باربد. [ ب ُ
/ ب َ ] (اِخ ) جهرمی یا باربُذ
۞ . نام مطرب خسروپرویز است . گویند اصل او از جهرم بوده که از توابع شیراز است و در فن بربطنوازی و موسیقی دانی عدیل و نظیر نداشته و سرود مسجع از مخترعات اوست و آن سرود را خسروانی نام نهاده بود. (برهان ). گویند باربد جهرمی که در فن بربطنوازی استاد بوده بنای لحون و اغانی خود را در مجلس خسروپرویز بر نثر نهاده بود یعنی نظم نمینواخت ، و آن مسجع بود مبتنی بر مدح و آفرین خسرو، و این قسم اغانی و لحون را خسروانی خوانند چه خسرو را پسند خاطر شده باین نام موسوم ساخت . (از برهان : نوای خسروانی ). مطرب خسروپرویز بوده است . (معیارجمالی ص
115 : باربذ). مطرب پرویز که جهرمی بود یعنی از توابع جهرم بود و سرود خسروانی که سرودی است مسجع در بزم خسرو گفتی ، و بضم باء خطاست و این مرکب است از بار بمعنی رخصت دادن و بد بمعنی خداوند و دارنده زیرا که پرویز او را اذن دخول در مجلس به جمیع اوقات داده بود. و سامانی گوید که او را صاحب بار گردانیده بود یعنی وزراء و امراء رخصت دخول بارگاه ازو ستادندی . (رشیدی ). نام مطربی که از مقربان خسروپرویز بود و در فن موسیقی مهارت عظیم داشت و این مرکب است ازبار که بمعنی در و رخصت است و بد بالفتح بمعنی خداوند و دارنده . چون پرویز او را حکم دخول مجلس بجمیع اوقات داده بود لهذا باین لقب ملقب گردید. (از رشیدی )(از کشف ) (از برهان ). و صاحب برهان نوشته که بضم موحده و فتح آن نیز درست باشد و در رشیدی نوشته که ضمه خطاست . (غیاث ). نام مطربی . سلمان گوید
: از پی خسرو گُل بلبل شیرین گفتار
نغمه ٔ باربد و صوت نکیسا آورد.
(از شرفنامه ٔ منیری ).
نام مطرب پرویز که سرود مسجع گفتی و آنرا سرود خسروانی گویند. ازرقی فرماید
: بشاخهای سمن مرغکان باغ پرست
بلحن باربدی برکشیده اند آهنگ .
(از فرهنگ سروری ).
نام مطرب خسروپرویز بود. گویند که اصل او از جهرم که از توابع شیراز است بوده و در فن بربط نواختن و علم موسیقی شبیه و نظیر نداشته و سرود مسجع از مخترعات اوست و آن سرود را خسروانی نام نهاد. امیرخسرو فرماید
: گرش شیرین بخوانی باربد هست
وگر جان نیست باری کالبد هست .
(از جهانگیری ).
نام مردی بوده از اهل شهر جهرم فارس که در خدمت خسروپرویز منصب حجابت داشته بدین سبب او را باربد یعنی بزرگ بار خوانده اند و بتوسط او مردم بحضور پرویز بار می یافتند. وی در مقامات موسیقی مهارتی کامل داشت . در بزم خسرو او و نکیسا اسباب طرب بوده اند و تصرفات داشته اند. شیخ نظامی گفته
: ستای باربد دستان همی زد
به هشیاری ره مستان همی زد
نکیسا چنگ را کرده خوش آواز
فکنده ارغنون را پرده ٔ ساز.
(از انجمن آرا) (از آنندراج ).
... و همانا ازین افتاده است که باربد جهرمی که استاد بربطی بود بناء لحون و اغانی خویش در مجلس خسروپرویز که آنرا خسروانی خوانند با آنک سربسر مدح و آفرین خسرو است بر نثر نهاده است و هیچ از کلام منظوم در آن بکار نداشته . (المعجم فی معاییراشعار العجم چ
1 طهران ص
150). نام آوازه خوان و چنگزن دربار خسروپرویز (شاید از کلمه ٔ بار بمعنی اجازه وبد یا پت بمعنی رئیس آمده . باربد یعنی وزیر دربار، بارسالار، حاجب . بعضیها بین باربد و بربط ارتباطی میدانند و... بعضیها بربط را از باربیتون یونانی میدانند). (فرهنگ شاهنامه ٔ رضازاده ٔ شفق ). مطرب پرویز که در فن بربطنوازی و موسیقی عدیل نداشته و سرود مسجع که سرود خسروانی نام نهاده از مخترعات اوست و موطن این دانشمند جهرم فارس است . (ناظم الاطباء). رجوع به سی لحن شود. راجع باستادی او در فن بربطنوازی در کتب داستانهای بسیار آمده است . از آن جمله مؤلف تاریخ ایران در زمان ساسانیان بنقل از همدانی و ثعالبی و دیگران آورده است : نام شبدیز اسب معروف خسرو را اکثر مورخان و شاعران ایران و عرب ذکر کرده اند. گویند خسروپرویز چنان این اسب را دوست داشت که سوگند یاد کرده بود هر کس خبر هلاکتش را بیاورد او را بقتل خواهد رسانید. روزی که شبدیز مُرد میرآخور هراسان شد و به باربدرامشگر پادشاه پناه برد. باربد در ضمن آوازی واقعه ٔاسب را با ایهام و تلویح گوشزد خسرو کرد. شاه فریادبرآورد که «ای بدبخت مگر شبدیز مرده است !» خواننده در پاسخ گفت : «شاه خود چنین فرماید». خسرو گفت : «بسیار خوب ، هم خود را نجات دادی و هم دیگری را». خالد الفیاض شاعر عرب (متوفی در حدود
718 م .) این داستان را بنظم آورده است . (ترجمه ٔ ایران در زمان ساسانیان چ
1 طهران ص
325). ثعالبی گوید: باربد در ملاقات اول دستان یزدان آفرید را برای خسرو خواند. بعد دستان پرتو فرخار را بسمع او رسانید که همان شادمانی را می بخشد،که توانگری از پس درویشی می بخشد. پس از آن دستان سبزاندرسبز را خواند و نواخت چنانکه شنوندگان از آهنگ زارزار ابریشم رود و از زیر و بم سرود او مجذوب و مبهوت شدند. فردوسی گوید:
سرودی بآواز خوش برکشید
که اکنون تو خوانیش دادآفرید
زننده دگرگون بیاراست رود
برآورد ناگاه دیگر سرود
که پیکارگردش همی خواندند
همی نام از آواز او راندند
برآمد دگرباره آواز رود
دگرگونه تر ساخت بانگ سرود
همان سبزدرسبز خوانی کنون
برین گونه سازند مکر و فسون .
(ایضاً از همان کتاب صص 343 - 344).
نام نوازنده ٔ مشهور دوره ٔ خسروپرویزکه بصورت پهلبد و در عربی فهلبد تصحیف شده است و بنا بنقل ثعالبی روزی به سرکش رئیس و سردسته ٔ رامشگران مجالس خصوصی خسروپرویز خبر رسید که جوانی مروی که زبردست ترین نوازندگان عود است و صدائی خوش دارد بدربار آمده تا بعنوان رامشگر بحضور شاه بار یابد. سرکش از این خبر پریشان خاطر گردید و بهر وسیله ای متشبث شد تا وی را از مجامع نزدیک بشاه دور سازد. پیشخدمتان ودرباریان را تطمیع نمود و از دوستان و میهمانان شاه درخواست کرد که از وی سخنی بمیان نیاورند. باربد چون این دید بفراست تدبیری اندیشید و با تطمیع نگهبان باغی که شاه گاهی برای گردش و باده نوشی بدانجا میرفت اجازه یافت که بر بالای درختی رود که بر محوطه ٔ بزم مسلط بود. روزی که شاه بباغ آمد، باربد که جامه ای سبز بتن کرده و عودی سبزرنگ نیز بدست داشت بر بالای سروی رفت و در میان شاخ و برگ آن مخفی گشت . هنگامی که شاه جامی بدست گرفت ، باربد عود را بصدا درآورد و بخواند. آواز ساده و دل انگیزی پرداخت که بسیار مؤثر افتاد. این آواز «یزدان آفرید» نام داشت . شاه از شنیدن آن بسیار مسرور گردیده بود، نام رامشگر را پرسید، به جستجوی او برخاستند ولی به نهانگاهش پی نبردند، شاه جام دومی بدست گرفت و در این بین باربد بسرودن آواز دیگری پرداخت که بسیار پرمایه و مسرت انگیز بود و «پرتو فرخار» نام داشت . خسرو چنان شیفته ٔ آن گشته بود که میگفت «همه ٔ اعضای بدن میخواهند برای بهره بردن از آن سراپا گوش گردند». و امر داد تا بار دیگر بجستجوی رامشگر پردازند ولی این بار هم بازش نیافتند. سرانجام خسرو سومین جام خود را بدست گرفت ، این بار باربد با نوای شکوه آمیز ساز و صدای گرم خود شنوندگان را مبهوت ساخت ، آهنگی که او میخواند «سبزاندرسبز» نام داشت و بداهه سرائی بود که در آن بمخفی گاه خود اشاره می نمود. خسرو بپا خاست و گفت این آواز بی شک از فرشته ای برمیخیزد که پروردگار برای تهییج و خوشی من فرستاده است و از رامشگر درخواست کرد که خود را بنمایاند. باربد از درخت پائین آمد و بسجده بر پای خسرو افتاد. شاه مقدم او را گرامی داشت و جویای ماجرای او شد و ازآن پس او را از نزدیکان خود ساخت و در مقام ریاست رامشگران جایش داد. و اما از پایان زندگی باربد روایات متفاوتی نقل می شود. ثعالبی نقل میکند که سرکش و باربد هر دو از رامشگران خسروپرویز بودند ولی سرکش که به برتری باربد و توجه شاه نسبت بدو حسادت می ورزید وی را مسموم ساخت ، خسرو از مرگ وی بسیار اندوهناک گشت و چون دریافت که سرکش موجب مرگ او گردیده است بدو گفت من از شنیدن آواز باربد پس از او از تو لذت میبردم و میخواستم که در پی آواز او بآواز تو گوش دهم و تو از اینکه نیمی از لذت مرا از بین برده ای شایسته ٔ مجازات مرگ هستی . سرکش پاسخ داد: شاها اگر بخواهی نیمی از لذتی را که برایت باقی مانده است از بین ببری ، تو خود همه ٔ آن را از بین برده ای ، و بدینگونه شاه ازسر تقصیر او درگذشت . ولی ظاهراً فردوسی این داستان شوم را نمیشناخته است . در روایتی که وی نقل میکند هنگامی که خسرو بوسیله ٔ فرزند خود شیرویه بزندان افتاده باربد هنوز زنده است و با رنگی پریده و قلبی اندوه بار بدرون خانه ای که خسرو محروم از تاج و تخت در آن زندانی است میرود و در برابر او آهنگی نوحه آمیز که خود ساخته است میخواند، سپس چهار انگشت خود را بریده بمنزل برمیگردد، آتشی میافروزد و همه ٔ سازهای خود را در آن میسوزاند. (از مجله ٔ موسیقی دوره ٔ
3 شماره ٔ
6). از رامشگران زبردست دوره ٔ ساسانیان و در فن موسیقی سرآمد دهر بوده . اختراع اغلب نغمات و ترانه های موسیقی را به وی نسبت میدهند. گویند حوادث و اتفاقات مهمه را باربد بصورت نغمات نغز و نواهای دلفریب درآورده بسمع خسروپرویز میرسانیده ، مثلاً فوت [ شبدیز ] اسب خاص پرویز را که دیگران یارای اظهار آن نداشتند وی بقالب نوای موسیقی ریخته و به عرض خسرو رسانید. باربدچون شنید که خسروپرویز در اصطناع رامشگران و نوازندگان میکوشد خواست خویشتن بدرگاه پرویز رساند ولی سرکش [ رامشگر خاص پرویز ] سالار بار را محرض آمد که از راه جستن باربد بدربار ممانعت نماید. باربد از بارگاه نومید برگشت تا روزی که خسرو بباغ رفته و بعیش و نوش می پرداخت ، باربد از درخت سروی که قبلاً بتدبیر باغبان در آن جای کرده بود رود خود را بصدا درآورد و پرویز را دل بفریفت . باربد چون خسرو را مجذوب نغمات نغز خویش دید:
فرودآمد از شاخ سرو سهی
همی رفت با رامش و فرهی
پرویز از دیدار وی شاد شد و او را شاه رامشگران خواند. فردوسی گوید
: بشد باربد شاه رامشگران
یکی نامداری شد از مهتران
باربد پس از تقرب یافتن در حضرت پرویز برای هر روزی از ایام هفته نغمه ای ساخته بود که این هفت نغمه بنام «طرق الملوکیه » معروفست . و نیز برای هر روز از سی روز ماه لحن مخصوصی ساخته بود که بنام «سی لحن باربد» مشهور است و هم برای
360 روز سال [ بدون خمسه ٔ مسترقه ]
360 نوای خاص ساخته بوده است . در خصوص مرگ باربد اقوال مختلف است ولی فردوسی گوید
: چو آگاه شد باربد زآنکه شاه [ خسروپرویز ]
بپرداخت بیرای و بیکام گاه ...
ببرّید هر چار انگشت خویش
بریده همی داشت در مشت خویش
چو در خانه شد آتشی برفروخت
همه آلت خویش یکسر بسوخت .
فردوسی .
ز رامشگران سرکش و باربد
که هرگز نگشتیش بازار بد.
فردوسی .
بلبل همی سراید چون باربد
قالوس و قفل رومی و جالینوس (کذا).
عنصری (از حاشیه ٔ فرهنگ خطی اسدی نخجوانی ).
تا هزارآوا ازسرو برآرد آواز
گوید او را مزن ای باربد رودنواز.
منوچهری .
خاصه که بهر طرف نشسته ست
صد باربد از هزاردستان .
خاقانی .
هان شاخ دولت بنگرش کامیال نیک آمد برش
چون باربد مرغ از برش دستان نو پرداخته .
خاقانی .
من او را باربد خوانم نه حاشا
که سحر باربد در نغمه ٔ اوست .
خاقانی .
از آن برقص درآید فلک که در گوشش
سریر کلک تو هم چون نوای باربد است .
ظهیر فاریابی (از فرهنگ ضیاء).
طلب فرمود کردن باربد را
وزو درمان طلب شد درد خود را
درآمد باربد چون بلبل مست
گرفته بربطی چون آب در دست .
نظامی .
چو شیرین دستبرد باربد دید
ز دست عشق خود را کار بد دید.
نظامی .
حدیث باربد با ساز دهرود
همان آرامگاه شه بشهرود.
نظامی .
از آن چندان نعیم این جهانی
که ماند از آل ساسان وآل سامان
ثنای رودکی مانده ست و مدحت
نوای باربد مانده ست و دستان .
شریف مجلدی گرگانی (از چهارمقاله ٔ نظامی عروضی چ معین چ
4 ص
44).
مغنی نوایی بگلبانگ رود
بگوی و بزن خسروانی سرود
روان بزرگان ز خود شاد کن
ز پرویز واز باربد یاد کن .
حافظ.
رجوع به نزهة القلوب چ لیدن ج
3 ص
157 و جهانگشای جوینی ج
1 ص
207 و تاریخ گزیده چ
1331 هَ . ق . بریل ص
122 و احوال و اشعار رودکی ص
538،
793،
804،
890 ،
891 ،
1134،
1219 و مجمل التواریخ و القصص ص
81 و حبیب السیر چ خیام ج
1 ص
250 و شعوری ج
1 ورق
156 و تکمله ٔ مقاله ٔ ادوارد براون در مجله ٔ انجمن سلطنتی آسیائی شماره ٔ ژانویه ٔ
1899 م . صص
37 -
69 درباره ٔ «باربد و رودکی » شود.