلی،
بیتا). این کلمه معرب کلمه فارسی کَبیکَگ(کَبیکه) است که به صورت کَبیکَنج نیز به کار می رفته است و آن یکی از گونه های
2895 ). بعضی گویند به سریانی نام ، آلاله است که قدما می پنداشتند حشرات (ازجمله بید) از بوی آن گریزانند (معین، 1368
ملَکی است موکل بر حشرات و معادل های عربی آن را کف السبع یا کف الاسد یا کف الضبع و شجرةالضفادع(درخت قورباغه) و
شقیق و وردالحب ذکر کرده است(دهخدا، 231،1366 ؛ ناظم جهان، 1287 ). بیرونی اشاره میکند جالینوس گوید کَبیکَج چهار
نوع است. نام او به لغت هندى مشتق است از کبى به این معنى که کبى حیوانى است که پیوسته در اضطراب باشد و همچنین
هرکه عضوى از او به کبیکج بسوده شود قرار از او برود چنانکه کپى و در بعضى از کتب چنین آورده اند که او را کپى به آن
نسبت کرده اند که کپى را به او الفت تمام باشد به نسبت نبات های دیگر و معتقد است به همین دلیل نام این حیوان را روی
579 ). کلمه کج به معنای چنگک و منحنی خمیده و ناراست است؛ توصیفی که با ریشه ، گیاه مذکور نهاده اند(بیرونی، 1977
کلفت و لیفیشکل و شاخه های رونده و پربرگ این گیاه تناسب دارد. از نظر گیاه شناسی کَبیکَج را آلاله ایرانی یا آلاله عمامه ای
.( نیز دانسته اند که متعلق به خانواده آلالگان است(شکل 4
کاربرد گیاه کَبیکَج در طب سنتی:
در مطالعه نسخ کهن طبی اسلامی می توان دریافت که بیشتر توضیحات درباره گیاه کَبیکَج در طول زمان از کتاب های دیگر
نقل و تکرار شده است. در حقیقت بیشتر این اطلاعات از ترجمه کتب طب دیسقوریدوس، جالینوس و پلینوس حاصل شده است.
دیسقوریدس در کتاب 1 خود بطراخیون (نام دیگر کَبیکَج) را یک نوع کرفس دشتی معرفی کرده که از سموم کشنده و به شدت
سوزاننده است. از آن برای از بین بردن اضافات گوشتی، برآمدگی و لک پوست ناشی از سوختگی ، زگیل و انداختن ناخن و
1 - De materia medica
3
به عنوان مسکن درد دندان (اما سبب فروریختن دندان می شده است) و عطسه آور و درمان ریختگی مو به علت گازگرفتگی روباه
،(Ranunculus aquatilis) استفاده می شده است و دارای چهار نوع رانونکولوس آسیاتیکوس، رانونکول وس آکواتیلیس
414 ه.ق). شرحی که - رانونکولوس لانوگینوسوس می باشد (ابن سینا، 403 ،(Ranunculus muricatus) رانونکولوس موریکاتوس
در بیشتر این کتاب ها نظیر المعتَمد فی الأدویۀ المفرَدة، مسالک الأبصار فی ممالک الأمصار، الجامع المفردات الأدویۀ و الأغذیۀ و
منهاج البیان فی ما یستعمله الإنسان ذکر گردیده، به صورت کامل و جامع در کتاب مخزن الادویه وجود دارد. براساس این کتاب،
کَبیکَج معرب از فارسی است و آن را کَف الضَبع و به یونانی بطراخیون و سالتین اغریون و به اصفهانی موشک و به ترکی ماستواء
چچکی و به هندی جل بیل و لستوپری نیز و به فرنگی زتنکل نامند. صنف اول برگ آن شبیه به برگ گشنیز و از آن عریض تر و
مایل به سفیدی و با رطوبت لزجه و گل آن زرد و بنفش نیز و ساق آن باریک به قدر یک ذرع و بیخ آن سفید تلخ و منشعب
مانند شعبههای خربق و منبت آن قریب آب های جاری. صنف دوم نیز شبیه به صنف اول و از آن بزرگ تر و بسیار حریف و گل
آن بنفش و این را سالتین اغریون نامند. صنف سوم نبات آن بسیار کوچک و گل آن زرد طلایی و کریه الرایحه. صنف چهارم نیز
شبیه به صنف سوم و گل آن سفید به رنگ شیر. افعال و خواص آن حار حاد مقرح و جا لی و مقشر جلد و لذاع و محکک .
اعضاءالرأس سعوط بیخ خشک آن معطس و قوی تر از کندش و طلای آن از خارج جهت ضربان اسنان و سنون آن جهت تفتیت
آن ها و نطول مطبوخ آن جهت سعفه. الاورام و البثور. طلای آن جهت قطع جرب و بثور و ثوالیل مسماریه و غدد آویخته و ضماد
تازه برگ و شاخ آن با اندک زمانی موجب جراحت و درد اعضا و با روغن ها جهت جرب انسان و حیوان و قطع برص و بیاض
ناخن و اقسام ثوالیل و داءالثعلب و حمول آن مخرج جنین و مشیمه و رافع احتباس حیض و دو مثقال آن کشنده و چون با مثل
آن آرد گندم خمیر کنند و بر عضو گذارند نایب مناب داغ است و از داخل استعمال آن جایز نیست به سبب کمال حدت آن و
چون کسی آن را بخورد اعراض از او مانند اعراض اسقیل و بزر انجره خورده است و به دستور مداوای آن. این دارویى تیز است و
به تیزى بکشد(جرجانی، 504 ه.ق). از خوردن آن تقطیع در حلق و شکم و التهاب و حرقت شدید در دهن و معده و سوزش امع ا
و بثور و آبله در لب و دهن و تب حاد و سرسام حادث شود و گاهى از آن جنون و وسواس سوداوى به سبب احتراق اخلاط
667 ). عصاره خام گونه های آلاله در اروپا به عنوان تببر ، عارض شود و بعضى را به سبب موافقت نقصان نکند(ناظم جهان، 1287
و درمان آسم و نقرس استفاده می شده است. تاریخچه مداوای بیماران با این گیاه به قرون گذشته برمی گردد. این گیاه خیلى
سمى است. بر اساس کتاب قانون کبیکه از گیاهان سمى است و سمش تندمزگى دارد. علاجش همان علاج بلادر است، روغن ه ا
414 ه.ق). در چین و هند بین گیاهان سمى تقریباً این گیاه از گیاهان منحصرى - و چربی ها بهترین علاج آن اند(ابن سینا، 403
است که مصرف داخلى آن به مقدار خیلى محدود تجویز مى شود و از تخم و ریشه و پوست گیاه براى معالجۀ سرماخوردگى،
روماتیسم، درد مفاصل یا آرترایتیس استفاده مى شود . در هند و چین از تخم آن براى تقویت معده و براى رفع ناراحتى کلیه و
.(388 ، براى تصفیه تنفس بدبو مصرف مى شود و از گرد آن روى آبسه ها مى مالند(میرحیدر، 1385
بررسی ویژگی های مورفولوژی و فیزیکوشیمیایی گیاه کَبیکَج
-انتشار جغرافیایی گیاه کَبیکَج
این گیاه در کنار جویبارها و باتلاق ها در اغلب نقاط معتدله دنیا مى روید. در هند در دره هاى گرم هیمالیا و شمال هند
387 ). حدود 20 گونه آن انحصاری ایران است و بقیه گونه ها را در مناطق مدیترانه ای، عراق، -388 ، انتشار دارد (میرحیدر، 1385
افغانستان، آسیای جنوب غربی، ترکمنستان، سوریه، لبنان، شبه جزیره بالکان، پاکستان، مراکش، جزیره قبرس و ماورای قفقاز نیز
می توان یافت. در ایران، مرکز تنوع و انتشار تعداد قابل توجهی از گونه های آلاله در ناحیه ایرانی- تورانی است. این جنس دارای
از آنجایی که برای گیاه کَبیکَج چهار گونه .(Ghahreman, گونه های یکساله، دوساله و چندساله در بیشتر نقاط ایران است( 1992
ذکرشده است بر اساس شرحهای گذشته گیاهان دارویی، برگ این گیاه در هر چهار نوع مانند ورق گشنیز اما تلخ است، یکى مایل
International Conference on Architecture, Urbanism, Civil Engineering, Art, Environment
Future Horizons & Retrospect
ICAUCAE 2016
7 March 2016, Tehran, Iran, Institute of Art and Architecture (SID)
4
به سفیدى و گلش زرد و ساقه اش متوسط در ستبرى و درازى، بیخش تلخ و کوچک و پرشعبه مانند خریق سیاه و جاى رویش آن
نزدیک آب هاى روان و گونه دیگر همانند اول و بسیار تند است. گونه سوم نباتش بسیار کوچک تر و گلش زرد طلایى و بسیار
بدبوى است و آن را به شیرازی کس ویران یا کس وبران و به اصفهانی موشک می نامند و گونه چهارم گلش به رنگ سفید شیری
250 ). بر اساس شرح جدید گیاهان دارویی نوع اول رانونکولوس آسیاتیکوس از گیاهان علفی ، است(قهرمان و اخوت، 1383
افراشته به طول نیم متر است. برگها متناوب با بریدگی های نسبتاً عمیق، برگ های پائینی لبه دار است. گل بزرگ ، دارای 5
کاسبرگ ، 5 گلبرگ یا دارای گلبرگ های متعدد مجهز به ناخنک پولکدار، برچهها در قاعده فاقد قوز و یا کوهان، نوکدار، گلها
منفرد به رنگهای مختلف است(شکل 5). نوع دوم رانونوکولوس لانوگینوسوس نیز از گیاهان علفی افراشته به طول نیم متر و
دارای برگی متناوب با بریدگیهای به نسبت عمیق سه بخشی به شکل برگ گشنیز است . گل کوچک تر از گونه آسیا تیکوس
مذکور بزرگ دارای 5 کاسبرگ ، 5 گلبرگ، به رنگ زرد است(شکل 6). نوع سوم رانونکولوس موریکاتوس از گیاهان علفی گسترده
به طول نیم متر است. برگها بن رست، قلبی شکل دارای لبه با حاشیه کنگره ای با دمبرگ بلند است. گل کوچکتر از گونه های
مذکور، دارای 5 کاسبرگ ، 5 گلبرگ، به رنگ زرد است(شکل 7). نوع چهارم رانونکولوس آکواتیلیس گیاه علفی کوتاه گسترده و در
محل های مرطوب می روید. برگها دارای شکاف عمیق ی ا بریدگی است . گل کوچکتر از گونه آسیاتیکوس مذکور دارای 5
.(437 ، کاسبرگ ، 5 گلبرگ، به رنگ سفید است(شکل 8)، (قهرمان و اخوت، 2009
دسته ترکیبات شیمیایى موجود در گیاه کَبیکَج
عده ای از گیاهان تیره آلاله دارای آلکالوئیدها و گلیکوزیدهای سمی و خطرناک در اعضای مختلف خود می باشند. برخی دیگر
هیدراستیس- ،(Adonis) آدونیسها ،(Aconitum) دارای شیره محرک و تاول آور هستند. ازنظر درمانی آکونیتیومها
8). مصرف داخلى گیاه که باید طبق تجویز و زیر نظر ، بیشتر از سایر گیاهان تیره حائز اهمیت اند(زرگری، 1390 ،(Hydrastis) ها
388 ). عصاره ، پزشک باشد، نباید از 1گرم تجاوز نماید، زیرا مصرف داخلى چند گرم آن به هر حال کشنده است(میرحیدر، 1385
و کشنده قارچ (Cao, بی حس کننده درد و ضد اشتعال( 1992 ،(Bhattacharyya, خام گونه های آلاله دافع حشرات( 1993
طبق مطالعات، گونه رانونکولوس آسیاتیکوس قدرت بازدارندگی مناسبی روی گونه قارچی .(Aslam,et al., هستند( 2012
از تیره (R.arvensis) عصاره گیاه رانونکولوس آرونسیس .(Qasem, دارد( 1996 (Fusarium oxysporum) فوزاریوم اکسیسپروم
آلالگان که دارای ترکیباتی نظیر گلیکوزید، فلاونوئید، ترکیبات فنولی، آمینو اسید، پروتئین، کربوهیدرات، آستروئید، تریترپن ها،
(Aspergillus ) آسپ رژیلوس نایجر ،(Candida albicans) کومارین است، سبب جلوگیری از رشد قارچ های کاندیدا آلبیکانس
می- (Penicillium digitatum) پنیسیلیوم دیجیتاتوم ، (Aspergillus clavatus) آسپرژیلوس کلاواتوس ، niger
در زمان قدیم، این گیاه را برای ایجاد مسمومیت به کار می بردند و فرد مصرف کننده دچار حالتی از .(Hachelaf, شود( 2013
مسمومیت با چهره ای ظاهراً خندان می شد و مصرف شیره رقیق شده گیاه را در درمان تنگی نفس ، بیماری سل ، حالت زردی،
International Conference on Architecture, Urbanism, Civil Engineering, Art, Environment
Future Horizons & Retrospect
ICAUCAE 2016
7 March 2016, Tehran, Iran, Institute of Art and Architecture (SID)
5
ازنظر ترکیبات شیمیایى در کبیکج مادة .(Cao,1992, 496- زخم های مثانه و برخی موارد دیگر توصیه کرد ه اند ( 498
آنمونین به صورت بلورهای سوزنی شکل و بی رنگ متبلور می شود . در آب .(Duke, 2008, وجود دارد( 370 (Anemonin) آنمونین
به مقدار جزئی ولی در آب گرم به مقادیر بیشتر حل می گردد. در الکل گرم، کلروفرم و قلیاها محلول است و در اتر حل نم ی شود .
27 ). بى درنگ پس از ، 158 درجه سانتی گراد است(زرگری، 1390 - با قلیاها محلول زردرنگ ایجاد می کند و نقطه ذوب آن 157
Toki . در آن مشخص شده است که سمى قوى است (Protoanemonin) 2 درصد پروتوآنمونین / باز شدن گل ها نیز در حدود 5
3-O-[2-O-(β-D-xylopyranosyl)-6-O-(malonyl)-β-D- (Anthocyanin) وجود دو نوع آنتوسیانین .(et al., 1996)
از دلفینیدین و سیانیدین را در عصاره گرفته شده از گلبرگ ه ای صورتی و بنفش گل رانونکولوس glucopyranosides]
آساتیکوس گزارش داد. آنتوسیانین در اغلب گل ها و میوه ها دیده می شود. اما همچنین در برگ ها، ساقه ها و ریشه ها نیز پیدا
می شود. در این قسمت ها، آنتوسیانین ها عمدتاً در غشای خارجی سلول ها متمرکز است. رنگ آنتوسیانین ها بستگی به ساختار و
یافت (Anemonol) در گزارش دیگرى آمده است که در گیاه مادة آنمونو ل .(Yoshitama et al., میزان اسید ماده دارد ( 1998
گلوکوزید (Ranunculin) 389 ). رانونکولین ، مى شود. ماده اى که در طب و داروسازى بسیار موردتوجه است (میرحیدر، 1385
بی ثبات موجود در گیاهان از خانواده آلاله است و زمانی که این ماده با بزاق ترکیب شود به شکل آنزیمی به سم پروتوآنمونین
یک سم است که ((Ranunculol) پروتوآنمونین(گاهی اوقات به نام آنمونو ل ی ا رانونکولول .(Berger, شکسته می شود( 1998
- و یک لاکتون 4 (seegal, به صورت گلیکوزید در تمام گیاهان از خانواده آلاله است که خاصیت ضدباکتری دارد( 1945
هیدروکسی- 4،2 -پنتادینوئیک اسید است و به حالت مایعی روغنی و به رنگ زردروشن است. درکلروفرم حل م ی شود . استخراج
27 ). پروتوآنمونین ، انجام گرفته است(زرگری، 1390 (Fujita) و فوجیتا (Asahina) آن و فرمول منبسط و سنتز آن توسط آساهینا
و باعث خارش ، خراش و (Hill et al., در ترکیب و تحت تأثیر نوعی آنزیم و براثر خیساندن در بافت های گیاه آزاد می شود( 1951
یا تاول در تماس با پوست یا مخاط می گردد. مصرف آلاله تازه می تواند به تهوع، استفراغ، سرگیجه، اسپاسم و یا فلج منجر شود .
وقتی گیاه خشک می شود، در تماس با هوا تبدیل به آنمونین میشود که دراثر هیدرولیز به اسید کربوکسیلیک غیرسمی تبدیل
می گردد.
در پژوهش حاضر به بررسی گیاه کَبیکَج گونه رانونکولوس لانوگینوسوس پرداخته شد. اندام های هوایی این گیاه توسط محقق
از روستای شیلهسر در شهرستان بندرانزلی در ارتفاع 100 متری از سطح دریا و در فاصله زمانی فروردین تا اردیبهشت
1393 (فصل رویش گیاه و گل دهی آن) جمع آوری گردید. هرباریوم تهیه شده از گیاه کَبیکَج توسط محقق با شماره هرباریوم
2833 در بخش هرباریوم دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان قرار داده شد. لازم به ذکر است که گیاه موردمطالعه
در این پژوهش توسط مسئول هرباریوم دانشکده منابع طبیعی دانشگاه صنعتی اصفهان، بر مبنای کلیدهای ارائه شده در کتب و
منابع رده بندی گیاهان مورد شناسایی قرار گرفت و گیاه موردمطالعه رانونکولوس لانوگینوسوس ی ا رانونکولوس
تشخیص داده شد. (R.constantinopolitanus) کنستانتینوپلیتانوس
(الف) (ب)
banism, Civil Engineering, Art, Environment
Future Horizons & Retrospect
ICAUCAE 2016
7 March 2016, Tehran, Iran, Institute of Art and Architecture (SID)
6
شناسایی دسته ترکیبات شیمیایی موجود در گیاه رانونکولوس لانوگینوسوس
پس از بررسی باورهای مربوط به کبیکج در نسخ خطی اسلامی، فرضیه وجود قدرت دورکنندگی حشرات در گیاه کبیکج قوت
گرفت که البته بدون شناسایی مواد مؤثرههای موجود در گیاه، اطمینان از آن ممکن نیست. از این رو، در این بخش به شناسایی دسته
ترکیبات موجود در ساختار گیاه با استفاده از روش شیمی تر(کلاسیک) پرداخته شد. از معرف های ید(واگنر) و مایر جهت شناسایی
Born- ) برای شناسایی فلاونوئی دها، روش بورن - تراگر (PEW) و پیو (Wilson-Taubock) آلکالوئیدها، روش ویلسون - تابوک
برای شناسایی گلیکوزیدهای (Baljet Reaction) و بالجت (Kedde-Reaction) برای شناسایی آنتراکینونها، واکنش کد (Traoeger
قلبی، واکنش ایجاد سرب با محلول استات سرب و واکنش رنگی با استفاده از محلول کلروفریک به منظور شناسایی تانن ها استفاده
.( Rios, گردید( 1988
شناسایی آلکالوئیدها
0 گرم از پودر گیاه موردمطالعه توسط 1میلی لیتر اسیدکلریدریک 2 نرمال و 9 میلی لیتر آب مقطر به / برای تهیه محلول نمونه، 5
مدت 2تا 5 دقیقه روی بن ماری حرارت داده شد و بعد از سرد شدن آن را صاف کرده و برای آزمایش های بعدی آماده گردید.
-شناسایی با معرف ید(واگنر) و مایر
بر روی محلول نمونه در یک شیشه ساعت، 2 قطره معرف ید و همچنین بر روی محلول نمونه در یک شیشه ساعت دیگر، 2
قطره معرف مایر اضافه گردید. در صورت وجود آلکالوئیدها با معرف ید رسوب قهوه ای مایل به سیاه و با معرف مایر رسوب سفید مایل
به زرد ایجاد می گردد که نتیجه آزمایش در مورد گیاه موردمطالعه وجود آلکالوئید را ثابت نمود.
شناسایی فلاونوئیدها:
0 گرم پودر گیاهی را یا 10 میلی لیتر متانول برای ده دقیقه رفلاکس کرده و بعدازآن محلول داغ را / برای تهیه محلول نمونه 5
با فیلتر کاغذی صاف کرده و حاصل را توسط 10 میلی لیتر آب رقیق کرده و بعد از سرد شدن محلول توسط 5میلی لیتر پترولئوم اتر
دکانته کرده و فاز آبکی را همراه با متانول جدا کرده و در دمای 40 درجه در خلأ تغلیظ کرده و سپس حاصل را با 5 میلی لیتر اتیل
استات حل کرده و در صورت لزوم محلول را صاف نموده و جهت آزمایش بعدی آماده گردید.
-آزمایش ویلسون- تابوک:
1 میلی لیتر از محلول نمونه تهیه شده را تا نهایت تغلیظ نموده و حاصل باقی مانده را توسط چند قطره محلول استون مرطوب
نموده و به آن مقدار کمتر از یک سر اسپاتول بوریک اسید و اگسالیک اسید اضافه کرده و 2 مرتبه توسط حرارت بن ماری تغلیظ نموده
و حاصل تغلیظ را بعد از سرد شدن در 10 میلی لیتر اتر حل کرده و در صورت وجود فلاونوئید در محلول به دست آمده می توان آن را
در طول موج 365 نانومتر شناسایی نمود و ترکیبات فلاونوئیدی در این ط ول موج ایجاد رنگ زرد مایل به سبز UV توسط لامپ
می نماید. در گیاه موردبررسی وجود رنگ سبز- زرد در طول موج ذکرشده وجود ترکیبات فلاونوئیدی را تأیید نمود.
-آزمایش پیو
0 گرم / 1میلی لیتر از محلول نمونه تهیه شده را تا نهایت تغلیظ نموده و به حاصل 1 تا 2 میلی لیتر اتانول اضافه نموده و م قدار 5
گرد روی و 2 قطره اسیدکلریدریک 2 نرمال به آن اضافه نموده و بعد از یک دقیقه به محلول مورد آزمایش مقدار 10 قطره
Flavonol- و فلاونول تری گلیکوزید (- 3 (Flavonol) اسیدکلریدریک غلیظ اضافه کرده و در صورت وجود ترکیبات فلاونول ه ا
در محلول رنگ قرمز تندی ایجادشده که شناساگر این دسته ترکیبات است. (glycosid
شناسایی ساپونینها
0 گرم از پودر گیاه موردمطالعه را داخل یک لوله آزمایش ریخته و به آن مقدار 10 میلی لیتر آب جوش / برای تهیه محلول نمونه، 5
اضافه کرده و بعد از سرد شدن برای مدت 10 ثانیه به شدت تکان داده و در صورت وجود ساپونین در محلول، تولید کف کرده و ارتفاع
International Conference on Architecture, Urbanism, Civil Engineering, Art, Environment
Future Horizons & Retrospect
ICAUCAE 2016
7 March 2016, Tehran, Iran, Institute of Art and Architecture (SID)
7
کف از 1 تا 10 سانتی متر خواهد بود که حداقل برای مدت 10 دقیقه پایدار است و با افزودن چند قطره اسیدکلریدریک 2 نرمال
پایداری خود را حفظ می کند. عدم تشکیل کف در محلول نمونه، عدم حضور ساپونین را در گیاه مشخص نمود.
شناسایی آنتراکینونها
-آزمایش بورن – تراگر
0 میلی لیتر اسیدسولفوریک 2 نرمال برای مدت کوتاهی جوش آورده (برای هیدرولیز قند)و بعد از / 0/2 گرم از پودر گیاه را با 5
خنک شدن توسط 10 میلی لیتر تولوئن دکانته کرده و فاز تولوئنی جدا و صاف گردید. در صورت وجود ترکیبات آنتراکینونی فاز
تولوئنی زردرنگ می شود. این فاز را با 2 میلی لیتر سود 2 نرمال دکانته کرده که پس از جدا شدن 2 فاز در صورت وجود آنتراکینون فاز
آبکی قرمزرنگ دیده می شود و فاز دیگر بی رنگ است. با عدم وجود این دو فاز در محلول نمونه مشخص گردید این ترکیب در گیاه
وجود ندارد.
شناسایی گلیکوزیدهای قلبی
برای تهیه محلول نمونه 1 گرم پودر گیاه مورد بررسی را با 10 میلی لیتر از محلولی که شامل اتانول -آب( 7:3 )می باشد مخلوط
کرده و برای مدت 5 دقیقه رفلاکس کرده و بعد از سرد شدن آن را صاف نموده و به حاصل مقدار 30 میلی لیتر آب و 15 میلی لیتر
محلول استات سرب اضافه و خوب مخلوط کرده و محلول به دست آمده را برای مدت 5 دقیقه در دمای آزمایشگاه قرار داده و سپس آن
را صاف و حاصل صافی به دکانتور منتقل شده و 3 مرتبه با 10 میلی لیتر محلولی که شامل کلروفرم ایزوپروپانول ( 3:2 ) می باشد، دکانته
گردید. درنهایت فازهای آلی با یکدیگر مخلوط گردیده و توسط سولفات سدیم بدون آب، آب گیری شد. برای انجام آزمایش های بعدی
نگه داری گردید.
-واکنش بالجت
0 میلی لیتر از محلول سود 10 %، با یکدیگر مخلوط / 9 میلی لیتر از محلول 1 % اسید پیکریک و 5 / برای تهیه معرف بالجت 5
کرده و مورداستفاده قرار می گیرد. یک قسمت از محلول نمونه را تغلیظ کرده و باقی مانده حاصل در 3 میلی لیتر متانول حل و سپس 3
میلی لیتر معرف بالجت به آن اضافه و خوب مخلوط می گردد. در صورت وجود کاردنولید ها در محلول مورد آزمایش رنگ نارنجی ایجاد
می شود که برای چند ساعت پایدار است .
-واکنش کد
3-دی نیترو بنزوئیک -5 % قسمت دوم محلول تهیه شده را کاملاً تغلیظ کرده و به باقی مانده 2 میلی لیتر از معرف کد (محلول 2
اسید در متانول) اضافه کرده و هنگامی که خوب مخلوط شد 2 میلی لیتر پتاس 1نرمال به آن اضافه کرده و در صورت وجود کاردنولیدها
رنگ ارغوانی ایجاد می شود که ناپایدار بوده و رنگ خود را از دست می دهد. بر اساس نتایج آزمایش در گیاه موردمطالعه گلیکوزیدهای
قلبی شکل وجود دارد.
شناسایی تاننها
-واکنش رنگی با محلول کلروفریک
0/2 گرم از پودر آسیاب شده گیاه را با 10 سی سی اتانول برای مدت چند دقیقه تکان داده و صاف کرده و قسمتی از حاصل
صافی را برداشته و در صورت قوی بودن رنگ آن توسط اتانول تا رنگ زرد مایل به قهوه ای روشن رقیق کرده و 10 سی سی از محلول
6 گرم در 100 سی سی آب) مورد آزم ایش قرار داده و در صورت / مورد آزمایش تهیه شده را توسط چند قطره محلول کلروفریک ( 7
ایجاد رنگ آبی یا سبز نشان دهنده وجود تانن هاست. اگر تغییر رنگی مشاهده نشد محلول های مورد آزمایش فاقد ترکیبات فنل و تانن
بوده است.
International Conference on Architecture, Urbanism, Civil Engineering, Art, Environment
Future Horizons & Retrospect
ICAUCAE 2016
7 March 2016, Tehran, Iran, Institute of Art and Architecture (SID)
8
-واکنش ایجاد سرب با محلول استات سرب و محلول های آلکالوئیدی
0/1 گرم از پودر گیاهی را با 10 سی سی آب برای مدت کوتاهی روی بن ماری به جوش آورده بعد از سرد شدن آن را صاف کرده و
6 باشد و در غیر این صورت توسط اسید استیک رقیق یا محلول سدیم هیدروژن - مابین 8 pH محلول به دست آمده می بایست دارای
موردنظر را آماده کرده و 2 سی سی از محلول تهیه شده را برداشته و به آن 2 تا 3 قطره محلول استات سرب یا محلول pH کربنات
آلکالوئید دار را اضافه کرده و در صورت وجود تانن رسوب ایجاد می شود که به طور واضحی قابل مشاهده می باشد که رنگ رسوب سفید
مایل به زرد است. هر دو آزمایش فوق حضور تانن در ترکیب گیاه موردنظر را تأیید نمودند. از دیگر ترکیب ات موجود در گیاه کَبیکَج
ان- ،(Carvacrol methyl ether) کارواکرول متیل اتر ،(Methyl linoleate) متیل لینولئات ،((Z)-Phytol) (ترنس)-فیتول
6,10,14- )، مونوترپنوئید- trimethyl-2-pentadecanone) -10،14،6 تریمتیل- 2- پنتادکانون ،(n-pentacosane) پنتاکوزین
و دیترپنوئید- (Sesquiterpenoids) سسکوئی ترپنوئیده ا ،(Sesquiterpenes) سسکوئی ترپنه ا ،(Monoterpenoids) ه ا
.(Terzioglu,et al., می باشند( 2008 (Diterpenoids) ها
بر اساس نتایج حاصل از آزمایش های شناسایی دسته ترکیبات شیمیایی موجود در ساختار گیاه، گیاه کَبیکَج دارای ترکیباتی
نظیر تانن، فلاونوئید، آلکالوئید و گلیکوزیدهای قلبی می باشد. مطالعات بر روی آلکالوئیدها نشان داده است که این ترکیبات دارای
هستند. (Mann & Kaufman, و حشرهکشی( 2012 (Roberts, و ضدباکتری( 2013 (Riviere et al., 1991, اثرات ضدقارچی( 347
فلاونوئیدها نیز دارای طیف گستردهای از فعالیتهای بیولوژیکی از جمله فعالیتهای ضد باکتری، ضد حشره، آنتی اکسیدان و ضد
ترکیب کارواکرول متیل اتر نیز دارای قدرت ضد قارچی و ضدباکتری نسبتاً .(Tringali, 2003; Orhan et al., قارچی هستند( 2010
به طور کلی ترکیبات فنولی، آنتوسیانینها، ترپنوئیدها(شامل .(Numpaque et al., 2011; Roller & Seedhar, بالایی است( 2002
از .(Hanley et al., مونو، دی، سسکوئی ترپنها) و آلکالوئیدها دارای خاصیت دورکنندگی و حتی کشندگی در حشرات هستند( 2007
این رو باور قدما نسبت به خاصیت ضد حشرهای بودن این گیاه قابل تأمل بوده و احتمال استفاده از این گیاه در گذشته در حفاظت
سنتی از آثار کاغذی قوت مییابد. چگونگی کاربرد و روش بهرهگیری از این گیاه در زمینه حفاظت نسخ خطی و جایگزینی آن با
روشهای شیمیایی متداول ضدعفونی در آرشیوها و کتابخانهها، نیازمند بررسیهای بیشتر در آینده است.
نتیجهگیری
در این پژوهش به معرفی واژه کبیکج و بررسی باورهای موجود درباره آن پرداخته شد. بر اساس متون کهن، گفته ها را درباره
کبیکج میتوان در سه دسته طبقه بندی کرد که شامل یک حرز و طلسم برای جلوگیری از آسیب سوسکها، نام یک جن موکل بر
حشرات و در آخر نام گیاهی سمی میشود. این گیاه به گونه ای از خانواده آلاله اطلاق میشده است که معتقد بودند حشرات از بوی
آن گریزان هستند اما به سبب عدم بررسی ترکیبات شیمیایی موجود در گیاه، به معرفی گیاه کبیکج(گونه رانونکولوس لانوگینوسوس)
و ترکیبات موجود در آن پرداخته شد. با توجه به تاریخچه گیاه و اعتقاد به خاصیت دورکنندگی حشراتی چون بید از نسخ خطی و نیز
مواد مؤثرههای موجود در این گیاه نظیر فلاونوئید، آلکالوئید، کارواکرول و ترپنوئیدها که دارای خاصیت آنتی باکتریال و دورکنندگ ی
حشرات و ضد قارچ هستند، به نظر می رسد که بتوان از این گیاه در حوزه حفاظت و مرمت نسخ خطی به منظور قارچ زدایی و آفت
زدایی بهره برد که البته به آزمایش های دقیقتری بر روی نمونه های کاغذی و پیرسازی مصنوعی نمونه ها نیاز دارد زیرا علاوه بر اهمیت
اثبات فرضیه قدرت دورکنندگی حشرات درگیاه این نکته بسیار اهمیت دارد که آثار سوئی نظیر تغییر رنگ و کاهش استحکام کاغذ در
نمونه ها باگذشت زمان رخ ندهد.
International Conference on Architecture, Urbanism, Civil Engineering, Art, Environment
Future Horizons & Retrospect
ICAUCAE 2016
7 March 2016, Tehran, Iran, Institute of Art and Architecture (SID)
9
مراجع
ابو ریحان بیرونی، محمد بن احمد، مصحح: زریاب خویی، عباس( 1370 )، الصیدنۀ فی الطب، جلد 1 ، نشر مرکز نشر
دانشگاهی: تهران .
414 ه.ق). قانون (ترجمه شرفکندی). - ابن سینا، حسین بن عبد الله.( 403
اشبیلی، بکر بن ابراهیم(بیتا). ترجمه فارسی التیسیر فی صناعۀ التسفیر، ترجمه محمد آصف فکرت، 1379 ، نامه بهارستان،
.18-5 ،(2)1
جرجانی، اسماعیل بن حسن ( 1391 ). ذخیره خوارزمشاهی، جلد 3، نشر موسسه احیاء طب طبیعی: قم.
دهخدا،علی اکبر.( 1366 ). لغت نامه، جلد 27 ، انتشارات دانشگاه تهران.
زرگری، علی( 1374 ). گیاهان دارویی، جلد یک، انتشارات دانشگاه تهران.
عقیلی علوی خراسانی، محمد حسین.( 1183 ه.ق). مخزن الادویه.
قهرمان، احمد و احمدرضا اخوت( 2009 ).شرح تطبیقی گیاهان دارویی کهن.جلد 2. نشر دانشگاه تهران: تهران.
قهرمان، احمد و احمدرضا اخوت( 1383 ). تطبیق نام های کهن گیاهان دارویی با نام های علمی: تاریخ گیاهان دارویی .
نشردانشگاه تهران: تهران.
گسک، آدام.( 1986 ) .ترجمه افسانه منفرد. کبیکج در دستنوشته های اسلامی. نشریه اطلاع رسانی و کتابداری جهان
. 26 ، کتاب ، اردیبهشت 1382 ، شماره 169
معین، محمد.( 1368 ). فرهنگ فارسی.تهران : انتشارات امیرکبیر.
میر حیدر، حسین.( 1385 ). معارف گیاهی،جلد 3 ، نشردفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران.
ناظم جهان، محمد اعظم .( 1287 ه.ق). اکسیر اعظم.
Asahina., Y., and A. Fujita.(1920).Synthesis and constitution of anemonin. Journal of the
Pharmaceutical Society of Japan, 45.
Aslam,M.s,Ghoudhary,B.,Uzair,M.,Ijaz,A.S.,(2012).The Genus RANUNCULUS: A Phytochemical
and Ethnopharmacological Review, International Journal of Pharmacy and Pharmaceutical
Sciences, Vol 4. ISSN- 0975-1491
Berger, Artur; Wachter, Helmut, eds. (1998). Hunnius Pharmazeutisches Wörterbuch (in German)
(8 ed.). Walter de Gruyter Verlag. ISBN 3-11-015793-4.
Bhattacharyya PR, Nath SC, Bordoloi DN. Insecticidal activity of Ranunculus sceleratus (L.) against
Drosophila melanogaster and Tribolium castaneum. Indian J Exp Biol. 1993; 31:85-86.
Cao BJ, Meng QY, Ji N.1992. Analgesic and anti-inflammatory effects of Ranunculus japonicus
extract. Planta Med. 58: 496-498.
Değirmen,Nuriye(2013). TIP YAZMALARININ KORUYUCUSU VE FAYDALI BİR DROG:
KEBİKEÇ BİTKİSİ, Lokman Hekim Journal.
Dioskurides, De materia medica, www.pharmawiki.ch/materiamedica/images/Dioskurides.pdf ,
(Accessed date:1392/8/10)
Duke.James(1929 ).Duke’s handbook of medicinal plants of the Bible
Gacek A. “The Use of Kabikaj in Arabic Manuscripts” Manuscripts of the Middle East, 1: 49–53,
1986.
Ghahreman A. Iranian Chormophytes (Plant Systematic). Vol. 2, University Publishing Center,
Tehran. 1992.
Hachelaf, Ahlam; Zellagui, Amar; Touil, Ahmed; Rhouati, Salah.(2013), chemical composition
analysis antifungal properties Ranunculus arvensis L., Pharmacophore.
International Conference on Architecture, Urbanism, Civil Engineering, Art, Environment
Future Horizons & Retrospect
ICAUCAE 2016
7 March 2016, Tehran, Iran, Institute of Art and Architecture (SID)
10
Hanley, M. E., Lamont, B. B., Fairbanks, M. M., & Rafferty, C. M. (2007). Plant structural traits and
their role in anti-herbivore defence. Perspectives in Plant Ecology, Evolution and
Systematics, 8(4), 157-178.
Hill, R, van Heyningen, R. (1951). Ranunculin: the precursor of the vesicant substance of the
buttercup. Biochemical Journal 49(3): 332-335
Mann, S.R., Kaufman, P.E., (2012). Natural product pesticides: their development, delivery and use
against insect vectors. Mini-reviews in organic chemistry, 9(2), 185-202.
Numpaque, M. A., Oviedo, L. A., Gil, J. H., García, C. M., & Durango, D. L. (2011). Thymol and
carvacrol: biotransformation and antifungal activity against the plant pathogenic fungi
Colletotrichum acutatum and Botryodiplodia theobromae. Tropical plant pathology, 36(1), 3-13.
Orhan, D. D., Özçelik, B., Özgen, S., & Ergun, F. (2010). Antibacterial, antifungal, and antiviral
activities of some flavonoids. Microbiological research, 165(6), 496-504.
Pollock, J. W. (1988). KABI: KAJ TO BOOK POUCHES: LIBRARY PRESERVATION MAGIC
AND TECHNIQUE IN SYRIA OF THE 1880'S AND THE 1980'S WEST. MELA Notes, (44),
8-10.
Qasem, J. R. (1996). Fungicidal activity of extracts of Ranunculus asiaticus and other weeds against
Fusarium oxysporum f. sp. lycopersici. Annals of Applied Biology, 128, 533-540.
Riviere, J. E., Craigmill, A. L., & Sundlof, S. F. (1991). Handbook of comparative pharmacokinetics
and residues of veterinary antimicrobials.Handbook of comparative pharmacokinetics and
residues of veterinary antimicrobials.
Rios, J. L., Recio, M. C., & Villar, A. (1988). Screening methods for natural products with
antimicrobial activity: a review of the literature. Journal of ethnopharmacology, 23(2), 127-149.
Roberts, M. F. (Ed.). (2013). Alkaloids: biochemistry, ecology, and medicinal applications. Springer
Science & Business Media.
Roller, S., Seedhar, P. (2002). Carvacrol and cinnamic acid inhibit microbial growth in fresh‐cut
melon and kiwifruit at 4° and 8° C. Letters in Applied Microbiology, 35(5), 390-394.
Seegal, BC, Holden M., THE ANTIBIOTIC ACTIVITY OF EXTRACTS OF
RANUNCULACEAE.Science. 1945 Apr 20;101(2625):413–414
Steingass , Francis Joseph,(1977). A Comprehensive Persian-English Dictionary, London
Terzioglu, S. A. L. I. H., Yasar, A., Yayli, N., Yilmaz, N. A. G. I. H. A. N., Karaoglu, S., & Yayli, N.
U. R. E. T. T. I. N. (2008). Antimicrobial activity and essential oil compositions of two
Ranunculus species from Turkey: R. constantinopolitanus and R. arvensis. Asian Journal of
Chemistry, 20(4), 3277-3283.
Toki, K., Saito, N., Shigihara, A., & Honda, T. (2001). Anthocyanins from the scarlet flowers of
Anemone coronaria. Phytochemistry, 56(7), 711-715.
Tringali, C. (2003). Bioactive compounds from natural sources: isolation, Characterization and
biological properties. CRC Press.
Wehr (1976), A Dictionary of Modern Written Arabic (third edition), Ithaca, NY: Spoken Language
Services, ISBN 0-87950-001-8
Yavuz, M,.(2009). Kebîkeç ve Düğün çiçeği: Ranunculus asiaticus L.,YENİ TIP TARİHİ
ARAŞTIRMALARI
Yoshitama, K., Saeki, A., Iwata, T., Ishikura, N., & Yahara, S. (1998). An acylated pelargonidin
diglycoside from Pulsatilla cernua. Phytochemistry, 47(1), 105-107.
www.emsb.qc.ca/laurenhill/science/toxic_plants4.pdf , (Accessed date:1392/11/29)
www.wnmu.edu/academic/nspages/gilaflora/ranunculus_aquatilis.html , (Accessed date:1392/9/4)
www.calphotos.berkeley.edu/cgi/img_query?enlarge=0000+0000+0506+2999 , (Accessed
date:1392/9/15)
www. jeanbienvenu.zenfolio.com , (Accessed date:1392/9/22)