کاغذ. [ غ َ ] (اِ) کلمه ٔ فارسی است . (فیروزآبادی ) (منتهی الارب )
۞ . قرطاس . (دهار) (ترجمان القرآن ). ورق . درج . (منتهی الارب ). بیاض . ورقه . طِرس .
چنین گفت رستم بایرانیان
که یکسر ببندید کین را میان
که گر نامداری ز ایران زمین
هزیمت پذیرد ز سالار چین
نبیند مگر بند یا دار و چاه
نهاده بسر بر ز کاغذ کلاه .
فردوسی .
هر چه بر کاغذ نبشته آید بهتر از کاغذ باشد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص
366).
شاه عراقین طراز کز پی توقیع او
کاغذ شامیست صبح خانه ٔ مصری شهاب .
خاقانی .
از آنکه کاغذ در عهد تو دورویی کرد
همیشه باشد چون دشمنت نشانه ٔ تیر.
کمال اسماعیل .
نه قندی که مردم بظاهرخورند
که ارباب معنی بکاغذ برند.
سعدی (بوستان ).
رقعه ٔ منشآتش که همچو کاغذ زر مییرند. (گلستان ).
|| توسعاً نامه . رقیمه . مرقومه . نوشته . رقعه . تعلیقه . مراسله . مشروحه . مکتوب . کتاب
: نوشتم سخن چند بر پهلوی
ابر دفتر و کاغذ خسروی .
فردوسی .
کاغذی بدست وی داد بخواند این نقش نبشت . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص
370). تأکیدی رفت که از راههای شارع احتراز واجب بیند تا آن کاغذ به دست دشمن نیفتد. (کلیله و دمنه ). || اسکناس . لیره ٔ کاغذی . «گورگیس عواد» درباره ٔ کاغذو طریقه ٔ ساختن آن در کشورهای اسلامی نویسد: ساخت کاغذ در دوره ٔ تمدن اسلامی
۞ : 1- مقدمه : شبهه ای نیست که کاغذ از مهمترین موادی است که انسان را در مرحله ٔ علم و تمدن با قدمهای سریع پیش انداخته و در این راه به او کمکهای بزرگ کرده است چه علوم و ادبیات تا قبل از آنکه انسان به ساختن کاغذ توفیق یابد در محیط محدود محصور بود و جز یک طبقه معین دیگران به آن دسترسی نداشتند و موادی که در آن ایام برای نوشتن بکار میرفت هم استعمال وحمل و نقل آن چندان آسان نبود، هم هرگز مانند امروزمخزون کردن آنها امکان نداشت .
2- موادی که پیش از ساختن کاغذ بر روی آنها نوشته میشد: ملل قدیمه برای تدوین علوم و فنون و احتیاجات روزانه ٔ خود پیش از آنکه صنعت ساخت کاغذ معروف گردد مواد مختلفه بکار برده اند، یکی از قدیمترین این مواد که قدما در نوشتن از آن استفاده کرده اند «گِل » است . گل را قدما بصورت قالب در می آوردند و تا خشک نشده بود بر آن مینوشتند. بعد آن را به آفتاب خشک می کردند یا به آتش میپختند .کاشفین و علمای علم آثاردر عراق و سایر بلاد شرق میانه هزاران از این الواح گلی را که بر آنها بخط میخی مطالبی نوشته است بدست آورده اند. غالب لغات علمی که از میان رفته اند مثل سومریها و اکادها و آسوریها به این خط نوشته میشده . یکی دیگر از این مواد «سنگ » بوده است که دوام آن بمراتب از گل بیشتر است اما در عوض سنگین تر بودن آن بیشتر تولید زحمت میکرده ، استعمال گل و سنگ بعلت اشکال حمل و نقل و بزرگی حجم چندان شیوع نداشته . غیر از این دو ماده مواد فراوان دیگری نیز در نوشتن مورد استفاده بوده که تعداد همه ٔ آنها چندان آسان نیست مثلاً ابوریحان بیرونی که در سال
440 هَ .ق . (
1048 م .) وفات کرده در باب ماده ای که مردم هند برای نوشتن بکار میبرده اند چنین مینویسد: «در بلاد جنوبی هندوستان درخت بلندقامتی است مثل درخت خرما و نارگیل که میوه ٔ آن را میخورند و برگهای آن بطول یک ذراع و عرض سه انگشت بهم چسبیده است . نام آن درخت به هندی «تاری » است . مردم هند مطالب خود را بر روی این برگها مینویسند بعد آنها را بوسیله ٔ نخی از سوراخی که در میان آنها میکنند بهم میچسبانند. اما در شهرهای مرکزی و شمالی هندوستان مردم پوست درخت توز را که بهوج مینامند و پرده های روی کمان را نیز از آن میسازند و در کتابت بکار میبرند، این پوست را که بقدر یک ذراع طول و به اندازه ٔ چند انگشت باز یا کمتر از آن عرض دارد مردم میگیرند وپس از چرب کردن و صیقل دادن ابتدا سخت بعد صاف میکنند سپس بر روی آن مینویسند و اوراق آنها را که پراکنده اند به اعداد متوالی شماره میگذارند و بعد از آنکه کتاب تمام شد آن را در یک قطعه پارچه میپیچند و در میان دو لوح که بهمان اندازه ٔ کتاب اختیار شده مینهند و این قبیل کتب را «پوتی » میخوانند، مراسلات و نوشته های دیگر ایشان هم بهمین ترتیب بر روی پوست درخت توز نوشته و به این طرف و آن طرف فرستاده میشود
۞ . مسعودی که در سال
345 هَ .ق . (
956 م .) مرده از یک ماده دیگری که در هند بر آن مینوشته اند و نام آن را «کاذی » میگویند ذکر میکند و معلوم نشد که این «کاذی » همان «تاری » است که ذکر آن در بیان قول ابوریحان بیرونی سابقاً گذشت یا ماده ٔ دیگری بوده است . مسعودی میگوید که : نامه ٔ پادشاه هند بخسرو انوشیروان پادشاه ایران بر روی پوست درختی بود که آن را «کاذی » میخواندند و آن را بزر سرخ نوشته بودند. این درخت که در هندوستان و چین دیده میشود درختی عجیب و زیبارنگ و بوی خوش آن مطلوب است ، پوست آن نازکتر از کاغذ چینی است و پادشاهان چین و هند نامه های خود را بر آن مینویسند
۞ . ملل گذشته در نوشتن از مواد مختلفه استفاده کرده اند واین مواد اگر چه بعضی در مقابل گذشت روزگار پایدار مانده و محو نشده اند لیکن استعمال آنها به شرحی که سابقاً گفتیم بعلت کمیابی یا سنگینی یا بزرگی حجم عملی نبوده و همیشه استفاده از آن میسر نمیشده است بهمین علت عمر آنها هر قدر هم طولانی شمرده میشده نمیتوانسته است جاوید باشد بلکه پس از مدتی مردم از استعمال آنها دست برمیداشته اند ابن الندیم از علمای قرن چهارم میگوید:
«... بعد از اندک زمانی مردم مطالب خود را برای آنکه بماند بر روی سنگ و مس نوشتند... بعد بچوب و پوست درختان توسل جستند... بعضی نیز برای آنکه نوشته هاشان جاوید بماند. آنها را بر پوست درخت توز
۞ که بر کمان میکشند مینگاشتند سپس پوست را دباغی کردند و بر روی آن نوشتند مردم مصر قرطاس مصری را در این مورد بکار میبرند و آن را از نی گیاه بردی
۞ (پاپیروس ) میساختند... مردم روم یا بر حریر سفید یا بر پوست نازک یا بر طومارهای مصری
۞ یا بر پوست خر وحشی کتابت میکردند و ایرانیها بر روی پوست گاومیش و گاو و گوسفند اما عرب برای نوشتن استخوان شانه ٔ شتر یا سنگهای نازک سفید یا شاخه های پوست کنده ٔ درخت خرما را بکار میبردند. چینیها بر کاغذ چینی که از نباتات خشک تهیه میکردند مینوشتند و بیشتر عایدی مملکت ایشان از این متاع حاصل میشد، کتابت مردم هند بر روی مس و سنگ یا بر حریر سفید بود
۞ قلقشندی که در سال
821 هَ .ق . (
1418 م .) وفات یافته در کتاب صبح الاعشی (ج
2 صص
475 -
476) وضوءالصبح المسفر (ج
1 ص
412) مطالبی در باب موضوع فوق آورده که تقریباً عین نوشته ٔ ابن الندیم است
۞ بهمین جهت ما از نقل آن خودداری کردیم فقط خواستیم که نظر خوانندگان را نیز به آن متوجه سازیم . چون بعد از آنکه مردم برای نوشتن گیاه پاپیروس را بکار برده اند قدمی جدی در راه بهبود مصالح کتابت برداشته شده بی مناسبت نمیدانیم . که در این باب مخصوصاً کلمه ای چندبگوییم .
3- کاغذهای پاپیروسی و قرطاسی : در باب کاغذهای پاپیروسی و چگونگی ساخت آنها چند تن از مستشرقین محقق تا کنون مطالعات کرده اند و الفرد بتلر
۞ که یکی از ایشان است در این باب چنین میگوید: «در مصر سفلی جنگلهای بسیاری است که گیاه پاپیروس در آنها میروید. مصریها مغز این گیاه بلندقامت زیبا را میگرفتند و آن را قطعه قطعه میکردندبعد بفشار صفحاتی از آن درست مینمودند سپس با آلتی از عاج آنها را صیقل میدادند بعد آن صفحات را بهم میچسباندند و به این ترتیب مجموعه هایی درست میکردند تادر نوشتن استفاده از آنها آسان باشد. هر سال مقدار کثیری پاپیروس از مصر از طریق بندر پرجمعیت اسکندریه بخارج حمل میشد. درست معلوم نیست که این تجارت چه وقت از میان رفت و چه پیش آمد که کشت این گیاه از مصر بر افتاد
۞ .
بلاذری در کتاب فتوح البلدان (از چ دخویه ، لیدن
1866 ص
240)، میگوید که کاغذ پاپیروس را از مصر به سایر بلاد عالم مخصوصاً بممالک روم میبردند. این کاغذ را در بسیاری از مآخذ قدیمی «قرطاس » خوانده اند و سیوطی (متوفی سال
911 هَ .ق .
/ 1505 م .) یکی از امتیازات مصر را انواع قرطاس آن میشمارد و میگوید که آن را که بصورت طومار مهیا میشود بهترین چیز برای نوشتن است در مصر از گیاه خشک درست میکنند، این طومارها بعضی تا سی ذراع طول و بیش از یک وجب عرض دارند
۞ در اشاره بهمین قرطاسهای مصری یکی از شعراء گوید:
حملت الیک عروس الثناء
علی هودج ماله من بعیر
علی هودج من قراطیس مصر
یلین علی الطّی لین الحریر
۞ ابن حوقل که یکی از مشهورترین جغرافیون عرب در قرن چهارم هجری است بوجود پاپیروس در جزیره ٔ سیسیل (صقلیه ) اشاره میکند و میگوید در میان اراضی این جزیره اماکنی است که در آنها گیاه بربیر یعنی همان بردی که از آن طومار میسازند میرویدو من در هیچ نقطه ٔ دنیا غیر از سیسیل از این نوع بردی که در مصر هم وجود دارد ندیده ام و در این جزیره بیشتر این گیاه را در ساختن طناب جهت لنگر کشتیها به کار میبرند و مقدار قلیلی از آن را صرف ساختن طومارهایی جهت پادشاه خود میکنند ولی چون مقدار آن کافی نیست بیش از این نمیتوانند بسازند
۞ . ابوریحان بیرونی در کتاب ماللهند خود (ص
81) بوجود پاپیروس (بردی ) اشاره میکند و میگوید: «قرطاسی که در مصر ساخته میشود از مغز گیاه بردی است و آن را از گوشت آن درخت میتراشند و تا نزدیک به عهد ما خلفا نوشته های خود را بر آنها مینوشتند چه اگر کسی میخواست که نوشته هائی را که بر قرطاس مصری نقش شده پاک کند یا تغییر دهد ممکن نمیشد بلکه بعلت خرابی که بر اثر این اعمال در آن نوشته ها پدید می آمد تصرف در آنها واضح میگردید». ذکر قراطیس که مفرد آن قرطاس است در قرآن کریم نیز آمده
۞ و علمای لغت آن را کلمه ای خارجی دانسته اند مثلاً جوالیقی میگوید که : «قرطاس بضم قاف و کسر آن کلمه ای قدیمی است
۞ و بعضی بر آنند که اصل آن عربی نیست
۞ . قرطاس اصلاً یونانی است مشتق از کارتس
۞ یعنی چیزی که بر آن مینویسند و معادل آن در عربی ورقه و صحیفه است
۞ . مسلمین اوراق پاپیروس را در اوایل شروع تاریخ خود از مصریان اقتباس و در نوشتن از آنها استفاده کردند و در قرن اخیر مقدار زیادی از این اوراق که بر آنها به خط عربی کتابت شده در مصر بدست آمده و پس از قرائت آن اسناد گرانبها پرده از روی بسیاری مسائل مبهم راجع به اداره ٔ مصر بتوسط مسلمین برداشته شده
۞ . از مستشرقینی که به خواندن اوراق پاپیروس عربی و تحقیق در باب آنها توجه مخصوص کرده یکی کرباچک
۞ است دیگری بکر
۞ و غیر از این دو تن جمعی دیگر نیز بوده اند ولی از تمام ایشان شاید بزرگتر علامه ٔ استاد گروهمان
۞ باشد که یک عده از اوراق پاپیروس عربی را که در کتابخانه های وینه و قاهره موجود است خوانده و مورد تحقیق قرار داده است
۞ .
###
استعمال کاغذ قرطاس مدتهای مدید بعد از فتح عراق بدست مسلمین در آنجا معمول بود و ابن عبدوس جهشیاری (متوفی سال
331 هَ .ق .
/ 942 م .) میگوید که ابوجعفر منصور خلیفه بانی بغداد اطلاع یافت که قرطاسهائی که در خزائن او جمع آمده زیاد شده است بهمین جهت بصالح صاحب مصلای خود گفت که آنها را از خزانه ها بیرون آورد و او را مأمور فروش آنها کرد و گفت اگرچه هرطومار از آنها را بدانگی که شش یک درهم است بخرند بفروش چه پولی که از این راه عاید شود از نگاهداری آنها بهتر است . صالح چون دید که هر طومارقرطاس در آن ایام یک درهم قیمت دارد از این کار اباکرد و دیگر به خدمت خلیفه نرفت . خود او میگوید که خلیفه فردا مرا بحضور خواست و گفت من در باب احتیاجات نوشتنی خود فکر کردم و دیدم که اوضاع مصر مورد اطمینان نیست و ممکن است به علت حوادثی که در آنجا رخ دهد فرستادن قرطاس در آن سرزمین برای ما مشکل شود و مابرای نوشتن به چیزی محتاج شویم که تهیه ٔ آن در بلاد ما میسر نگردد بهمین علت طومارهای قرطاس را بهمان حال باقی بگذار، ایرانیها حق داشتند که جز بر پوست کلفت و نازک بر چیزی دیگر نمی نوشتند و میگفتند که ما جزبر آنچه در مملکت ما فراهم میشود بر چیزی دیگر کتابت نمیکنیم
۞ . در قسمت غربی شهر بغداد یعنی در محله ٔ کرخ دربندی بود که آن را «درب القراطیس » یا «درب اصحاب القراطیس » میخواندند و ذکرآن در کتب قدما مثل جاحظ
۞ و طبری
۞ و خطیب بغدادی
۞ و عمروبن متی
۞ و ماری بن سلیمان
۞ و دیگران آمده است اما از این مؤلفین هیچیک نگفته اند که آیا در این دربند کاغذ قرطاس ساخته میشده است یا آنجا محل فروش آن بوده است . ابوسعد سمعانی که در سال
562 هَ .ق .
/ 1166 م . وفات کرده و در کتاب الانساب (دست راست از ورق
445، چ مارگلیوث در لیدن
1912) در ماده ٔ «القراطیسی » میگوید که قراطیسی بکسی گفته میشود که بساخت قرطاس یا فروش آن میپردازد، سپس نام یک عده اشخاص را که اغلب ایشان از مردم بغداد بوده یا در آنجا ساکن شده بودند و به این عمل اشتغال داشته اند میبرد و احتمال دارد که ایشان را به آن جهت بنسبت قراطیسی یاد میکرده اند که در محله ٔ «درب القراطیس »سکونت داشته یا اینکه شغلشان ساختن یا فروش قرطاس بوده است . خطبیب بغدادی که در
463 هَ .ق .
/ 1070 م . وفات یافته در تاریخ بغداد (ج
2 ص
91 و ج
4 ص
43 و ج
11 ص
233 و ج
12 ص
3 و
151 و ج
13 ص
45) از هفت نفر نام میبرد که همه به نسبت «قراطیسی » منسوب بوده اند ولی او مثل سمعانی در باب علت انتساب ایشان به این نسبت توضیحی نمیدهد و مطلب را همچنان مبهم میگذارد. در ایام خلافت معتصم ساخت کاغذ از بغداد به سامرا منتقل گردید و یعقوبی که در اواخر قرن سوم هجری مرده میگوید که معتصم بعد از آنکه سامرا را ساخت جمعی از پیشه وران و صنعتگران را به آنجا منتقل نمود تا بر آبادی و رونق آن شهر بیفزایند. از این جماعت بودند عده ای از پیشه وران مصری که در ساخت قرطاس مهارت داشتند و اگرچه در سامرا به این کار مشغول شدند لیکن قرطاسهای ایشان بخوبی قرطاسهای مصری از کار درنیامد
۞ .
4- پوستهای کلفت و نازک
۞ : موادی که مردم بر آنها مینوشتند انحصار به چیزهایی که ذکر کردیم نداشت بلکه یکی از بهترین این مواد پوست بود که تا مدتها پیش از آنکه بپوسد دوام میکرد و یک عده از ملل قدیمه در کار کتابت از آنها استفاده مینمودند. بعضی از اقسام پوست نازک پس از آنکه آنها را با عمل دباغی و صیقل از کار درمی آوردند بقدری نرم و نازک و لطیف بود که در زیبایی و حسن صنعت از شاهکارها بشمار میرفت . استعمال پوست نازک برای کتابت پیش از اسلام معمول بود، مسلمین نیز آن را بکار میبردند لیکن قیمت گزاف آن سبب شد که فقط آن را برای نوشتن نسخ قرآن و قرارنامه های رسمی و عهد و پیمانها استعمال کنند.
ابوریحان بیرونی در کتاب ماللهند خود (ص
81) آنجا که ذکری ازقدما و موادی که آنها را در نوشتن بکار میبرده اند میکند میگوید که هندیها عادت نداشتند که مثل یونانیهابر پوست بنویسند. از سقراط پرسیدند که چرا بکار تألیف و تصنیف نمیپردازد گفت من نمی خواهم که آنچه را که از دل مردم زنده میتراود بر پوست گوسفند مرده بنویسم . در اوایل اسلام نیز مثل دوره ٔ قدرت یهود خیبر مردم بر پوست کتابت میکردند و اوراق قرآن را بر پوست آهو نوشته بودند چنانکه یهود توراة را بر همان پوست مینوشتند». نوشتن بر روی پوست های نازک تا مدتها در مشرق و مغرب شایع بود و کتابخانه های مهم این بلاد کتبی بر پوست نوشته بزبانهای یونانی و لاتینی و آرامی و عبری و عربی و غیره داشتند.
5- کاغذ -کاغد یا کاغذ کلمه ای است فارسی
۞ و شاید هم چینی باشد
۞ و ذکر این لغت یا «ورق » در کتب قدیمیه عربی بسیارفراوان دیده میشود ولی در باب ترتیب ساخت و موادی که کاغذ از آنها ساخته میشده و اقسام آن در آن مأخذ کمتر اطلاعی میتوان بدست آورد بلکه در باب این امور اشارات و مطالب مختصری در کلام مؤلفین قدیم دیده میشود که از جمعآوری و تلفیق آنها با یکدیگر تا حدی بتحقیق تاریخ کاغذ در دوره ٔ تمدن اسلامی اطلاعاتی بدست می آید. بعد از آنکه طریقه ٔ ساخت کاغذ بدست آمد و مردم دیدند که آن جنسی سبک و نرم و نازک و حمل و نقل آن آسان است و مقدار زیادی آن را میتوان در جای کمی گنجاند بساختن آن توجه بسیار کردند و در نتیجه هم مقدار کاغذ در دنیا زیاد شد و هم عده ٔ نسخ کتابها.
6- کاغذ سمرقندی : چنین شهرت دارد که چینیها اول قومی هستند که به ساختن کاغذ توفیق یافته اند و «کاغذ چینی » یکی از امتعه ای بوده است که تجار مسلمان آن را در طی مسافرتهای دائمی خود ازبلاد شرق اقصی بعنوان واردات با خود می آوردند. شیوع ساخت کاغذ در ممالک اسلامی نتیجه ٔ یکی از جنگهاست و اول شهر اسلامی که این صنعت در آنجا دایر شده سمرقند است . مسلمین سمرقند را که از مشهورترین و بزرگترین شهرهای ماوراءالنهر است در سال
87 هَ .ق .
/ 704 م . فتح کردند و ثعالبی که
429 هَ .ق .
/ 1037 م . وفات یافته در باب چیزهایی که به شهرها و اماکن مختلفه منسوب است میگوید که یکی از خصایص سمرقند کاغذهای آنجاست که بعلت لطیفی و زیبائی و نازکی پس از رواج بازار قرطاسهای مصری و پوستهائی را که سابقاً بر روی آنها مینوشتند از رونق انداخته است و این نوع کاغذ جز در سمرقند و در چین در جائی دیگر ساخته نمیشود.
مؤلف کتاب المسالک و الممالک میگوید که از جمله اسرائی که صالح بن زیاد در جنگ اطلح از چین به سمرقند آورد کسانی بودند که در ساخت کاغذ مهارت داشتند. ایشان در این شهر اخیر به ساختن کاغذ مشغول شدند، کم کم این صنعت در آنجا رونق گرفت و دوام کرد تا آنجا که سمرقند محل تجارت کاغذ شد و کاغذ آن در دنیا شهرت یافت و تمام شهرهای عالم از آن شهر جهت خود کاغذ می طلبیدند
۞ . جنگی که به آن اشاره شد در کنار رودخانه ٔ طراز در سال
134 هَ .ق .
/ 751 م . بین مسلمین که سردار ایشان زیادبن صالح بود و بین امرای ترک و متحدین چینی ایشان اتفاق افتاده و ذکر آن در مآخذ عربی و چینی هر دو هست . این اسرای چینی که صالح آن را بسمرقند آورد لابد در این واقعه اسیر شده اند زکریای قزوینی (متوفی به سال
682 هَ .ق .
/ 1283 م .) در کتاب آثارالبلاد خود(ص
360 از چ وستنفلد در گوتینگن
1848) تقریباً همان بیانی را که ثعالبی در این باب کرده و ما آن را سابقاً نقل نمودیم آورده است به این عبارات ، «در سمرقند اشیاء زیبائی ساخته میشود که آنها را از آنجا به شهرهای دیگر میبرند از آن جمله کاغذ سمرقندی است که نظیر آن فقط در چین دیده میشود. صاحب المسالک الممالک میگوید که جمعی از اسرا را از چین بسمرقند آوردند و در میان ایشان کسانی بودند که به صنعت ساخت کاغذ آشنائی داشتند و ایشان در آن شهر به این صنعت پرداختند، بتدریج تهیه ٔ کاغذ در سمرقند اهمیت یافت و آنجا بازار تجارت این متاع شد و شهرهای دیگر از سمرقند کاغذ وارد میکردند. معلوم نشد کتابی که ثعالبی و قزوینی از آن بعنوان المسالک و الممالک یاد میکنند تألیف کیست زیرا که در سه کتابی که امروز ما در دست داریم و عنوان آنها شبیه با عین عنوان فوق است یعنی مسالک الممالک اصطخری و المسالک و الممالک ابن حوقل که چاپ دوم آن به اسم «صورةالارض » انتشار یافته و المسالک و الممالک ابن خرداذبه که هر سه در لیدن در جزء مجموعه ٔ «کتابخانه کتب جغرافیای عربی » بچاپ رسیده چنین مطلبی وجود ندارد بنابراین باید گفت که ثعالبی و قزوینی مطلب فوق را از یکی دیگر از کتب قدیمه ٔ جغرافیا که عنوان المسالک و الممالک داشته اند و نام عده ٔ زیادی از آنها در کتاب الفهرست ابن الندیم و کشف الظنون حاجی خلیفه ضبط است نقل نموده اند.
نویری در کتاب نهایةالارب (ج
1 ص
354 از چ دارالکتب المصریة) نیزبه کاغذ سمرقندی اشاره میکند و آن را از جمله ٔ مزایای این شهر می شمارد و عبارت او در این مورد عین عبارت ثعالبی است و در ثمارالقلوب همین کار را کرده است ابن الوردی در کتاب خریدةالعجائب (ص
231 از چ محمد شاهین ، قاهره
1280 هَ .ق .). کاغذسمرقندی بعلت خوبی و گرانی مورد مثل بوده چنانکه ابوبکر خوارزمی در نامه ای که به ابوالحسین علی بن دایه نوشته در گله از دیر رسیدن نامه ٔ او چنین مینویسد
۞ : «... ام الاَّن سمرقند بعدت علیه والکاغذ عزلدیه ؟ فأنا اجهز الیه قوافل تحمل من الکاغذ اوقاراً و یتصل منی الیه قطاراً قطاراً». سمعانی در کتاب الانساب در نسبت «الکاغذی » میگوید که این نسبت بکسی داده میشود که کار او ساختن کاغذ تحریر یا فروش آن است و ساخت کاغذ در بلاد مشرق جز در سمرقند در جایی دیگر معمول نیست
۞ .
یاقوت حموی که به سال
626 هَ .ق .
/ 1228 م . وفات یافته در شرح حال ابوالفضل جعفربن فرات معروف بابن حنزابه (متوفی سال
391 هَ .ق .
/ 1000 م .) میگوید که این وزیر از سمرقند کاغذ وارد میکرد تا کتابت کنندگانی که برای کتابخانه ٔ او کتابت استنساخ میکردند آنها را به کار ببرند و محمدبن طاهر مقدسی میگوید که در سمرقند مخصوصاً برای ابوالفضل وزیر کاغذ میساختند و ازمصر نیز هر سال مقداری کاغذ می آوردند. در کتابخانه ٔاو همیشه یک عده کاتب بکار استنساخ مشغول بودند، اتفاق یکی از ایشان از شغل خود استعفا کرد، ابوالفضل امر داد تا بحساب او برسند و عذرش را بخواهند و صد دینار نیز اضافه به او بدهند. آن کاتب چون چنین دید به شغل خود برگشت و از استعفا صرف نظر نمود.
«همین محمدبن طاهر مقدسی از اسحاق بن ابراهیم بن سعید حبال نقل میکند که ابونصر سنجری حافظ خدمت بیش از صد استاد رسیده و غیر از من کسی نمانده بود که وی محضر درسش رادرک نکرده بود. چون پیش من آمد قریب بیست جزء کتاب تألیفات داشت و همه را بر کاغذهائی کهنه نوشته بود.از او پرسیدم که این کاغذها را از کجا آورده ای ؟ گفت این از همان کاغذهائی است که از سمرقند برای ابوالفضل وزیر می آوردند. تصادفاً قسمتی از کتب کتابخانه ٔ او به دست من افتاد، من از میان آنها اوراقی را که سفید بود میکندم و بر آنها مطالب خود را مینوشتم و این اجزاء از آنجا حاصل شده
۞ .
سیوطی از قول بعضی روایت میکند که : «قراطیس سمرقند برای مردم مشرق همان حکم قراطیس مصر را برای اهل مغرب دارد»
۞ . و غرض او از قراطیس سمرقند همان کاغذ منسوب به آنجاست . از آنجا که سمرقند از شهرهای ماوراءالنهر بشمار میرفته شهرت کاغذ آن در سراسر بلاد پیچیده بود بهمین جهت بعضی از نویسندگان تمام ماوراءالنهر را از راه اغراق سرزمین ساخت کاغذ بقلم آورده چنانکه ابن حوقل در باب مردم این بلاد میگوید که : «ایشان به ساخت کاغذی که از جهت خوبی و فراوانی در دنیا نظیر ندارد مشهور آفاقند
۞ ». همچنین استخری هم که مثل ابن حوقل ازمردم قرن چهارم هجری است نوشته که در هیچیک از شهرهای اسلام نوشادر و کاغذی که در ماوراءالنهر بدست می آید دیده نمیشود
۞ .
7- اقسام کاغذ: مسلمین در ساخت کاغذ از پنبه و مواد نباتی دیگر استفاده میکردند و شکی نیست که اقسام کاغذ بنسبت موادی که در ساخت آن بکار میرفته از لحاظ کلفتی و نازکی و دوام و شفافی و رنگ متنوع میشده است . قدما میگفتند که بهترین اقسام کاغذ آن است که سفید و درخشان و جادار و سنگین و قطع آن متناسب و دوام آن در مقابل گردش روزگار بیشتر باشد
۞ . ابن الندیم ازشش نوع کاغذی که در عهد او معروف بوده گفتگو میکند و پس از ذکر موادی که قدما در نوشتن از آنها استفاده میکردند میگوید: «کاغذ خراسانی را از کتان میساختند، بقولی در عهد بنی امیه ساخت آن معمول شده و بقولی در عصر بنی عباس ، بعضی میگویند که ساخت آن قدیمی است بعضی دیگر بر خلاف آن را از مخترعات جدید میدانند. « چنین روایت کرده اند که بعضی از هنرمندانی که از چین به خراسان منتقل شده بودند آن را بتقلید کاغذ چینی در خراسان ساخته اند. اما اقسام آن سلیمانی است و طلحی و نوحی و فرعونی و جعفری و طاهری
۞ ». این شش قسم انواع کاغذی است که در اواخر قرن چهارم هجری در ممالک اسلامی شایع و مستعمل بوده است . کاغذ سلیمانی منسوب است به سلیمان بن راشد که در ایام هارون الرشید والی خراسان بود
۞ و کاغذ طلحی بنام طلحةبن طاهر دومین امیر از امرای طاهری است که از
207 تا
213 هَ .ق .
/ 822-
828 م . بر خراسان امارت میکرده و کاغذ نوحی ظاهراً بنوح سامانی منسوب است اما کدام نوح ، نوح اول (
331-
343 هَ .ق .
/ 942-
954 م .) یا نوح دوم (
366-
387 هَ .ق .
/ 976-
997 م .) درست معلوم نیست . کاغذ فرعونی نوعی از کاغذ بوده است که حتی در مصر هم با کاغذ پاپیروسی رقابت میکرده و قدیمترین نوشته ٔ عربی که بر روی این قسم کاغذ نوشته شده تاریخش در حدود سال
180 الی
200 هَ .ق .
/ 796-
815 م .
۞ است . استعمال کاغذ فرعونی تا چند سال بعد از این تاریخ هم معمول مانده چنانکه در شرح حال شیخ الرئیس ابوعلی سینا (متوفی سال
428 هَ .ق .
/ 1036 م .) یکی از شاگردان او میگوید که : «شیخ الرئیس از من خواست تا برای او کاغذ سفید حاضر کنم و چون آوردم پاره هایی از آن برید و من پنچ پاره از آنهارا پیوستم ، هر کدام از آنها ده ورق بود بقطع چهار یک کاغذ فرعونی
۞ . اما کاغذ جعفری منسوب است به جعفر برمکی که در سال
187 هَ .ق .
/ 802 م . موقع افول کوکب اقبال برامکه بقتل رسیده است . کاغذ طاهری به طاهر دوم از امرای طاهری خراسان (
230-
248 هَ .ق .
/ 844-
862 م .) منسوب است و یاقوت از دو نوع دیگر کاغذ یکی کاغذ جیهانی
۞ دیگر کاغذ مأمونی
۞ ذکری میکند که گویا اولی به شهر جیهان یکی از بلادخراسان و دیگری به مأمون خلیفه (
198-
218 هَ .ق .
/ 813-
862 م .) منسوب باشد. سمعانی نوعی دیگر از کاغذ را نام میبرد بنام کاغذ منصوری و میگوید: «از کسانی که بنسبت کاغذی شهرت کرده اند یکی هم ابوالفضل منصوربن نصربن عبدالرحیم کاغذی است از مردم سمرقند و کاغذ منصوری که در خراسان مشهور شده منسوب به این شخص است که به سال
423 در سمرقند وفات یافته
۞ کاغذ منصوری در تمام بلاد اسلامی شهرت داشت و در تمام نقاط مثل عراق و مصر طرز ساخت آن را تقلید کرده بودند. غیر از این کاغذ منصوری که ذکر آن گذشت از یک نوع کاغذ منصوری دیگری نیز در کتب قدیمه ذکری دیده میشود و معلوم نیست که آن به کدام منصور منسوب بوده چنانکه بعضی از مورخین نوشته اند که ابوالحسن بن الفرات وزیر را (متوفی سال
312 هَ .ق .
/ 924 م .) عادت بر آن جاری بود که هیچکس را در شب نمیگذاشت از خانه ٔ او بیرون برود مگر آنکه به او شمعی و درجی منصوری ببخشد
۞ و غرض از «درج منصوری » یک دسته کاغذ بود که آن را درهم میپیچیدند و از آن در نوشتن نامه و چیزهای دیگر از این قبیل استفاده میکردند
۞ . قسمی دیگر از کاغذ که ما علت انتساب آن را ندانستیم و ذکر آن فقط در یکی از نسخه های خطی کتابخانه ٔ ما آمده «کاغذ صلحی » است
۞ . دیگر از اقسام کاغذ که تعیین اسم آن برای ما میسر نشد آن قسم کاغذی است که سمعانی در بیان ذکر ابوالحسین ناصر کاغذی معروف بدهقان از آن نام میبرد و میگوید که به این شخص یک قسم کاغذی منسوب است که هیچکس در خوبی ساخت و سفیدی و پاکی جنس هنوز نتوانسته است بر او سبقت گیرد
۞ . از کاغذسازان مشهور یکی هم ابوعلی کاغذی است که با سمعانی مولف کتاب الانساب متوفی به سال
562 هَ .ق .
/ 1166 م . معاصر بوده است .
هلال بن محسن صابی که در
488 هَ .ق .
/ 1056 م . مرده فصلی نوشته است در باب کاغذهائی که بر روی آنها به خلفا نامه مینوشته اند یاخلفا بر آنها تحریر میکرده از جمله میگوید: «از قدیم عادت بر این جاری بود که نامه های دولتی را بر کاغذهای پهن مصری بنویسند اما پس از آنکه آوردن آنها مشکل و وجود آنها نایاب شد بجای آن کاغذ پهن شیطانی را اختیار نمودند و از آن در کار نوشتن قرارنامه و احکام حکومت و القاب استفاده میکردند همچنانکه مکاتبه ٔ با متنفذین و امرای دوردست یا بالعکس بر روی همین قسم کاغذ بعمل می آمد ولی در توقیعاتی که وزیر خلیفه از دربار صادر میکرد کاغذ نصفی را زیادتر بکار میبردند
۞ . کتابخانه های بزرگ قدیمی از خیلی پیش برای استنساخ اقسام مختلفه کاغذ داشتند که بعضی از انواع آن بسیار نفیس بود. مثلاً یاقوت حموی در شرح حال خوشنویس معروف ابن البواب که به سال
/413 1022 م . وفات کرده در ذکر کتابخانه ٔ بهاءالدوله دیلمی چنین میگوید: «مؤلف کتاب المفاوضه گوید که ابوالحسن علی بن هلال معروف به ابن البواب به من گفت که من در شیراز عهده دار اداره ٔ کتابخانه ٔ بهاءالدوله پسر عضدالدوله بودم . این کتابخانه سپرده بمن بود و من به سرپرستی آن اشتغال داشتم ، روزی در میان کتب پراکنده نسخه ای دیدم در جلدی سیاه چون آن را گشودم دیدم یکی از سی جزء قرآن است بخط ابوعلی بن مقله . از دیدن آن در عجب آمدم و آن را بکناری گذاشتم و پس از تفحص در میان سایر کتابها بیست و نه جزء آن را بدست آوردم ولی هرچه در کتابخانه گشتم به یافتن جزء سی ام آن توفیق نیافتم و یقینم شد که کتاب ناقص است . این اجزاء بیست و نه گانه را از سایر کتابها جدا کردم و بخدمت بهأالدوله رفتم و گفتم که مردی بدادخواهی آمده است و حاجتی دارد که برآوردن آن مستلزم زحمتی نیست یعنی میخواهد که ابوعلی موقق وزیر او را در نزاعی که با خصم خوددارد یاری نماید و میگوید که اگر امیر این حاجت مرابرآورد هدیه ٔ گرانبهائی را که همراه آورده ام به حضورش تقدیم خواهم کرد. گفت این هدیه چیست ؟ گفتم قرآنی به خط ابوعلی بن مقله . گفت او را پیش آر تا هر حاجتی دارد برآورم . من اجزاء قرآن را بخدمتش آوردم . یکی از آنها را گرفت و پس از ملاحظه گفت در کتابخانه ٔ ما نظیر همین قرآن وجود داشته ولی مفقود شده است . گفتم این همان قرآن است ، سپس داستان جمعآوری آن را برای او نقل کردم و گفتم که به چه وضع افتاده بود و یک جزء آن ناقص است .
بهاءالدوله به من گفت که آن جزء را بنویس و نسخه را تمام کن گفتم اطاعت میکنم ولی به یک شرط و آن اینکه اگر آن را نوشتم و امیر آن را نتوانست در میان اجزاء دیگر مشخص کند خلعتی با صد دینار به من بعنوان انعام اعطاء فرماید بهاءالدوله این شرط را پذیرفت . «من اجزاء قرآن را از او گرفتم و بخانه آمدم بعد به کتابخانه رفتم و کاغذهای کهنه را زیر و رو کردم تا کاغذی که به کاغذ نسخه ٔ قرآن شباهت داشت پیداکردم در آن میان اقسام کاغذ سمرقندی و چینی کهنه که همه ظریف و عجیب بودند وجود داشت . کاغذی را که پسندیدم برداشتم و جزء ناقص را بر آن نوشتم و تذهیب کردم و بتذهیب آن صورت کهنگی دادم پس جلد یکی از کتابهای کتابخانه را کندم و آن را در آن قرار دادم و جلد دیگری بجای آن نهادم و آن را نیز کهنه کردم . داستان قرآن از خاطر بهاءالدوله رفت و سالی بر این مقدمه گذشت تا آنکه روزی ذکر ابوعلی بن مقله به میان آمد بهاءالدوله بتناسب بمن گفت که آیا آن جزء از قرآن را نوشتی ؟ گفتم آری ، گفت بیاور تا ببینم من تمام اجزاء سی گانه ٔ قرآن را به حضور آوردم جزء جزء همه را ورق زد و نتوانست آن جزئی را که به خط من بود تشخیص دهد بمن گفت پس آن جزئی که بخط تست کدام است ! گفتم اگر چشم امیر تشخیص میدهد پس چرا آن را نمیشناسد؟ این قرآن بتمامی خط ابن مقله است و باید این راز بین ما نهان بماند. گفت بهمین شکل خواهد ماند. بهاءالدوله قرآن را در محلی نزدیک به خوابگاه خود نگاه داشت و به کتابخانه برنگرداند، اما خلعت و دینارها را که اعطای آن به من وعده شده بود هر قدر من در مطالبه اصرار ورزیدم بهاءالدوله به وعده و مماطله گذراند تا آنکه پس از یأس از این بابت روزی به او گفتم که در کتابخانه کاغذ سفید چینی و کاغذ کهنه ٔ بریده و دست نخورده زیاد است اگر امیر اجازه دهد من آن کاغذهای بریده را بجای خلعت و دینار معهود بخانه ببرم . گفت برو و آنها را ببر من بکتابخانه رفتم و هرچه از این نوع در کتابخانه بود برگرفتم و بخانه بردم و سالها بر روی آنها مینوشتم »
۞ .
ساخت کاغذ در عراق : اگر چه شهرت کاغذ سمرقندی عالم را گرفت . و سایر شهرها اقسام کاغذ را از این شهر وارد میکردند لیکن این وضع مدتی مدید دوام نکرد چه بنابر آنچه از کتب تاریخی استنباط میشودساخت کاغذ پس از چندی از محل اولی آن که سمرقند بودبه سایر بلاد اسلامی منتقل گردید و بغداد اولین این شهرها بود. ابن خلدون در مقدمه ٔ تاریخ خود (چ بولاق
1274 هَ .ق . ص
206) تحت عنوان «صناعةالورق » در این باب اطلاعاتی نفیس بدست میدهد و میگوید: «در ابتدای امر اسلام بعلت کم بودن عدد تألیفات و مکاتبات دولتی و قبالجات و ارزانی زندگانی اسناد کتبی را چه در استنساخ کتب چه در مکاتیب دولتی و فرمانهای تیول و قبالجات بر روی پوستهای نازک مینوشتند که قبلا آنها را برای این مصرف آماده ساخته بودند و پوست نازک را بعلت استحکام آن و به آن جهت که تصرف در مکتوباتی که بر پوست میشد مشکل بود برای این کار اختیار کرده بودند. اما پس از آنکه تألیف و تدوین افزایش فوق العاده پیدا کردو مکاتبات دولتی و قبالجات زیاد شد پوست برای اینکار کم آمد ناچار فضل بن یحیی به ساخت کاغذ امر داد و بعد از آن مکاتبات دولتی و قبالجات را بروی آن نوشتندو مردم از آن پس برای نوشته های دولتی و علمی اوراق کاغذ را اختیار کردند و تا آنجا که ممکن بود کار ساخت آن را ترقی دادند». بنابراین شرح فضل بن یحیی که ازبزرگان وزرای عباسی است اول کسی بود که در بغداد نخستین کارخانه ٔ کاغذ سازی رابوجود آورد و چون فضل در
147 متولد و در
193 وفات یافته پس از داخل شدن کاغذ به بغداد با ربع اخیر از قرن دوم هَ .ق . مقارن بوده است . ساخت کاغذ در بغداد بسرعت ترقی کرد و قرین کمال شد چنانکه جعفربن یحیی برمکی برادر فضل مذکور کمی بعد دستور داد تا در دواوین دولتی کاغذ را بجای پوست بکار ببرند.
قلقشندی در باب شروع استعمال و ساخت کاغذ در عراق میگوید که در ابتدا رأی صحابه بر آن قرار گرفت که قرآن را بعلت دوام پوست بر روی آن بنویسند، شاید هم این تصمیم بر اثر آن بوده است که فقط این جنس را در آن وقت موجود داشتند و این رسم جاری بود تا آنکه هارون الرشید بخلافت نشست (خلافتش از سال
170 تا
193 هَ .ق .
/ 786-
809 م .) از عهد او ببعد کاغذ رو به ازدیاد گذاشت و ساخت آن بین مردم معمول گردید. این خلیفه دستور داد تا بر کاغذ تحریر کنندزیرا که نوشته هائی که بر کاغذ بود کمتر امکان محو وتزویر در آنها میرفت و اگر میخواستند که عبارتی را بر روی آن محو نمایند کاغذ خراب و دستبرد تقلب کننده واضح میگردید از این تاریخ ببعد استعمال کاغذ از بغداد به سایر نواحی منتقل گشت و بلاد دور و نزدیک آن را پذیرفتند تا به صورت امروزی درآمد»
۞ ساخت کاغذ در قرن چهارم هَ .ق . در بغدادکمال رواج را داشت و کارخانه های ساخت و دکانهای فروش آن متعدد بود.
صولی میگوید که در ذی القعده ٔ سال
332هَ .ق .
/ 943 م . درمحله ٔ کرخ بغداد حریقی بزرگ روی داد و ابتدای آن از اطاق بازار ماهی فروشان بود و از آنجا بدکانهای کاغذفروشی و کفش فروشی سرایت نمود
۞ . یاقوت نیز در معجم البلدان (در ماده دارالقز) به ساخت کاغذ در بغداد در عهد خود (قرن هفتم هَ .ق .) اشاره میکند و میگوید که دارالقز محله ٔ بزرگی است در بغداد بجانب صحرا که امروز از مرکز شهر تا آنجا یک فرسخ است ولی اکنون تمام اطراف آن ویران و جز چهار محله ٔ پیوسته به یکدیگر چیزی از آن بجا نیست این چهار محله عبارتند از دارالقز و محله ٔعتابین . (کسانی که پارچه ٔ مخطط عتابی میبافته اند) ومحله ٔ نصریه و چهار سوق ، بقیه ٔ محلات به صورت تلهائی درآمده و در این نقطه است که امروز کاغذ میسازند». ابن عبدالحق مؤلف کتاب مراصدالاطلاع که در
739 هَ .ق .
/ 1338 م . مرده میگوید که محله ٔ دارالقز در طرف مغرب بغداد قرار داشته است .
یاقوت سپس در ماده ٔ «چهار سوج » میگوید که این ناحیه از محلات بغداد است مقابل محله ٔ حربیه اما محلات اطراف آن ویران شده و آنچه از آن مانده است همان محلات نصریه و دارالقز است که بهم متصلندو در پشت خرابه های بغداد حکم آبادی مستقلی را پیدا کرده اند و در روزگار ما در آنجا ساختن کاغذ معمول است . قلقشندی در باب نفاست کاغذ بغدادی مبالغه میکند ومیگوید که عالیترین جنس کاغذ که ما دیده ایم کاغذ بغدادی است که با وجود کلفتی نرم و کناره ٔ آن لطیف و اجزاء آن متناسب و قطع آن بسیار بزرگ است و بر روی آن غالباً بجز نسخ قرآن شریف چیز دیگر نمی نویسند ولی گاهی منشیان مراسلات ایلخانان را بر آن اوراق تحریر میکنند
۞ . سابقاً موقعی که ازاقسام کاغذ گفتگو میکردیم اشاره ای نیز به «درج منصوری » کردیم و گفتیم هر کس شب هنگام از خانه ٔ ابوالحسن بن الفرات وزیر بیرون میرفت به او از آن میدادند. ابن الطقطقی مؤلف کتاب الفخری
۞ این قصه را به شکلی دیگر نقل میکند و ما روایت این مورخ را چون از کثرت کاغذ در بغداد در آن ایام حکایت مینماید برای مزید فایده ذیلاً می آوریم : مورخ مذکور میگوید که هر وقت ابن الفرات به وزارت میرسید شمع و برف و کاغذ بعلت کثرت مصرف گران و نایاب میشد
۞ چه هر کس در هر مقام که بود چون بمنزل او وارد میشد در هر یک از فصول سه گانه بایدبرف آب بیاشامد و چون بیرون میرفت چه بزرگ باشد چه خرد باید شمع پاکیزه ای در اختیار او بگذارند و در منزل او خانه ای بود بنام کاغذخانه و هر کس هرقدر کاغذ احتیاج داشت به آنجا میرفت و بقدر نیازمندی خود از آن برمیگرفت ». اگر در نوشته ٔ الفخری لفظ کاغذ آمده لیکن صابی در کتاب تاریخ الوزراء (ص
195) آن را بلفظ قرطاس نقل میکند و میگوید که : «در کنار منزل ابن الفرات سبدچه های بسیار بود پر از اشیاء برای کسانی که محتاجند و برای خرید آنها پولی ندارند. از آنجمله قطعاتی بود از قرطاس بقطع نصف یا ثلث ». در باب میزان پولی که در ماه صرف کاغذ در ایام معتضد خلیفه (
279،
289 /هَ .ق .
892،
902 م .) میشده از گفته ٔ صابی که در شرح حال احمدبن محمد طائی آورده مطلب مهمی استنباط میشود.صابی در ترجمه ٔ زندگانی این شخص و شرح کارهائی که بر عهده ٔ او بوده و اموالی را که باید روزانه به بیت المال بپردازد و از آن جمله قیمت کاغذ بوده چنین مینویسد: «خرج ... اعضای دیوانها و خزانه داران و دربانان و مدیران و دستیاران و سایر بستگان به دواوین و قیمت صحیفه ها و قرطاسها و کاغذها... در ماه
4700 دینار ودر روز
165 دینار و دو ثلث بوده است »
۞ .
9- ساخت کاغذ در شهرهای شام : بعد از آنکه دائره ٔ ساخت کاغذ در عراق توسعه یافت این صنعت از آنجا به شهرهای شام سرایت کرد و در نتیجه در این شهرها کارخانه های مختلف برای تهیه ٔ اقسام نفیسی از کاغذ بوجود آمد و در این راه طرابلس شام بر سایر بلاد این سرزمین تفوق پیدا کرد. ناصرخسرو شاعر و مسافر مشهور در سال
438 هَ .ق .
/ 1047 م . این شهر را دیده و درباب کاغذی که در آنجا ساخته میشود میگوید که آن در نیکویی و زیبایی مثل کاغذ سمرقند بلکه بهتر از آن است
۞ . اگر این صفت در طرابلس به درجه ٔکمال نرسیده بود البته هیچوقت نظر این جهانگرد ایرانی را به این درجه جلب نمی نمود. دیگر از شهرهای شام که صنعت کاغذ در آنجا در قرن چهارم هجری رونقی داشته طبریه است و بشاری مقدس به این نکته اشاره کرده
۞ . اما دمشق که بزرگترین بلاد شام است از قدیم به کاغذهای خود مشهور بوده حتی مورخین یونانی نیز این مطلب را یادآور شده اند
۞ . نزد مورخین اسلامی نیز کاغذ دمشقی بخوبی شهرت داشته چنانکه ابوالبقاء بدری از مردم قرن نهم هجری میگوید که در دمشق ساخت قرطاس معمول است و قرطاس آن به علت صیقل نیکو و پاکی اجزاء ممتاز بشمار میرود
۞ در این عبارت غرض از قرطاس همان کاغذ است . تجارت کاغذ دمشقی تا مدتی رواج بسیار داشت و ممالک اروپای شرقی کاغذ خود را مستقیماً از ممالک شرق نزدیک میخریدند و کلمه ٔ شارتا داماسینا
۞ در السنه ٔ اروپائی که بمعنی کاغذ دمشقی است گواه این مطلب است
۞ .
علامه محمد کردعلی بک کاغذ شامی را در کتاب الخططالشام ج
4 ص
243 بخوبی وصف کرده و ما بمناسبت قسمتی از بیانات مشارالیه را در اینجا می آوریم : «کاغذ را در شام باشکال مختلف در زیر اسبابهای فشار کوچکی میساختند و ماده ٔ اصلی آن پارچه های کهنه یا حریر بود. در سال
706 م . مردی که یوسف بن عمرو نام داشت بجای پنبه که از آن کاغذ دمشقی میساختند حریر را بکار برد و در موزه ٔ دارالکتب العربیه در دمشق نوشته ای است بتاریخ سال
226 بر کاغذی که ظاهراً همان کاغذ دمشقی است و آن که قدیمترین نوشته ٔ عربی است در شام هنوز همچنان استوار و بی عیب مانده است ». محمد کردعلی بک سپس در همان کتاب (ج
4 ص
244) رشته ٔ کلام را به ساخت کاغذ در حلب میکشد و میگوید یکی از علمای حلب برای من نقل کرد که در حلب نیز کاغذ میساختند و یکی از محلات آن که در آن کارخانه های کاغذی وجود داشته هنوز باسم وراقه (کارخانه ٔ کاغذسازی ) معروف است و کاغذ حلبی که باستحکام وصیقل داشتن ممتاز بوده هنوز هم پیش ما بخوبی مثل است .» غیر از شهرهائی که ذکر کردیم در شام بعضی دیگر از بلاد هم به ساخت کاغذ و داشتن کارخانه هایی برای این کار مشهور بوده اند مثل حماة و منبج .
۞ قلقشندی بعد از بیان کاغذ بغدادی در باب کاغذ شامی میگوید که جنس آن از کاغذ بغدادی پست تر است و دو نوع از آن شهرت دارد یکی نوع حموی که از جهت قطع کوچکتر از کاغذ بغدادی است و نوعی دیگر که از جهت جنس پست تر از کاغذ بغدادی است به نوع شامی معروف است و قطع آن حتی از قطع نوع حموی هم کوچکتر میباشد
۞ . از آنچه گذشت حال ساخت کاغذ در شام معلوم شد و دانستیم که در اوایل قرن نهم هجری چه شهرهایی در این سرزمین کارخانه ٔ کاغذ سازی داشته و از آنجمله شهر حماة نیز در این ردیف می آمده است .
10- ساخت کاغذ در مملکت مصر: باید دانست که در ممالک اسلامی ساخت کاغذ منحصر به عراق و شام نماند بلکه از آن دو سرزمین بوادی نیل رسید و بتدریج در بلاد این ناحیه کارخانه های کاغذ سازی زیاد شد ومقدار محصول آنها رو به فزونی گذاشت . مقریزی که در سال
845 هَ .ق .
/ 1441 م . فوت کرده و بنابراین در نیمه ٔ اول از قرن نهم میزیسته در کتاب خطط خود (چ
2 ص
77 چ مطبعةالنیل ، قاهره
1325 هَ .ق .) در ذکر ناحیه ٔ بنی ریةبن عمرو در فسطاط میگوید که امروز در این نقطه کارخانه هایی هست که در آنها به تهیه ٔ کاغذ اشتغال دارند. وی در محلی دیگر از همان کتاب (ج
2 ص
189) میگوید که ساخت کاغذ منصوری در مصر انحصار به شهر فسطاط دارد و کارخانه هائی که برای این کار در این شهر هست در قاهره نیست و در جائی دیگر از همان کتاب (ج
3 ص
37) از «خان کاغذسازان » صحبت میدارد و از آن چنین برمی آید که در این «خان » نیز جمعی به ساختن کاغذ مشغول بوده اند. قلقشندی هم از ذکر کاغذ مصری غفلت نکرده بلکه بعد از بیان کاغذ عراقی و شامی میگوید که از این دو قسم پست تر کاغذ مصری است و آن بر دو قطع است قطع منصوری و قطع عادی و منصوری از جهت قطع از نوع عادی بزرگتر است و کمتر اتفاق میافتد که هر دو روی آن را صیقلی کنند در صورتی که نوع عادی را از هر دو طرف صیقلی مینمایند و آن را در اصطلاح کاغذ سازان «مصلوح » میگویند. نوع دیگر کاغذ مصری دو درجه است یکی عالی دیگری متوسط و نوعی دیگر هم بود معروف به نوع «فوی » بقطع کوچک و کلفت و زبر و ناصاف که در کتابت نمیشد از آن فایده ای برداشت بهمین جهت آن را برای پیچیدن حلوا و عطر و غیره بکار می بردند
۞ .
11- ساخت کاغذ در مغرب و اندلس : صنعت ساخت کاغذ متدرجاً از مشرق زمین یعنی از عراق و شام و مصر به بلاد مغرب منتقل گردید و در جزیره ٔ صقلیه (سیسیل ) و مراکش و اندلس جهت این عمل کارخانه هائی ایجاد شد و از همین نواحی بود که ساخت کاغذ به شهرهای دیگر اروپا سرایت نمود و این نکته ای است که در تاریخ صنعت کاغذ پیش اروپائیان معروف است مثلاً در جزیره ٔ صقلیه کارخانه هائی بود که مسلمین در آنها به ساخت کاغذ میپرداختند و از آنجا این صنعت به شبه جزیره ٔ ایتالیا منتقل گردید
۞ . از شهرهای اندلس که مردم آن در ساختن کاغذ کمال مهارت را پیدا کرده و به این حیث مشهور بودند شهر شاطبه است از شهرهای بزرگ شرقی این سرزمین در مشرق قرطبه که مؤلفین کتب جغرافیا همه در باب کاغذ ساخت این شهر راه مبالغه رفته اند چنانکه شریف ادریسی میگوید که کاغذی که در این شهر ساخته میشوددر دنیا نظیر ندارد
۞ و یاقوت میگوید که کاغذ شاطبه بسیار خوب است و این متاع را از آنجا به سایر شهرهای اندلس میبرند
۞ . مقری که در سال
1041 هَ .ق .
/ 1632 م . مرده به کاغذ نوع منصوری در اندلس اشاره میکند
۞ و ماسابقاً در شمردن اقسام کاغذ از این قسم نیز اسمی بردیم . اما کاغذی که در بلاد مغرب ساخته میشده قلقشندی آن را به بدی جنس یاد کرده و بعد از وصف اقسام کاغذهای عراقی و شامی میگوید که این اقسام پست تر کاغذی است که در بلاد مغرب و فرنگ میسازند و آن جنس بسیار پستی است چه زود میپوسد و دوامی ندارد بهمین جهت قرآنها را برای آنکه بیشتر دوام کند مثل ایام قدیم بر پوست می نویسند
۞ .
12- ساخت کاغذ در ایران : ساخت کاغذ در ایران چنانکه شایسته بوده در قرون اول اسلام رواجی نیافته در صورتی که باید صنعت کاغذسازی پیش از آنکه از سمرقند به بغداد منتقل شود در ایران معمول گردد ولی از اطلاعات تاریخی چیزی در این خصوص استنباط نمیگردد فقط در قرون متأخر این صنعت در ایران رواجی پیدا کرده . از مشهورترین شهرهای ایران که در ساخت کاغذ شهرت داشته شهر خونج یا خونه بوده است و یاقوت در اوایل قرن هفتم هجری در خصوص این آبادی میگوید که نام امروزی آن کاغذکنان یعنی مسکن کاغذسازان است و آن در دو روز فاصله از زنجان واقع شده
۞ .
13- اندازه ٔ قطعه های کاغذ: خوانندگان کتب قدیم عربی غالباً در طی مطالعه به الفاظی مربوط به حجم کاغذ برمیخورند که حقیقت آنها را درنمی یابند. قطع کاغذ پیش قدما به نسبت مقصودی که در اختیار اوراق داشته اند فرق میکرده است بعلاوه در هر شهری که کارخانه ٔ کاغذسازی داشته رسمی مخصوص در این باب مجری بوده . قلقشندی در این باب مطالبی میگوید که قسمتی از آن این است : «محمدبن عمرمدائنی در کتاب القلم و الدواة
۞ گفته که خلفا از عهد معاویةبن ابی سفیان معمولا در کتابت قرطاس را بر سایر مواد ترجیح میدادند. نوشته های خلفا را بر کاغذی که به قطع دو ثلث طومار بود می نوشتند در صورتی که مکاتیب امرا بر روی کاغذی به قطع نصف طومار بود و نوشته های حکام منشیان بر کاغذی به قطع ثلث آن و از آن تجار و امثال ایشان بر قطع ربعی و از آن حسابداران و مساحان بر قطع سدسی . پس قطعهای معمول کاغذ در قدیم دوثلثی و نصفی و ثلثی و ربعی و سدسی بوده و غرض از طومار یک ورق کاغذ تمام است که در عهد ما به آن «فرخه » میگویند و ظاهراً غرض از آن همان قطع بغدادی است که آن را بر خلاف قطع شامل ، میشد به قطعهای مذکور منقسم ساخت بخصوص که بغداد در آن ایام دارالخلافه بود و بهمین جهت علاوه بر آنکه کاغذ آن محاسن بسیار داشت غیر از آن کاغذ دیگری را میزان اندازه قرار نمیدادند
۞ . قلقشندی که در قرن نهم هجری میزیسته از نه قسم قطع کاغذ که در عهد او در مملکت مصر در دیوان سلاطین آن سرزمین معمول بوده گفتگو میکند
۞ به شرح ذیل :
1- قطع بغدادی کامل به اندازه ٔ قطع یک ورق بغدادی تمام یعنی به اندازه ٔ یک ذراعی که مصریها با آن پارچه ذرع میکنند و طول آن یک ذراع و نیم بود بهمان اندازه ٔ ذراع مذکور.
2- قطع بغدادی ناقص که عرض آن به اندازه ٔ چهار انگشت بسته از عرض قطع بغدادی کامل کمتر بوده .
3- قطع دوثلثی از کاغذ مصری بقطع دو ثلث از یک طومار منصوری کامل بعرض دو ثلث ذراع .
4- قطع نصفی بقطع نصف طومار منصوری و به عرض یک ذراع .
5-قطع ثلثی یعنی ثلث طومار منصوری بعرض یک ثلث ذراع .
6- قطع معروف به منصوری به اندازه ٔ ربع ذراع .
7- قطعکوچک یا قطع عادی به عرض شش یک ذراع .
8- قطع شامی کامل ، عرض آن به اندازه ٔ یک طومار شامی در طول آن .
9-قطع کوچک به عرض سه انگشت برهم نهاده معروف به کاغذکبوتری و آن نوعی بوده است از کاغذ بسیار نازک شامی که «ملطفات » و کاغذهائی را که بر بال کبوتر میفرستادند بر آن مینوشتند. اما قطعهائی که در زمان قلقشندی در شهرهای شام معمول بوده از چهار قسم زیادتر نیست و تمام آنها را هم از جنس کاغذ شامی اختیار میکردند بقرار ذیل :
1- قطع شامی کامل ، عرض آن به اندازه ٔ نصف طومار حموی و طول آن طول یک طومار.
2- قطع نصفی حموی ، عرض آن به اندازه ٔ نصف طومار حموی و طول آن طول یک طومار.
3- قطع عادی شامی ، بعرض شش یک طومار بطول یک طومار یا کمتر.
4- قطع کبوتری که ذکر آن گذشت .
14- کتابهایی که قدما در باب ساخت کاغذ نوشته اند: کتب عربی که قدما در باب ساخت کاغذ و اینکه آن را از چه مواردی میساخته اند نوشته اند بسیار کم است و آن ظاهراً به علت از دست رفتن عده ٔ کثیری از کتب قدماست یا به این سبب که مسلمین کمتر به این قبیل مسائل مربوط به اقسام پیشه و هنر اعتنائی داشته اند بااین حال ما پس از تفحص بسیار به ذکر بعضی از این مؤلفات برخورده ایم و ذیلاً به آنها اشاره میکنیم . در کتابخانه ٔ ما نسخه ای خطی هست به خطی تازه در
53 ورق بعنوان «کتاب فضل القلم و الخط و المداد» ولی از مؤلف آن اطلاعی نداریم . این کتاب به چندین باب منقسم است و باب یازدهم یعنی آخرین ابواب آن در طرز ساختن کاغذو صیقلی کردن آن و اقسام قلم است و آنچه در این باب در خصوص کاغذ آمده در چهار صفحه است . در کتابخانه ٔ ملی مصر رساله ای است خطی به عنوان «صناعةالورق و اللیق و الحبر» تألیف محمود خلیفه پسر سلیمان بن عبدالرحمن بن مصطفی افندی در چهار ورقه و تاریخ کتابت آن سال
1139 هَ .ق .
/ 1727 م . است
۞ . در کتابخانه ٔ آصفیه ٔ هندوستان نیز نسخه ای خطی است بشماره
221 و آن که منحصر بفرد میباشد «المخترع فی فنون من الصنع» نام دارد تألیف محمدبن قوام بن صفی بن محمد ضیاء ترک ناگوری معروف به قاضی خان سال تألیف آن
876 هَ .ق .
/ 1471 م . است ولی مؤلف آن معروف نیست . این رساله پانزده باب دارد و باب پنجم آن در ساختن کاغذ شهری است به اختلاف انواع آن و اسرار کتابت وموادی که با آنها میتوان نوشته ای بر دفتر یا پوست را از میان برد
۞ .
15- آداب ساخت کاغذ: نگارنده به امید اینکه در کتب مربوط به «حسبه » چیزی در موضوع ساخت کاغذ و آنچه به سازندگان آن مربوط میشود مطلبی به دست بیاورم تمام کتبی را که در این باب نوشته شده و به آنها دسترسی داشتم تحت مطالعه قرار دادم ولی هیچ نکته ای که به درد این بحث بخورد در آنها نیافتم . تنها کتابی که از آن در این باب اطلاعات مفید فراوانی بدست آمد کتاب «المدخل »تألیف ابن الحجاج است که به سال
737 هَ .ق .
/ 1336 م . در قاهره مرده
۞ این مرددر کتاب مزبور فصلی بعنوان «نیةالورق و کیفیتها و تحسینها» آورده و ما ذیلاً آنچه را که به بحث ما مربوطاست از آن اختیار میکنیم . وی میگوید که سازنده ٔ کاغذ باید در کاری که به او محول میشود از تقلب احتراز جوید مثلاً دسته کاغذی را که سه درهم می ارزد بجای دسته کاغذ چهار درهمی بمشتری ندهد چه هر قسم کاغذ قیمتی مخصوص بخود دارد و ارزش آن به نسبت سفیدی و صیقل و ساخت آن در تابستان یا بالعکس یعنی تیرگی و کمی صیقل یا ساخت آن در زمستان تغییر می یابد همچنین قیمت کاغذهای بین بین بر فروشنده ٔ کاغذ واجب است که صفت هر کاغذ را برای مشتریان بیان کند تا از شبهه ٔ تقلب بیرون آید و اگر چنین نکند و حقیقت را بپوشاند در عداد همان کسانی خواهد بود که پیغمبر علیه الصلواة والسلام در باب ایشان فرموده : «من غشنا فلیس منّا»
۞ . همان مولف میگوید که مشتری کاغذ باید وقتی به کارخانه های کاغذ سازی برود که کارگران عورتهای خود را پوشانده باشند زیرا که این جماعت در موقع کار معمولاً پارچه ٔ نازکی بر کمر خود می بندند که به علت کوچکی و آب دیدن درست نمی تواند ساتر عورت ایشان باشد چون اگر کسی در این حال به آن کارخانه ها برودمرتکب معصیتی شده پس اولی آن است که در وقتی که کارگران در این حال نیستند به آن کارخانه ها قدم بگذارد
۞ . سپس بفروشنده ٔ کاغذ توصیه میکند که کاغذ نازک را با کاغذی که مخصوص استنساخ است درهم نیامیزد که این عمل در حکم فریفتن مشتری است چه کاغذ نازک تحمل فشار ندارد. پس اگر فروشنده دانست که مشتری کاغذ را برای استنساخ میخواهد باید کاغذی را که به کار او میخورد به او بدهد و اگر طالب کاغذ تحریر است کاغذ نازک تسلیم او کند و حقیقت را هم به او بگوید
۞ . توصیه ٔ دیگری که ابن الحجاج به کاغذ سازان میکند این است که هیچوقت اوراق پاره ٔ نوشته را مورد استعمال قرار ندهند مگربعد از آنکه بدانند که بر آنها چه نوشته شده چه غالباً اتفاق می افتد که آن اوراق متضمن مطالبی شرعی است که احترام به آنها واجب است . غالب کارگران ندانسته این نوشته ها را در زیر پای خود لگدکوب میکنند و با این عمل مرتکب توهین عظیمی میشوند
۞ .
16- خاتمه ٔ بحث : پس از ختم کلام اگر بگوئیم که مسلمین در ساخت کاغذ و تکمیل آن خدمت بزرگی به عالم تمدن کرده اند شاید از جاده ٔ صواب به دور نیفتاده باشیم چه هم انتقال این صنعت از خیلی قدیم یعنی از قرن دوم هجری از چین به عراق و شام و مصر و مغرب و اندلس به دست ایشان صورت گرفته و هم به شهادت هزاران هزار نسخه های عربی خطی که در کتابخانه های عمومی بلاد غرب و شرق امروزه موجود است در کار ترقی و کمال این صنعت به پیشرفتهای بزرگی نایل آمده اند. رونق کارخانه های ساخت کاغذ در شهرهای ممالک اسلامی از قرن دوم هجری شروع شد و کاغذهایی از آنها بیرون آمد که در قطع و صیقل و نرمی وصفات دیگر آنها با یکدیگر فرق بسیار داشتند. بعدها صنعت کاغذسازی از شهرهای اسلامی به بلاد مغرب انتقال یافت و مردم اروپا به مدد آلات فراوانی که ساختند آن را کامل و در آن اقسام تفننها داخل نمودند و همان باعث عقب رفتن صنعت ساخت کاغذ در مشرق زمین و کسادی بازار آن گردید تا آنجا که امروز دیگر از صنعت کاغذسازی مشرق جز ذکری در تواریخ اثری دیده نمیشود. (مجله ٔ یادگار شماره ٔ نهم و دهم از سال چهارم صص
95-
128).