احمد

احمد. [ اَ م َ ] (اِخ ) ابن محمدبن عبدالصمد الشیرازی ، مکنی به ابونصر. در تاریخ بیهقی نام وی در چند جا با لقب خواجه و خواجه ٔ بزرگ و خواجه عمید آمده است . وی از بزرگان و محتشمان دوره ٔ غزنوی است و شعرای بزرگ این دوران او را مدیح گفته اند و از آن جمله است منوچهری که گوید:
بادام چون شیانی ۞ بارد بروز باد
چون کف ّ راد احمد عبدالصمد بود.
و هم در قصیده ٔ دیگرِ منوچهری با لقب شمس الوزرا آورده شده است :
شمس الوزرا احمد عبدالصمد آنکو
شمس الوزرا نیست که شمس الثقلان است .
وی نخست صاحب دیوان آلتونتاش حاجب بود و ابوالفضل بیهقی گوید: خواجه احمد عبدالصمد کدخدای خوارزمشاه در کاردانی و کفایت یار نداشت . و هنگامی که بوسهل زوزنی عارض درباب آلتونتاش خوارزمشاه دسیسه کرد، ومسعود را بر آن داشت تا ملطفه ای بقائد منجوق ، که بخوارزم بود، در باب فروگرفتن و کشتن آلتونتاش نویسد، و عاقبت خود زوزنی در سر آن کار فروگرفته شد، احمد عبدالصمد در خوارزم کارها کرد و منجوق را بکشت . بیهقی در باب این دسیسه گوید: از خواجه بونصر شنیدم که بوسهل در سر سلطان نهاده بود که خوارزمشاه آلتونتاش راست نیست و او را بشبورقان فرو می بایست گرفت ، چون برفت تیر از شصت بدر رفت و گردنان چون علی قریب و اریارق و غازی همه برافتادند خوارزمشاه آلتونتاش بمانده است که حشمت و آلت و لشکری دارد، اگر او را برانداخته آید و معتمدی از جهت خداوند آنجا نشانده آید پادشاهی بزرگ و خزانه و لشکر بسیار برافزاید. امیر گفت : تدبیر چیست ؟ که آنجا لشکری و سالاری محتشم باید تا این کارها بکند، بوسهل گفت : سخت آسان است اگر این کار پنهان ماند، خداوند بخط خویش سوی قائد منجوق که مهتر لشکر کجاتست وبه خوارزم میباشد و بخون خوارزمشاه تشنه است ملطفه ای نویسد تا وی تدبیر کشتن و فروگرفتن او کند، و آنجا قریب سه هزار سوار حشم است پیداست که خوارزمشاه و حشم وی چند باشند آسان ویرا بر توان انداخت ، و چون ملطفه بخط خداوند باشد اعتماد کنند و هیچکس از دبیران و جز آن بر آن واقف نگردد. امیر گفت : سخت صوابست ، عارض توئی نام هر یک نسخت کن ، همچنان کرد و سلطان بخط خویش ملطفه نبشت و نام هر یک از حشم داران ببرد بر محل . و بوسهل اندیشه نکرد که این پوشیده نماند و خوارزمشاه از دست بشود و در بیداری و هوشیاری چنو نیست بدین آسانی او را بر نتوان انداخت و عالمی بشورد. پس از قضای ایزد عز وجل بباید دانست که خراسان در سر کار خوارزم شد، و خواجه احمد عبدالصمد کدخدای خوارزمشاه در کاردانی و کفایت یار نداشت . خواجه بونصر استادم گفت چون این ملطفه بخط سلطان گسیل کردند امیر با عبدوس آن سرّ بگفت ، عبدوس در مجلس شراب به ابوالفتح حاتمی که صاحب سرّ وی بود بگفت ، و میان عبدوس و بوسهل دشمنانگی جانی بود و گفت که بوسهل این دولت بزرگ را بباد خواهد داد، بوالفتح حاتمی دیگر روز به ابومحمد مسعدی وکیل خوارزمشاه بگفت بحکم دوستی و چیزی نیکو بستد. مسعدی دروقت بمعمائی که نهاده بود با خواجه احمد عبدالصمد این حال بشرح باز نمود، و بوسهل راه خوارزم فروگرفته بود و نامه ها میگرفتند و احتیاط بجا می آوردند، معمای مسعدی بازآوردند، سلطان بخواجه ٔ بزرگ پیغام داد که وکیل در خوارزمشاه را معما چراباید نهاد و نبشت باید که احتیاط کنی و بپرسی ، مسعدی را بخواندند بدیوان و من آنجا حاضر بودم که بونصرم و از حال معما پرسیدند او گفت : من وکیل در محتشمی ام و اجری و مشاهره و صلت گران دارم و بر آن مرا سوگندمغلظ داده اند که آنچه از مصلحت ایشان باشد زود بازنمایم و خداوند داند که از من فسادی نیاید و خواجه بونصر را حال معلوم است و چون مهمی بود این معما نبشتم گفتند: این مهم چیست ؟ جواب داد که : این ممکن نگردد که بگویم گفتند: ناچار بباید گفت ، که برای حشمت خواجه ٔ تو این پرسش بر این جمله است والاّ بنوعی دیگر پرسیدندی گفت : چون چاره نیست لابد امانی باید از جهت خداوند سلطان ، بازنمودند و امان ستدند از سلطان . آن حال بازگفت که از ابوالفتح حاتمی شنوده بودم و او از عبدوس . خواجه بر آن حال واقف گشت فراشد و روی بمن کرد و گفت : بینی چه میکنند؟ پس مسعدی را گفت : پیش از این چیزی نبشته ای ؟ گفت نوشته ام و این استظهار آن را فرستادم . خواجه گفت : ناچار چون وکیل در محتشمی است و اجری و مشاهره و صلت دارد و سوگندان مغلظه خورده او راچاره نبوده است اما بوالفتح حاتمی را مالشی باید داد که دروغی گفته است و پوشیده مرا گفت : سلطان را بگوی این راز بر عبدوس و بوسهل زوزنی پیدا نباید کرد تاچه شود و مسعدی را گفته آمد تا هم اکنون معمانامه ای نویسد با قاصدی از آن خویش و یکی به اسکدار، که آنچه پیش از این نوشته شده بود باطل بوده است ، که صلاح امروز جز این نیست تا فردا بگویم که آن نامه آنجا رسدچه رود و چه کنند و چه بینیم ، و سلطان از این حدیث بازایستد و حاتمی را فدای این کار کند هر چند این حال پوشیده نماند و سخت بزرگ خللی افتد. من رفتم و پیغام خواجه بازگفتم چون بشنید متحیر فروماند چنانکه سخن نتوانست گفت و من نشستم پس روی بمن کرد و گفت : هر چه در این باب صلاح است بباید گفت که بوالفتح حاتمی این دروغ گفته است و میان بوسهل و عبدوس بد است و این سگ چنین تضریبی کرده است و از این گونه تلبیس ساخته بازآمدم و آنچه رفته بود بازراندم با خواجه ، و مسعدی را خواجه دل گرم کرد و چنانکه من نسخت کردم در این باب دو نامه ٔ معما نبشت یکی بدست قاصد و یکی بر دست سوار سلطان که آنچه نبشته بوده است آن تضریبی بوده است که بوالفتح میان دو مهتر ساخت که با یکدیگر بد بودند و بدین سبب حاتمی مالش یافت بدانچه کرده . و مسعدی را بازگردانیدند و بوالفتح را پانصد چوب بزدند و اشراف بلخ که بدو داده بودند بازستدند. چون مسعدی برفت خواجه با من خالی کرد و گفت : دیدی که چه کردند؟ که عالمی را بشورانیدند، و آن آلتونتاش است نه دیوسبا ۞ و چون احمد عبدالصمد با وی ، این خبر کی روا شود، آلتونتاش رفت از دست ، آن است که ترک خردمند است و پیر شده نخواهد که خویشتن را بدنام کند و اگر نه بسیار بلا انگیزدی بر ما، طرفه تر آن است که من خود از چنین کارها سخت دورم چنین که بینی و آلتونتاش این همه در گردن من کند، نزدیک امیر روو بگوی که بهمه حال چیزی رفته است پوشیده از من خداوند اگر بیند بنده را آگاه کند تا آنچه واجب است از دریافتن بجای آورده شود برفتم و بگفتم امیر سخت تافته بود، گفت : نرفته است از این باب چیزی که دل بدان مشغول باید داشت بوسهل این مقداری با ما میگفت که آلتونتاش رایگان از دست بشد بشبورقان ، من بانگی بر وی زدم ، عبدوس بشده است و با حاتمی غم و شادی گفته که این بوسهل از فساد فرو نخواهد ایستاد حاتمی از آن بازاری ساخته است تا سزای خویش بدید و مالش یافت . گفتم : این سلیم است . زندگانی خداوند دراز باد این باب در توان یافت اگر چیزی دیگر نرفته است و بیامدم و با خواجه بازگفتم . گفت : یا بونصر رفته است و نهان رفته است ، بر ما پوشیده کردند و ببینی که از این زیر چه بیرون آید و بازگشتم . پس از آن ، نماز دیگر پیش امیر نشسته بودم که اسکدار خوارزم را بدیوان آورده بودند حلقه برافکنده و بر در زده دیوانبان دانسته بود که هر اسکداری که چنان رسد سخت مهم باشد آن را بیاورد و بستدم و بگشادم نامه ٔ صاحب برید بود برادر بوالفتح حاتمی بامیر دادم بستد و بخواند و نیک از جای بشد دانستم که مهمی افتاده است چیزی نگفتم و خدمت کردم . گفت : مرو. بنشستم و اشارت کرد تا ندما و حُجّاب بازگشتند و بار بگسست و آنجا کس نماند نامه بمن انداخت و گفت : بخوان . نبشته بود که امروز آدینه خوارزمشاه بار داد واولیا و حشم بیامدند و قائد منجوق سالار کجاتان سرمست بود نه جای خود نشست بلکه فراتر آمد خوارزمشاه بخندید او را گفت : سالار دوش بار بیشتر در جای کرده است و دیرتر خفته است . قائد بخشم جواب داد که : نعمت تو بر من سخت بسیار است تا بلهو و شراب میپردازم ، از این بیراهی هلاک میشوم ، نخست نان آنگاه شراب آن کس که نعمت دارد خود شراب میخورد. خوارزمشاه بخندید و گفت : سخن مستان بر من مگوئید. گفت : آری سیرخورده گرسنه را مست و دیوانه پندارد، گناه ما راست که بر این صبر میکنیم . تاش ماهروی سپاه سالار خوارزمشاه بانگ بدو برزد و گفت : میدانی که چه میگوئی ؟ مهتری بزرگ با تو بمزاح و خنده سخن میگوید و تو حد خویش نگاه نمیداری اگر حرمت این مجلس عالی نیستی جواب این بشمشیر باشدی . قائد بانگ بر او زد و دست بقراچولی کرد حاجبان و غلامان در وی آویختند و کشاکش کردند و وی سقط میگفت و با ایشان می برآویخت و خوارزمشاه آواز میداد که یله کنید. در آن اضطراب از ایشان لگدی چند بخایه و سینه ٔ وی رسید و او را بخانه بازبردند. نماز پیشین فرمان یافت وجان با مجلس عالی داد، خداوند عالم باقی باد، خوارزمشاه بنده را بخواند و گفت : تو که صاحب بریدی شاهد حال بوده ای چنانکه رفت اِنها کن تا صورتی دیگرگونه بمجلس عالی نرسانند بنده بشرح بازنمود تا رای عالی زادَه اﷲ علواً بر آن واقف گردد انشأاﷲ تعالی . و رقعتی درج نامه بود که چون قائد را این حال بیفتاد در باب خانه و اسباب او احتیاط فرمود تا خللی نیفتد و دبیرش را با پسر قائد بدیوان آوردند و موقوف کردند، تا مقرر گردد باذن اﷲ چون از خواندن نامه فارغ شدم امیر مرا گفت : چه گوئی چه تواند بود؟ گفتم زندگانی خداونددراز باد، غیب نتوانم دانست اما این مقدار دانم که خوارزمشاه مردی بس بخرد و محتشم و خویشتن دار است و کس را زهره نباشد که پیش او غوغا بتواند کرد تا بدان جایگاه که سالاری چون قائد باید که بخطا کشته شود، و بهمه حالها در زیر این چیزی باشد، و صاحب برید جز بمراد و املاء ایشان چیزی نتواند نبشت بظاهر و او را سوگند داده آمده است که آنچه رود پوشیده اِنها کند چنان کش دست دهد، تا نامه ٔ پوشیده ٔ او نرسد بر این حال واقف نتوان شد. امیر گفت : از تو که بونصری چند پوشیده کنم ؟ بوسهل ما را بر چنین و چنین داشته است و ملطفه ای بخط ماست چنین و چنین ، و چون نامه ٔ وکیل دررسیده باشد قائد را بکشته باشند و چنین بهانه ساخته ، و دل مشغولی نه از کشتن قائد است ما را بلکه از آن است که نباید که آن ملطفه بخط ما بدست ایشان افتد و این دراز گردد، که بازداشتن پسر قائد و دبیرش غوری تمام دارد و آن ملطفه بدست آن دبیرک باشد تدبیر این چیست ؟ گفتم : خواجه ٔ بزرگ تواند دانست درمان این ، بی حاضری وی راست نیاید. گفت : امشب این حدیث را پوشیده باید داشت تا فردا که خواجه بیاید. من بازگشتم سخت غمناک و متحیر که دانستم که خوارزمشاه بتمامی از دست بشد، و همه شب با اندیشه بودم . و در جای دیگر گوید: امیر گفت : بودنی بود، اکنون تدبیر چیست ؟ گفت : بعاجل الحال جواب نامه ٔ صاحب برید باز باید نبشت و این کار قائد را عظمی نباید نهاد و البته سوی آلتونتاش چیزی نباید نبشت تا نگریم که پس از این چه رود اما این مقدار یاد باید کرد که قائد ابلهی کرد و حق خویشتن نگاه نداشت و قضای ایزدی با آن یار شد تا فرمان یافت و حق وی را رعایت باید کرد و فرزندانش و خیلش را بپسر دادن ، تا دهند یا نه ، و بهمه حالها نامه ٔ صاحب برید رسد پوشیده ، اگر تواند فرستاد و راهها فرونگرفته باشند و حالها را بشرح بازنموده باشد آنگاه برحسب آنچه خوانیم تدبیر دیگر میسازیم .... یک روز بخانه ٔ خویش بودم گفتند سیاحی بر در است میگوید حدیثی مهم دارم . دلم بزدکه از خوارزم آمده است گفتم : بیاریدش . درآمد و خالی خواست و این عصائی که داشت برشکافت و رقعتی خرد از آن بوعبداﷲ حاتمی نایب برید که سوی من بود برون گرفت و بمن داد نبشته بود که حیلتها کرده ام و این سیاح را مالی بداده و مالی ضمان کرده که بحضرت صلت یابد تااین خطر بکرد و بیامد، اگر در ضمان سلامت بدرگاه عالی رسید اینجا مشاهد حال بوده است و پیغامهای من بدهدکه مردی هشیار است بباید شنید و بر آن اعتماد کرد انشأاﷲ. گفتم : پیغام چیست ؟ گفت : میگوید که آنچه پیش از این نوشته بودم قائد را در کشاکش لگدی چند زدند در سرای خوارزمشاه بر خایه و دل و گذشته شد، آن بر آن نسخت نبشتم که کدخدایش احمد عبدالصمد کرد و مرا سیم و جامه دادند و اگر جز آن نبشتمی بیم جان بود و حقیقت آن است که قائد آن روز که دیگر روز کشته شد دعوتی بزرگ ساخته بود و قومی را از سر غوغا آن ۞ حشم کجات و جغرات خوانده و برملأ ازخوارزمشاه شکایتها کرده و سخنان ناملایم گفته تا بدان جای که : کار جهان یک سان بنماند، و آلتونتاش و احمدخویشتن را و فرزندان و غلامان خویشتن رااند، این حال را هم آخری باشد و پیداست که من و این دیگر آزادمردان بینوائی چند توانیم کشید، و این خبر نزدیک خوارزمشاه آوردند، دیگر روز در بارگاه قائد را گفت : دی و دوش میزبانی بوده ای ، گفت : آری ، گفت : مگر گوشت نیافته بودی و نقل که مرا و کدخدایم را بخوردی ؟ قائد مر او را جوابی چند زفت تر بازداد، خوارزمشاه بخندید و در احمد نگریست چون قائد بازگشت احمد را گفت خوارزمشاه که : بادِ حضرت دیدی در سر قائد؟ احمد گفت : از آنجا دور کرده آید. و بازگشت بخانه و رسم بود که روز آدینه احمد پگاه تر بازگردد و همگان بسلام وی روند. بنده آنجا حاضر بود قائد آمد و با احمد سخن عتاب آمیز گفتن گرفت و در این میانه گفت : آن چه بود که امروز خوارزمشاه با من میگفت ؟ احمد گفت : خداوند من حلیم و کریم است و اگر نی سخن بچوب و شمشیر گفتی ، ترا و مانند ترا چه محل آن باشد که چون دردی آشامید جز سخن خویش گوئید ۞ ؟ قائد جوابی چند درشت داد چنانکه دست در روی احمد انداخت و احمد گفت : این باد از حضرت آمده است ، باری یک چند پوشیده بایست داشت تا آنگاه که خوارزمشاهی بتو رسیدی ، قائد گفت : بتو خوارزمشاهی نیاید ، و برخاست تا برود احمد گفت : بگیریداین سگ را، قائد گفت که : همانا مرا نتوانی گرفت . احمد دست بر دست زد و گفت : دهید، مردی دویست چنانکه ساخته بودند پیدا آمدند و قائد بمیان سرای رسیده بود وشمشیر و ناچخ و تبر اندرنهادند و وی را تباه کردند و رسنی در پای او بستند و گرد شهر بگردانیدند و سرایش فروگرفتند و پسرش با دبیرش بازداشتند و مرا تکلفی کردند تا نامه نبشتم بر نسختی که کردند چنانکه خوانده آمده است و دیگر روز از دبیر ملطفه خواستند که گفتند از حضرت آمده است منکر شد که قائد چیزی بدو نداده است ، خانه و کاغذهای قائد نگاه کردند هیچ ملطفه نیافتند دبیر را مطالبت سخت کردند مقر آمد و ملطفه بدیشان داد بستدند و ننمودند و گفتند پنهان کردند چنانکه کسی بر آن واقف نگشت و خوارزمشاه سه روز بار نداد وبا احمد خالی داشت . روز چهارم آدینه بار دادند نه بر آن جمله که هر روز بودی بلکه با حشمتی و تکلفی دیگرگونه و وقت نماز خطبه بر رسم رفته کردند و هیچ چیز اظهار نمیکنند که بعصیان ماند اما مرا بر هیچ حال واقف نمیدارند مگر کار رسمی ، و غلامان و ستوران زیادت افزون از عادت خریدن گرفتند. و هرچه من پس از این نویسم بمراد و املاء ایشان باشد بر آن هیچ اعتماد نباید کرد، که کار من با سیاحان و قاصدان پوشیده افتاد و بیم جان است و اﷲ ولی الکافیه ...-انتهی . عاقبت مسعود بنا باشارت خواجه احمد حسن میمندی بوسهل زوزنی را که این تضریب کرده بود فروگرفت و بازداشت و بیهقی از قول بونصر مشکان در این باب گوید: «دیگر روز چون بار بگسست خواجه بدیوان خویش رفت و بوسهل بدیوان عرض ، و من بدیوان رسالت خالی بنشستم و نامه ها بتعجیل برفت تا مردم و اسباب بوسهل بمرو و زوزن و نشابور و غور و هرات و بادغیس و غزنین فروگیرند. چون این نامه ها برفت فرمان امیر رسید بخواجه بر زبان ابوالحسن کودیانی ندیم که نامه ها در آن باب که دی با خواجه گفته آمده بود بمشافهه باطراف گسیل کردند و سواران مسرع رفتند،خواجه کار آن مرد تمام کند. خواجه ٔ بزرگ بوسهل را بخواند با نایبان دیوان عرض و شمارها بخواست از آن لشکر و خالی کرد و بدان مشغول شدند و پوشیده مثال داد تا حاجب نوبتی برنشست و بخانه ٔ بوسهل رفت با مشرفان و ثقات خواجه و سرای بوسهل فروگرفتند و از آن قوم و پیوستگان او جمله که ببلخ بودند موقوف کردند و خواجه را بازنمودند آنچه کردند. خواجه از دیوان بازگشت و فرمود که بوسهل را بقهندز باید برد. حاجب نوبتی او را بر استری نشاند و با سوار و پیاده ٔ انبوه بقهندز برد، و در راه دو خادم و شصت غلام او را می آوردند پیش وی آمدند و ایشان را بسرای آوردند و بوسهل را بقهندزبردند و بند کردند و آن فعل بد او در سر او پیچید، و امیر را آنچه رفته بازنمودند» مسعود باشارت خواجه احمد حسن میمندی از خواززرمشاه دلجوئی کرد و نامه ای باو نوشت .
بیهقی قصه ٔ کشته شدن قائد منجوق را، از احمد عبدالصمد، در سالی که وزارت مودود یافت ، شنیده و چنین گوید: و من که بوالفضلم کشتن قائد منجوق را تحقیق تر از خواجه احمد عبدالصمد شنودم در آن سال که امیر مودود بدینور رسید و کینه ٔ امیر شهید بازخواست و بغزنین رفت و بتخت ملک بنشست و خواجه احمد را وزارت داد و پس از وزارت خواجه احمد عبدالصمد اندک مایه روزگار بزیست و گذشته شد رحمةاﷲ علیه ، یک روز نزدیک این خواجه نشسته بودم و به پیغامی رفته بودم و بوسهل زوزنی هنوز از بُست درنرسیده بود مرا گفت : خواجه بوسهل کی رسد؟ گفتم : خبری نرسیده است از بست ولیکن چنان باید که تا روزی ده برسد، گفت : امیر دیوان رسالت بدو خواهد سپرد، گفتم : کیست از او شایسته تر، بروزگار امیر شهید رضی اﷲ عنه وی داشت تا حدیث بحدیث خوارزم و قائد منجوق رسید و از حالها من بازگفتم بحکم آنکه در میان آن بودم . گفت : همچنین است که گفتی و همچنین رفت اما یک نکته معلوم ِ تو نیست و آن دانستنی است ، گفتم : اگر خداوند بیند بازنماید که بنده را آن بکار آید، و من میخواستم که این تاریخ بکنم هرکجا نکته ای بودی در آن آویختمی . چگونگی حال قائد منجوق از وی بازپرسیدم گفت : روز نخست که خوارزمشاه مرا کدخدائی دادرسم چنان نهاد که هر روز من تنها پیش او شدمی و بنشستمی و یک دو ساعت ببودمی اگر آواز دادی که بار دهیددیگران درآمدندی ، و اگر مهمی بودی یا نبودی بر من خالی کردی و گفتی دوش چه کردی و چه خوردی و چون خفتی که من چنین کردم ، با خود گفتمی این چه هوس است که هرروزی خلوتی کند، تا یک روز بهرات بودیم مهمی بزرگ در شب درافتاد و از امیر ماضی نامه ای رسید، در آن خلوت آن کار برگزارده آمد و کسی بجای نیاورد. مرا گفت : من هر روز خالی از بهر چنین روز کنم با خود گفتم : دربزرگ غلط من بودم حق بدست خوازرمشاه است و در خوارزم همچنین بود چون مسعدی برسید دیگر روز با من خالی داشت . این خلوت دیری بکشید و بسیار نومیدی کرد و بگریست و گفت : لعنت بر این بدآموزان باد چون علی قریبی را که چنوئی نبود برانداختند و چون اریارق ، و من نیز نزدیک بودم بشبورقان ، خدای تبارک و تعالی نگاه داشت ،اکنون دست در چنین حیلتها بزدند، و این مقدار پوشیده گشت بر ایشان که چون قائد مرد مرا فرو نتواند گرفت ، و گرفتم که من برافتادم ولایتی بدین بزرگی که سلطان دارد چون نگاه توان داشت از خصمان ؟ و اگر هزار چنین بکنند من نام نیکوی خود زشت نکنم که پیر شده ام و ساعت ساعت مرگ دررسد. گفتم : خود همچنین است اما دندانی باید نمود تا هم اینجا حشمتی افتد و هم بحضرت نیز بدانند که خوارزمشاه خفته نیست و زودزود دست بوی درازنتوان کرد. گفت : چون قائد بادی پیدا کند او را باز باید داشت . گفتم : به از این باید، که سری را که پادشاهی چون مسعود باد خوارزمشاهی در آن نهاد بباید بریدن اگر زیانی سخت بزرگ دارد. گفت : این بس زشت و بی حشمت باشد. گفتم : این یکی بمن بازگذارد خداوند گفت : گذاشتم . و این خلوت روز پنجشنبه بود و ملطفه ای بخط سلطان بقائد رسیده بود و بادی عظیم در سر کرده ، و آن دعوت بزرگ هم در این پنجشنبه بساخت و کاری شگرف پیش گرفت ، و روز آدینه قائد بسلام خوارزمشاه آمد و مست بود وناسزاها گفت و تهدیدها کرد خوارزمشاه احتمال کرد هرچند تاش ماهروی سپاه سالار خوارزمشاه وی را دشنام داد،من بخانه ٔ خویش رفتم و کار او بساختم چون بنزدیک من آمد بر حکم عادت که همگان هر آدینه بر من بیامدندی بادی دیدم در سر او که از آن تیزتر نباشد. من آغازیدم عربده کردن و او را مالیدن تا چرا حد ادب نگاه نداشت پیش خوارزمشاه و سقطها گفت ، وی در خشم شد و مردکی پرمنش و ژاژخای و بادگرفته بود سخنهای بلند گفتن گرفت من دست بر دست زدم که نشان آن بود و مردمان کجات انبوه درآمدند و پاره پاره کردند او را و خوارزمشاه آنگاه خبر یافت که بانگ غوغا از شهر برآمد که در پای وی رسن کرده بودند و میکشیدند، و نائب برید را بخواندم و سیم و جامه دادم تا بدان نسخت که خوانده ای اِنها کرد. خوارزمشاه مرا بخواند گفت : این چیست ای احمدکه رفت ؟ گفتم : این صواب بود. گفت : بحضرت چه گوئید؟ گفتم : تدبیر آن کردم و بگفتم که چه نبشته آمد. گفت : دلیر مردی تو. گفتم : خوارزمشاهی نتوان کرد جز چنین ، و سخت بزرگ حشمتی بیفتاد -انتهی . چنانکه گفته شد و از این حکایت نیز برمی آمد احمد عبدالصمد علاوه بر اینکه در کارهای خوارزمشاه و ثغر خوارزم دخالت عظیم داشت و بیشتر کارها بدست او میرفت در پیش مسعود نیز مقامی داشت و مورد نظر بود و وی را خلعت فرستاده میشد چنانکه وقتی آلتونتاش مأمور جنگ با علی تگین شد، آلتونتاش و خواجه احمد را از طرف مسعود خلعتها رسید. بیهقی گوید: .... و استادم نامه ها نسخت کرد سخت غریب و نادر و خلعتی با نام که در آن پیل نر و ماده بود پنج سر خوارزمشاه را خلعتهای دیگر خواجه احمد عبدالصمد وخاصگان خوارزمشاه را و اولیاء و حشم سلطانی را... ودر این جنگ با علی تگین نیز احمد عبدالصمد کارها کردو احتیاطها بکار برد و بیهقی گوید که : خوارزمشاه راتیری رسید و ناتوان شد و دیگر شب فرمان یافت و خواجه عبدالصمد رحمه اﷲ تعالی آن مرد کافی دانای بکارآمده پیش تا مرگ خوارزمشاه آشکارا شد با علی تگین در شب صلحی بکرد و علی تگین آن صلح را سپاس داشت و دیگر روز آن لشکر و خزائن و غلامان سرائی را برداشت و لطائف الحیل بکار آورد تا بسلامت بخوارزم بازبرد... خوارزمشاه در این جنگ بتفصیلی که در تاریخ بیهقی آمده بخارا رافتح کرد و در جنگهای دیگر پافشاری ها نمود و عاقبت کشته شد، تفصیل این جنگ با حذف بعض قسمتها از تاریخ بیهقی آورده میشود: چون به دبوسی رسید طلیعه ٔ علی تگین پیدا آمد فرمود تا کوس فروکوفتند و بوقها بدمیدند با تعبیه ٔ تمام براند و لشکرگاهی کردند برابر خصم و آبی بزرگ و دست آویزی بپای شد قوی و هر دو لشکر را که طلیعه بودند مدد رسید تا میان دو نماز لشکر فرودآمد و طلایع بازگشتند خوازرمشاه بر بالایی بایستاد و جمله ٔسالاران و اعیان را بخواند و گفت : فردا جنگ باشد... و امیرک بیهقی را با خود برد و نان داد و کدخدا و خاصگانش را حاضر نمود چون از نان فارغ شد با احمد و تاش سپاه سالار و چند سرهنگ محمودی خالی کرد و گفت : این علی تگین دشمنی بزرگ است از بیم سلطان ماضی آرامیده بود...
چون صبح بدمید بر بالائی بایستاد و سالاران و مقدمان نزدیک وی و تعبیه ها بر حال خویش ، گفت : ای آزادمردان چون روز شود خصمی سخت شوخ و گربز پیش خواهد آمد و لشکری یک دل دارد، جان را بخواهند زد، و ما آمده ایم تا جان و مال ایشان بستانیم و از بیخ برکنیم ، هشیار و بیدار باشید و چشم بعلامت من در قلب دارید که من آنجا باشم که اگر عیاذاًباﷲ سستی کنید و خلل افتد، جیحون بزرگ در پیش است و گریزگاه خوارزم سخت دور است و بحقیقت من بهزیمت نخواهم رفت اگر مرا فراگذارید شما را بعاقبت روی خداوند میباید دید من آنچه دانستم گفتم ...و پنج سرهنگ محتشم را با مبارزان مثال داد که هرکس از لشکر بازگردد میان بدو نیم کنند... چون روز شد کوس فروکوفتند و بوق بدمیدند و نعره برآمد خوارزمشاه تعبیه راند چون فرسنگی کناره ٔ رود برفت آب پایاب داشت و مخوف بود سواری چند از طلیعه بتاختند که علی تگین از آب بگذشت . هرچند خوارزمشاه کدخدایش را با بنه و ساقه قوی ایستانیده بود هزار سوار و هزار پیاده بازگردانید تا ساخته باشند با آن قوم ، و نقیبان سوی احمد و ساقه ایستانید و سوی مقدمان که بر لب رود مرتب بودند پیغام داد که حال چنین است پس براند با یکدیگر رسیدند و امیرک را با خویشتن برد تا مشاهد حال باشد و گواه وی و امیرک را با خویشتن در بالایی بایستانید و علی تگین هم بر بالایی بایستاد از علامت سرخ و چتر بجای آوردند و هر دو لشکر بجنگ مشغول شدند و آویزشی بود که خوارزمشاه گفت در مدت عمر چنین یاد ندارد... و خوارزمشاه نیزه بستد و پیش رفت چون علامتش لشکر بدیدند چون کوه آهن درآمدند و چندان کشته شد از دو روی که سواران را جولان دشوار شد و هر دو لشکر بدان بلا صبر کردند تا بشب پس از یکدیگر بازگشتند چنانکه جنگ قائم ماند، و اگر خوازرمشاه آن نکردی لشکری بدان بزرگی بباد شدی و تیری رسیده بود خوارزمشاه را و کارگر افتاده بر جایی که از سنگهای قلعتی که در هندوستان است سنگی بر پای چپ آمده بود،... هرچند کمینها چند بار قصد کرده بودند خواجه احمد کدخدایش و آن قوم که آنجا مرتب بودند احتیاط کرده بودند تا خللی نیفتاده بود خوارزمشاه ایشان را بسیار نیکوئی گفت و هرچند مجروح بود کس ندانست و مقدمان بخواند و فرود آورد و چند تن را ملامت کرد و هریک عذر خواستند عذر بپذیرفت گفت : بازگردید و ساخته پگاه بیایید تا کار خصم فصل کرده آید که دشمن مقهور شده است و گر شب نیامدی فتح برآمدی . گفتند: چنین کنیم . احمد و مرا ۞ بازگرفت و گفت این لشکر امروز بباد شده بود اگر من پای نیفشردمی و جان بذل نکردمی اما تیری رسید بر جایگاهی که وقتی همان جای سنگی رسیده بود، هرچند چنین است فردا بجنگ روم . احمد گفت : روی ندارد مجروح بجنگ رفتن ، مگر مصلحتی باشد که بادی در میان جهد تا نگریم که خصم چه کند که من جاسوسان فرستاده ام و شبگیر دررسند. و طلیعه ها نامزد کرد مردم آسوده و من بازگشتم . وقت سحر کسی آمد و بتعجیل مرا بخواند نزدیک رفتم گفت : دوش همه شب نخفتم از این جراحت و ساعتی شد تا جاسوسان بیامدند و گفتند علی تگین سخت شکسته و متحیر شده است که مردمش کم آمده است و بر آن است که رسولان فرستد و بصلح سخن گوید، هرچند چنین است چاره نیست بحیله برنشینیم و پیش رویم ، احمد گفت : تا خواجه ۞ چه گوید؟ گفتم : اعیان و سپاه را بباید خواند و نمود که به جنگ خواهد رفت تا لشکر برنشیند آنگاه کس بتازیم که از راه مخالفان درآید از طلیعه گاه تا گوید که خصمان بجنگ پیش نخواهند آمد که رسول می آید، تا امروز آسایشی باشد خوارزمشاه را، آنگاه نگریم خوارزمشاه گفت : صوابست ، اعیان و مقدمان را بخواندند و خوارزمشاه را بدیدند و بازگشتند و سوار بایستادند و کوس جنگ بزدند خوارزمشاه اسب خواست و بجهد برنشست اسب تندی کرد از قضای آمده بیفتاد هم بر جانب افکار و دستش بشکست ، پوشیده او را در سرای پرده بردند بخرگاه و بر تخت بخوابانیدند و هوش از وی بشد احمد وامیرک را بخواند گفت : مرا چنین حالی پیش آمد و بخودمشغول شدم آنچه صوابست بکنید تا دشمن کامی نباشد و این لشکر بباد نشود، احمد بگریست و گفت : به از این میباشد که خداوند میاندیشد، تدبیر آن کرده شود. امیرک را بنزدیک لشکر برد و ایشان را گفت که : امروز جنگ نخواهد بود میگویند علی تگین کوفته شده است و رسول خواهد فرستاد، طلیعه ٔ لشکر دُمادم کنید تا لشکرگاه مخالفان ، اگر جنگ پیش آرد برنشینیم و کار پیش گیریم اگر رسولی فرستد حکم مشاهدت را باشد. گفتند سخت صوابست ، وروان کردند و کوس میزدند و حزم نگاه میداشتند. این گرگ پیر جنگ پیشین روز بدیده بود و حال ضعف خداوندش ،در شب کس فرستاده بود نزد کدخدای علی تگین محمودبیگ و پیغام داده و نموده و گفته که اصل تهور و تعدی از شما بود تا سلطان خوارزمشاه را اینجا فرستاد و چون ما از آب گذاره کردیم واجب چنان کردی و بخرد نزدیک بودی که مهترت رسولی فرستادی و عذر خواستی از آن فراخ سخنیها و تبسطها که سلطان از او بیازرد تا خوارزمشاه در میان آمدی و بشفاعت سخن گفتی و کار راست کردی و چندین خون ریخته نشدی ، قضا کار کرد، این از عجز نمیگویم که چاشنی دیده آمده و خداوند سلطان ببلخ است و لشکر دمادم ، ما کدخدایان پیشگاه محتشمان باشیم ، بر ما فریضه است صلاح نگاه داشتن ، و هرچند خوارزمشاه از اینچه گفتم خبر ندارد و اگر بداند بمن بلائی رسد اما نخواهم که بیش خونی ریخته شود، حق مسلمانی و حق مجاورت ولایت از گردن خویش بیرون کردم ، آنچه صلاح خویش در آن دانید میکنید.
کدخدای علی تگین و علی تگین این حدیث را غنیمت شمردند و هم در شب رسول را نامزد کردند، مردی وجیه از محتشمان سمرقند، و پیغامها دادند. چاشتگاه این روز لشکر بتعبیه برنشسته بود رسول بیامد و احمد بگفت : خوارزمشاه را که بی تو چه کردم . هرچند بتن خویش مشغول بود و آن شب کرانه خواست کرد گفت : احمد من رفتم نباید که فرزندانم را از این بد آید که سلطان گوید من با علی تگین مطابقت کردم . احمد گفت : کار از این درجه گذشته است صواب آن است که من پیوسته ام تا صلح پیدا آید و از اینجا بسلامت حرکت کرده شود جانب آموی و از آن جانب جیحون رفته آید آنگاه این حال بازنماییم ، معتمدی چون امیرک اینجاست ،این حالها چون آفتاب روشن شد اگر چنین کرده نیامدی بسیار خلل افتادی ، خوارزمشاه را رنج باید کشید یک ساعت بباید نشست تا رسول پیش آرند. خوارزمشاه موزه و کلاه بپوشید و بخیمه ٔ بزرگ آمد و غلامان بایستادند و کوکبه ای بزرگ و لشکر و اعیان ، رسول پیش آمد و زمین بوسه داد و بنشاندند چنانکه بخوارزمشاه نزدیکتر بود، درصلح سخن رفت ، رسول گفت که : علی تگین میگوید مرا خداوند سلطان ماضی فرزند خواند و این سلطان چون قصد برادر کرد و غزنین ، من لشکر و فرزند پیش داشتم ، مکافات من این بود؟ اکنون خوارزمشاه پیر دولت است آنچه رفت در باید گذاشت برضای سلطان بآموی رود و آنجا با لشکر مقام کند و واسطه شود تا خداوند سلطان عذر من بپذیرد و حال لطیف شود چنانکه در نوبت خداوند سلطان ماضی بود تا خونی ریخته نشود خوارزمشاه گفت : سخت نیکو گفت که این کار تمام کنم و این صلاح بجای آرم ، و جنگ برخاست ما سوی آموی برویم و آنجا مقام کنیم علوی دعا گفت و بازگردانیدندش و بخیمه بنشاندند... و خوارزمشاه برخاست و ضعفش قویتر شد چنانکه اسهال افتاد سه بار، خوارزمشاه احمد را بخواند گفت : کار من بود کار رسول زودتر بگذار. احمد بگریست و بیرون آمد از سرای پرده و در خیمه ٔ بزرگ بنشست و خلعتی فاخر و صلتی بسزا بداد و رسول را بازگردانید و مردی جلد سخن گوی از معتمدان خویش بدو فرستاد و سخن بر آنجمله قرار دادند که چون علوی نزدیک علی تگین رسید باید که رسول ما را بازگرداند و علی تگین بر [ یک ] منزل بازپس نشیند چنانکه پیش رسول ما حرکت کند ما نیز یک منزل امشب سوی آموی بخواهیم رفت و لشکر را فرود آوردند و طلیعه از چهار جانب بگماشتند و اسهال و ضعف خوازرمشاه زیادت شد شکر خادم مهتر سرای را بخواند و گفت : احمد را بخوان ، چون احمد را بدید گفت : من رفتم ، روز جزع نیست و نباید گریست ، آخر کار آدمی مرگ است ، شمایان مردمان پشت بپشت آرید چنان کنید که مرگ من امشب و فردا پنهان ماند چون یک منزل رفته باشید اگر آشکارا شود حکم مشاهدت شما راست که اگر عیاذاًباﷲ خبر مرگ من بعلی تگین رسد و شما جیحون گذاره نکرده باشید شما و این لشکر آن بینید که در عمر ندیده باشید و امیرک ، حال من ، چون با لشکربدرگاه نزدیک سلطان رود بازنماید که هیچ چیز عزیزتراز جان نباشد در رضای خداوند بذل کردم و امیدوارم که حق خدمت من در فرزندانم رعایت کند، بیش طاقت سخن نمیدارم و بجان دادن و شهادت مشغولم احمد و شکر بگریستند و بیرون آمدند و بضبط کارها مشغول شدند و نماز دیگر چنان شد خوارزمشاه که بیش امید نماند، احمد بخیمه ٔ بزرگ خود آمد و نقیبان بخواند و بلشکر پیغام داد که کار صلح قرار گرفت و علی تگین منزل کرد بر جانب سمرقند و رسول تا نماز خفتن بطلیعه ٔ ما رسید و طلیعه را بازگردانید که خوارزمشاه حرکت خواهد کرد منتظر آواز کوس باشید... چون خوارزمشاه فرمان یافت ممکن نشد تابوت و جز آن ساختن که خبر فاش شدی مهد پیل راست کردند و شبگیر وی را در مهد بخوابانیدند و خادمی را بنشانیدند تا او را نگاه میداشت و گفتند از آن جراحت نمیتواند نشست و در مهد برای آسانی و آسودگی میرود، و خبر مرگ افتاده بود در میان غلامانش ، شکر خادم فرمود تا کوس فروکوفتند و جمله لشکر با سلاح و تعبیه و مشعلهای بسیار افروخته روان گردید، تا وقت نماز بامداد هفت فرسنگ برانده بودند و خیمه و خرگاه و سراپرده ٔ بزرگ زده ، او را از پیل فروگرفتند و خبر مرگ گوشاگوش افتاد و احمد و شکر خادم تنی چند از خواص و طبیب و حاکم لشکر را بخواندند و گفتند شما بشستن و تابوت کردن مشغول شوید، احمد نقیبان فرستاد و اعیان لشکر را بخواند که پیغامی است از خوارزمشاه هرکس فوجی لشکر با خود آرید، همگنان ساخته بیامدند و لشکر بایستاد احمدایشان را فرود آورد وخالی کرد و آنچه پیش از مرگ خوازرمشاه ساخته بود از نبشته و رسول و صلح تا این منزل که آمد بازگفت غمی بسیار خوردند بر مرگ خوارزمشاه و احمد را بسیار بستودند [ و ] گفت : اکنون خود را زودتر بآموی افکنیم ، خواجه گفت : علی تگین زده و کوفته امروز از ما بیست فرسنگ دور است و تا خبر مرگ خوارزمشاه بدو رسد ما بآموی رسیده باشیم ، وغلامان گردن آورتر خوارزمشاه از مرگ شمّتی یافته بودند، شما را بدین رنجه کردم تا ایشان را ضبط کرده آید و نماز دیگر برنشینیم و همه شب برانیم چنانکه روز برود رسیده باشیم و جهد کنیم تا زودتر از جیحون بگذریم . جواب دادند که نیکو اندیشیده است و ما جمله متابع فرمان وییم هرچه مثال دهد. شکر خادم را بخواند و گفت : سرهنگان خوارزمشاه را بخوان ، چون حاضر شدند سرهنگان را بنشاند و حشمت میداشتند پیش احمد نمی نشستند جهد بسیار کرد تا بنشستند گفت : شما دانید که خوازرمشاه چند کوشید تا شما را بدین درجه رسانید، وی را دوش وفات بود که آدمی رااز مرگ چاره نیست و خداوند سلطان را زندگانی دراز باد بجای است و او فرزندان شایسته دارد و خدمتهای بسیار کرده است و این سالاران و امیرک که معتمدان سلطانند هرآینه چون بدرگاه رسند و حال بازنمایند فرزند شایسته ٔ خوارزمشاه را جای پدر دهد و بخوارزم فرستد، و من بدین با علی تگین صلح کرده ام ، و او از ما دور است وتا نماز دیگر برخواهیم داشت تا بآموی رسیم زودتر این مهتران سوی بلخ کشند و ما سوی خوارزم . اگر با من عهد کنید و بر غلامان سرایی حجت کنید تا بخرد باشند، که چون بآموی رسیم از خزانه ٔ خوارزمشاه صلتی داده آید، بدنام نشوید و همگان نیکونام مانید اگر عیاذاًباﷲ شغبی و تشویشی کنید پیداست که عدد شما چند است این شش هزار سوار و حاشیت یک ساعت دمار از شما برآرند و تنی چند نیز اگر به علی تگین پیوندید شما را پیش او هیچ قدری نماند و قراری بجائی ، این پوست بازکرده بدان گفتم تا خوابی دیده نیاید، این مهتران که نشسته اند با من در این یک سخن اند و روی به قوم کرد که شما همین میگوئید؟ گفتند ما بندگان فرمان برداریم احمد ایشان رابسوگندان گران ببست و برفتند و با غلامان گفتند، جمله درشوریدند و بانگ برآوردند و سوی اسب و سلاح شدند، این مقدمان برنشستند و فرمود تا لشکر برنشست بجمله ، چون غلامان دیدند یک زمان حدیث کردند با مقدمان خود ومقدمان آمدند که قرار گرفت از خواجه عمید عهدی میخواهند و سوگندی که ایشان را نیازارد و همچنان داردشان که بروزگار خوارزمشاه ، خواجه احمد گفت : روا باشد، بهتر از آن داشته آید که در روزگار خوارزمشاه . رفتند و بازآمدند و احمد سوگند بخورد اما گفت : یک امشب اسبان از شما جدا کنند و بر اشتران نشینید، فردا اسبان بشما داده آید، این یک منزل روی چنین دارد. در این باب لختی تأمل کردند تا آخر بر این جمله گفتند که فرمان برداریم بدانچه خواجه فرماید، از هر وثاقی ده غلامی یک غلام سوار باشد و با سرهنگان رود تا دل ما قرار گیرد گفت : سخت صواب است . بر این جمله بازگشتند و چیزی بخوردند و کار راست کردند و همه شب براندند و بامداد فرود آمدند و اسبان بغلامان بازندادند و همچنین می آمدند تا از جیحون گذاره کردند و بآموی آمدند و امیرک بیهقی آنجا ببود. احمد گفت : چون این لشکر بزرگ بسلامت بازرسید من خواستم که بدرگاه عالی آیم ببلخ اما این خبر بخوارزم رسد دشوار خلل زائل توان کرد، آنچه معلوم شماست بازگویید و پادشاه از حق شناسی در حق این خاندان قدیم تربیت فرماید. همه خواجه احمد را ثناها گفتند و وی را پدرود کردند و خواجه احمد فرمود تا اسبان بغلامان بازدادند و بنده ملطفه ای پرداخته بود مختصر این مشرّح پرداختم تا رای عالی بر آن واقف گردد انشأاﷲ تعالی ... و خواجه ٔ بزرگ و استادم در خلوت بودند و هر دو بوالحسن عبداﷲ و عبدالجلیل را بخواندند ومن نیز حاضر بودم و نامه ها نسخت کردند سوی امیرک بیهقی که پیش از لشکر بیاید ... و نامه رفت بامیر چغانیان به شرح این احوال تا هشیار باشد که علی تگین رسولی خواهد فرستاد و تقرب او قبول خواهد بود تا فسادی تولد نگردد، و بخواجه احمد عبدالصمد نامه رفت - مخاطبه شیخنا بود، شیخی و معتمدی کردند - با بسیار نواخت به احمد، و گفت : آنچه خوارزمشاه بدین خدمت جان عزیز بذل کرد و بداد لاجرم حقهای آن پیر مشفق نگاه داریم در فرزندان وی که پیش مااند و مهذب گشته در خدمت و یکی را که رای واجب کند براثر فرستاده میشود تا آن کارها بواجبی قرار گیرد، و نامه نبشته آمد سوی حشم خوارزم باحماد این خدمت که کردند. این نامه ها بتوقیع و خط خویش مقید کرد و احمد عبدالصمد سپس کدخدا و وزیر پسرش هارون گردید. بیهقی در باب خوارزمشاهی هارون و کدخدائی احمد گوید: «دیگر روز بار داد و هارون پسر خوارزمشاه را که از رافعیان بود از جانب مادر، بخواند.امارت خراسان پیش از یعقوب لیث رافعبن سیار داشت و نشست او بپوشنگ بود. خوارزمشاه مادرش را آن وقت بزنی کرده بود که بهرات بود در روزگار یمین الدوله پیش ازخوارزمشاهی . هارون یک ساعت در بارگاه ماند مقرر گشت مردمان را که بجای پدر او خواهد بود و میان دو نمازپیشین و دیگر بخانه ها بازشدند. منشور هارون بولایت خوارزم بخلیفتی ِ خداوندزاده امیر سعیدبن مسعود نسخت کردند در منشور این پادشاه زاده را خوارزمشاه نبشتند ولقب نهادند و هارون را خلیفةالدار خوارزمشاه خواندند منشور توقیع شد و نامه ها نبشته آمد با احمد عبدالصمد و حشم تا احمد کدخدای باشد و مخاطبه هارون ولدی ومعتمدی کرده آمد و خلعت هارون پنجشنبه ٔ هشتم ماه جمادی الاولی سنه ٔ ثلاث و عشرین و اربعماءة ۞ بر نیمه ٔ آنچه خلعت پدرش بوده بود راست کردند و درپوشانیدند... و روز آدینه هارون بطارم آمد و بونصر سوگندنامه نبشته بود عرض کرد، هارون بر زبان راند و اعیان و بزرگان گواه شدند و پس از آن پیش سلطان آمد دستوری خواست رفتن را سلطان گفت : هشیار باش و شخص ما را پیش چشم دار تا پایگاهت زیادت شود و احمد ترا بجای پدر است مثالهای وی را کاربند باش ...
و پس از آن به سال 424 بوزارت سلطان مسعود رسید. در حبیب السیر در این باب آمده است : در سنه ٔ اربع و عشرین و اربعماءة خواجه ٔ حمیده صفات احمدبن حسن میمندی بعالم آخرت انتقال یافت و سلطان مسعود ابونصر احمدبن محمدبن عبدالصمد را که صاحب دیوان هارون بن آلتونتاش حاجب بود از خوارزم طلبیده امر وزارت باو تفویض نمود و احمدبن محمد تا آخر حیات مسعود بلوازم آن منصب اشتغال داشت ۞ و بیهقی در تاریخ گوید که : وبجای خود بیارم که از گونه گونه چه کار رفت تا خواجه احمد عبدالصمد را بخواندند و وزارت دادند و پسرش را بَدَل وی بنزدیک هارون فرستادند... و در جای دیگر از تاریخ بیهقی آمده است که پس از مرگ خواجه احمد حسن میمندی امیر مسعود با اعیان و ارکان دولت خلوت کرده و در باب انتخاب وزیر رأی زد پس از گفت وگوها گفته شد: احمدبن عبدالصمد شایسته تر از همگان است آلتونتاش چنویی دیگر ندارد و خوارزم ثغری بزرگ است ... و خداوند هم بندگان و چاکران شایسته دارد امیر گفت : نام این قوم بباید نبشت و بر اعیان عرضه کرد بونصر نبشت ونزدیک آن قوم رفت گفتند هریک از دیگری شایسته ترند وخداوند داند که اعتماد بر کدام بنده باید کرد. امیربونصر را گفت ، بوالحسن سیاری صاحبدیوانی ری و جبال دارد و آن کار بدو نظامی گرفته است و بوسهل حمدوی به ری خواهد رفت که از طاهر دبیر جز شراب خوردن و رعونت دیگر کاری برنیاید و طاهر مستوفی دیوان استیفا را بکار است و بوالحسن عقیلی مجلس ما را و چنانکه سلطان بآخر دیده بود دلم بر احمد عبدالصمد قرار میگیرد که لشکری بدان بزرگی و خوارزمشاه مرده را بآموی داند آورد و دبیری و شمار و معاملات نیکو داند و مردی هوشیار است . بونصر گفت : سخت نیکو اندیشیده است ... امیر فرمود تا دوات آورند و بخط خویش ملطفه ای نبشت سوی احمدبرین جمله که با خواجه ما را کاری است مهم بر شغل مملکت و این خیلتاش را بتعجیل فرستاده آمد، چنان بایدکه در وقت که برین نبشته که بخط ماست واقف گردی از راه نسا سوی درگاه آیی و بخوارزم درنگ نکنی و ملطفه ببونصر داد و گفت : بخط خویش چیزی بنویس خطاب شیخی و معتمدی که دارد و یاد کند اگر بغیبت وی خللی افتد بخوارزم معتمدی بجای خود نصب کند و عبدالجبار پسر خود را با خود دارد که چون حرمت بارگاه بیابد با خلعت و نواخت و قاعده و ترتیب بخوارزم بازگردد و از خویشتن نیز نامه ای نویس و مصرّح بازنمای که ازبرای وزارت تاوی را داده آید. خوانده شده است و در سرّ سلطان با من گفته است ، تا مرد قوی دل شود و بونصر نامه ٔ سلطان نبشت چنانکه او دانستی نبشت که استاد زمانه بود درین ابواب و از جهة خود ملطفه ای نبشت برین جمله : زندگانی خواجه سید دراز باد و در عز و دولت سالهای بسیار بزیاد، بداند که در ضمیر زمانه تقدیرها بوده است و برآن سرّ خدای عزّ و جل ّ واقف است که تقدیر کرده است دیگر خداوند سلطان بزرگ ولی النعم که باختیار این دوست بونصر مشکان را جایگاه آن سر داشته است و نامه ٔ سلطان من نبشتم بفرمان عالی زاده اﷲ علواً بخط خویش ، وبتوقیعی مؤکد گشت ، و بخط عالی ملطفه ای درج آن است و این نامه از خویشتن هم بمثال عالی نبشتم چند دراز باید کرد، سخت زود آید که صدر وزارت مشتاق است تا آن کس که سزاوار آن گشته است و آن خواجه سید است بزودی اینجا رسد و چشم کهتران بلقای وی روشن گردد واﷲ تعالی یمده ببقائه عزیزاً مدیداً و یبلغه غایة همّه و یبلغنی فیه ما تمنیت له بمنه . و این نامه ها را توقیع کرد و از خیلتاشان و دیوسواران یکی را نامزد کردند وبا وی نهادند که ده روزی بخوارزم رود و بنشابور بازآید، و در وقت برفت ... و خیلتاش مسرع که بخوارزم رفته بود نزدیک خواجه احمد عبدالصمد جواب نامه بازآورد و گفت : مرا دو روز نگاه داشت و اسبی قیمتی و بیست تاجامه و بیست هزار درم بخشید و گفت : بر اثر بسه روز حرکت کنم و جواب نامه برین جمله بود که فرمان عالی رسید بخط خواجه بونصر مشکان ، آراسته بتوقیعی و درج آن ملطفه بخط عالی و بنده آن را بر سر و چشم نهاد و بونصر مشکان نیز ملطفه ای نبشته بود بفرمان عالی و سخنی در گوش بنده افکنده که از آن سخت بشکوهید بدان سبب که چیزی شنود که نه بابت اوست و هرگز بخاطر نگذشته است و خویشتن را محل آن نداند، خیلتاش را بازگردانید واین شغل که بنده میراند ببونصر برغشی مفوض خواهد کرد که مردی کافی و پسندیده است و هرون سخت خردمند و خویشتن دار است انشأاﷲ تعالی که در غیبت بنده همچنین بماند و عبدالجبار را با خویشتن می آرد بنده بر حکم فرمان عالی تا پخته بازگردد و سعادت خدمت درگاه عالی یافته . بنده بر اثر خیلتاش بسه روز از آنجا برود تا بزودی بدرگاه عالی برسد. و جواب استادم نبشته بود هم بمخاطبه ٔ معتاد، الشیخ الجلیل السید ابونصربن مشکان ، احمد عبدالصمد صغیره و وضیعه ، و با وی سخن بسیار با تواضع رانده چنانکه بونصر از آن شگفت داشت و گفت : تمام مردی است این مهتر، وی را شناخته بودم اما ندانستم که تا این جایگاه است و نامه ها بنزدیک امیر برد.چون خبر آمد که خواجه نزدیک نیشابور رسید امیر فرمود تا همگان باستقبال وی روند، همه بسیج رفتن کردند، تا خبر یافتند وی بدرگاه آمده بود با پسر روز چهارشنبه غُره ٔ ماه جمادی الاولی ، مردم که میرسیدند وی را سلام میگفتند، و امیر بار داد و آگاه کردند که خواجه احمد رسیده است فرمود که پیش باید آمد، دو سه جای زمین بوسه داد و برکن صفه بایستاد، امیر سوی بلکاتگین اشارتی کرد، بلکاتگین حاجبی را اشارت کرد و مثال داد تا وی را بصفه آورد و سخت دور از تخت بنشاند و هزار دینار از جهت خواجه احمد نثار بنهادند. وی عقدی گوهر،گفتند هزار دینار قیمت آن بود، از آستین بیرون گرفت حاجب بلکاتگین از وی بستد و حاجب بونصر را داد تا پیش امیر بنهاد امیر احمد را گفت : کار خوارزم هرون و لشکر چون ماندی ؟ گفت : بفر دولت عالی بر مراد، هیچ خلل نیست . امیر گفت رنج دیدی بباید آسود. خدمت کرد و بازگشت و اسب بکنیت خواستند بتعجیل مرتب کردند و بازگشت بسرای ابوالفضل میکائیل که از بهر وی پرداخته بودند و راست کرده ، فرود آمد و پسرش بسرای دیگر نزدیک خانه ٔ پدر، و وکیل را مثال بود تا خوردنی و نزل فرستادند سخت تمام . و هر روز بدرگاه می آمد و خدمت میکرد وبازمیگشت چون سه روز بگذشت امیر فرمود تا او را بطارم نزدیک صفه بنشاندند و امیر نیز مجلس خویش خالی کرد و بونصر مشکان و ابوالحسن عقیلی و عبدوس در میان پیغام بودند و آن خالی بداشت تا نماز پیشین و بسیار سخن رفت در معنی وزارت ، تن درنمیداد و گفت : بنده غریب است میان این قوم و رسم این خدمت نمی شناسد وی را همین شاگردی و پایکاری صوابتر، و آن قصد اگر رانده آیددراز گردد، آخر قرار گرفت و وزارت قبول کرد و پیش امیر آوردند و دل گرمی و نواخت از مجلس عالی و لفظ مبارک یافت و بازگشت بدانکه مواضعه نویسد برسم و در او شرایط شغل درخواهد، و اسبش هم بکنیت خواستند، و مردمان را چون مقرر شد وزارت او، تقرب نمودند و خدمت کردند و مواضعه نبشت و نزدیک استادم فرستاد و امیر بخط خود جواب نبشت و هرچه خواسته بود و التماس نموده این شرایط اجابت فرمود و خلعتی سخت فاخر راست کردند و در دوشنبه ٔ ششم جمادی الاولی خلعت پوشانیدند کمر هزارگانی بود در آن و حاجب بلکاتگین بازوی وی گرفت و نزدیک تخت بنشاند امیر گفت : مبارک باد خلعت بر ما و برخواجه و بر لشکر و بر رعیت ، خواجه بر پای خاست و خدمت کرد و عقدی گوهر قیمت پنج هزار دینار پیش امیر بنهاد امیر یک انگشتری پیروزه نام امیر نبشته بر آنجا بدست خواجه داد گفت : این انگشتری مملکت است بخواجه دادیم و وی خلیفه ٔ ماست ، به دلی قوی و نشاطی تمام کار پیش باید گرفت که پس از فرمان ما فرمان وی است در هر کاری که بصلاح دولت و مملکت بازگردد. خواجه گفت : بنده فرمانبردار است و آنچه جهد باید کرد و بندگی است بکند تا حق نعمت خداوند را شناخته باشد و زمین بوسه داد وبازگشت و غلامی از آن وی را خلعت دادند برسم حاجبی وبا وی برفت . و چون بخانه فرود آمد همه اولیا و حشم و اعیان حضرت بتهنیت رفتند و بسیار نثار کردند و زر و سیم و آنچه آورده بودند همه را نسخت کرده پیش امیرفرستاد سخت بسیار و جداگانه آنچه از خوارزم آورده بود نیز بفرستاد با پسر تاش ماهروی که چون پدر و پسر در جمال نبودند... و خواجه احمد بدیوان بنشست و شغل وزارت سخت نیکو پیش گرفت و ترتیبی و نظامی نهاد که سخت کافی و شایسته و آهسته و ادیب و فاضل و معاملت دان بود و با چندین خصال ستوده مردی تمام ، و کارهای نیکو بسیار کرد که مقرر گشت که این محتشم چه تمام مردی بود گوئی این دو بیت در او گفته اند.
اتته الوزارة منقادة
الیه تجر باذیالها
فلم تک تصلح الاّ له
و لم یک یصلح الاّ لها.
و با این کفایت دلیر و شجاع و بازهره که در روزگار مبارک این پادشاه لشکرها کشید و کارهای بانام کرد، و در همه روزگار وزارت یک دو چیز گرفتند بروی ، و آدمی معصوم نتواند بود، یکی آنکه در ابتدای وزارت یک روز برملأ خواجگان علی و عبدالرزاق پسران خواجه احمد حسن را سخنی چند سرد گفت و اندر آن پدر ایشان را چنان محتشم ، سبک بر زبان آورد، مردمان شریف و وضیع، ناپسند شدند، و دیگر در آخرت وزارت امیر مودوددر باب ارتگین که خود او را برداشت سخنی چند گفت تااین ترک از وی بیازرد و بدگمان شد و این خواجه در سر آن شد -انتهی . و صاحب ترجمه در گرفتاری و کشته شدن هرون پسر آلتونتاش دخیل بود چنانکه در این باب در تاریخ بیهقی آمده : و در این دو سه روزه ملطفه های پوشیده رسید از خوارزم که هارون کارها بگرم میسازد تا بمرو آید آن ملطفه ها را نزدیک خواجه ٔ بزرگ احمد عبدالصمد فرستاد و ملطفه ای از جانب خواجه ٔ بزرگ دررسید، آن را پوشیده بیرون آوردم نبشته بود که هرچند بشغل ختلان و تخارستان مشغول بود بنده کار هارون مخذول و خوارزم که فریضه تر و مهم تر کارهاست پیش داشت و شغل بیشترراست شد بیمن دولت عالی و بسیار زر بشد و کار بدان منزلت رسانیده آمده است که آن روز هارون مخذول از خوارزم برود تا بمرو رود آن ده غلام که بیعت کرده اند بامعتمدان بنده وی را بمکابره بکشند چون وی کشته شد آن کار تباه گردد و آن قصد ناچیز، و بنده زاده عبدالجبار از متواری گاه بیرون آید ساخته و شهر ضبط کند و لشکر بشمشیر و دینار بیاراید که بیشتر از لشکر محمودیان و آلتونتاشیان با بنده در این بیعت اند آنچه جهد آدمی است بنده بکرد تا چون رود و ایزد عز ذکره چه تقدیر کرده است و این ده غلام نزدیکتر غلامانند بهارون بچند بار بکوشیدند که این کار تمام کنند و ممکن نشد که در کوشک میباشد و احتیاط تمام میکنند و هیچ بتماشا وصید و چوگان برننشسته است که پیوسته بکار ساختن مشغول است تا قصد مرو کند و انشأاﷲ که این مدبر ناخویشتن شناس بدین مراد نرسد و شومی عصیان وی را ناچیز کند... و روز چهارشنبه سوم رجب در راه نامه رسید که هرون پسر خوارزمشاه آلتونتاش را کشتند و آن لشکر که قصدمرو داشتند سوی خوارزم بازگشتند امیر برسیدن این خبر سخت شاد شد و خواجه ٔ بزرگ احمد عبدالصمد را بسیار نیکوئی گفت که افسون او ساخته بود چنانکه بازنموده ام پیش از این تا آن کافر نعمت برافتاد... و چنان بود که چون هارون برفت دوازده غلام که کشتن او را ساخته بودند بر چهارفرسنگی از شهر که فروخواست آمد شمشیر و ناچخ و دبوس درنهادند و آن سگ کافر نعمت را پاره پاره کردند و لشکر درجوشید و بازگشت -انتهی . و شاید یکی از علل مخالفت وی با هارون بدگمانی هارون است نسبت به وی و پسر وی عبدالجبار چنانکه در تاریخ بیهقی آمده است : خود لختی بدگمان شده بود از خواجه ٔ بزرگ احمدعبدالصمد و از تسحبها و تبسطهای پسرش عبدالجبار سرزده گشته ؟ چون این نامه بدو رسید و خود لختی شیطان دراو دمیده بود بادی در سر کرد و بدگمان شد و آغازید آب عبدالجبار را خیر خیر ریختن و بچشم سبکی در او نگریستن و بر صوابدیدهای وی اعتراض کردن و آخر کار بدان درجه رسید که عاصی شد و عبدالجبار متواری با بُست شد از بیم جان و هر دو در سر یکدیگر شدند.... پس از کشته شدن هارون ، اسماعیل خندان دیگر پسر آلتونتاش کشندگان برادر را بکشت . بیهقی گوید: جمله غلامان را که برادرش را کشته بودند بدست آوردند و بزودی بکشتند و همچنان هرکس از آن خواجه ٔ بزرگ احمد عبدالصمد بود و دیگر پسرش را نیز بکشتند. و نیز ابوالفضل بیهقی در باب قتل عبدالجبار پسر احمد عبدالصمد گوید: و روز چهارشنبه دهم ماه رجب تا زنده ها رسیدند از خوارزم و خبرکشتن عبدالجبار پسر خواجه ٔ بزرگ و قوم وی آوردند که عبدالجبار شتاب کرده بود چون هارون را بکشتند درساعت از متواری جای بیرون آمد و بر پیل نشسته بود و بمیدان سرای امارت آمد و دیگر پسر خوارزمشاه که او را خندان گفتندی با شکر خادم و غلامان گریخته بودند از اتفاق بد شکر خادم با غلامی چند بشغلی بمیدان سرای امارت آمد با عبدالجبار دچار شد و عبدالجبار او را دشنام داد شکر غلامان را گفت : دهید، تیر و ناچخ درنهادند و عبدالجبار را بکشتند با دو پسر وی و عم زاده و چهل واند تن از پیوستگان او و خندان را بازآوردند بامیری بنشاندند... وزیر بماتم نشست و همه اعیان و بزرگان نزدیک او رفتند، و از شهامت وی آن دیدم که آب از چشم وی بیرون نیامد، و در همه ابواب بزرگی این مرد یگانه بود، در این باب نیز صبور یافتند و بپسندیدند و راست بدان مانست که شاعر بدین بیت او را خواسته است ، شعر:
یُبکی علینا و لانبکی علی احد
لنحن اغلظ اکباداً من الابل .
و امیر رضی اﷲعنه فقیه عبدالملک طوسی ندیم را نزدیک وی فرستاد به پیغام تعزیت و این فقیه مردی نیکوسخن بود و خردمند چون پیغام بگزارد خواجه برپای خواست و زمین بوسه داد و بنشست و گفت : بنده و فرزندان و هر کسی که دارد فدای یک تار موی خداوند باد که سعادت بندگان آن باشد که در رضای خداوند کرانه ٔ عمر کنند و کالبد مردان همه یکی است و کس بغلط نام نگیرد. این وزیر در آرامش ختلان و تخارستان و نواحی آن کارهای بانام کرده و ابوالفضل بیهقی گوید: و روزسه شنبه هشتم صفر خواجه ٔ بزرگ احمد عبدالصمد دررسید غانماً ظافراً که بزرگ کاری بر دست وی برآمده بود بحدود ختلان و تخارستان ، آن نواحی را آرام داده و حشمتی بزرگ افتاد و نواحی را بحاجب بزرگ بلکاتگین سپرده بحکم فرمان عالی که رسیده بود و بازگشته ، و وی را استقبال بسزا کردند چون نزدیک امیر رسید بسیار نواخت یافت برملا و با وی همان ساعت خالی کرد، صاحب دیوان رسالت آنجا بود از وی شنیدم که امیر وزیر را گفت کار تخارستان و ختلان منتظم گشت بجد و سعی نیکوی خواجه و شغل هارون نیز انشأاﷲ که بزودی کفایت شود... و با همه ٔ این احوال حاسدان در باب این وزیر تضریبها کردند وچنین نمودند که سبب عصیان هارون عبدالجبار پسر اوست و وی در آمدن سلجوقیان بخراسان دست دارد و مسعود رانسبت باحمد بدگمان کردند و با وی بد شد چنانکه وقتی هارون پسر آلتونتاش خوارزمشاه نسبت بپسر وی عبدالجبار سخت میگرفت و بر کرده های او اعتراض میکرد پدرش نمیتوانست کاری بمصلحت وی کردن چونکه مسعود سخن کس بر هارون نمی شنید و با وزیر بد بود، بیهقی در این باب گوید:... و نیز منجمی بهرون گفت و حکم کرد که او امیرخراسان خواهد شد و باد در سر کرد و آغازید مثالهای عبدالجبار را داشتن و بر کرده های وی اعتراض کردن و در مجلس مظالم سخن از وی درربودن تا کار بدانجای رسیدکه یک روز در مجلس مظالم بانگ بر عبدالجبار زد و اورا سرد کرد چنانکه بخشم بازگشت و بمیان درآمدند و گرگ آشتیی برفت و عبدالجبار مینالید و پدرش او را فریاد نمیتوانست رسید که امیر مسعود سخن کس بر هارون نمی شنید و با وزیر بد بود... و سپس مسعود، بوساطت بونصراز وزیر دلجوئی کرد. بیهقی در این معنی گوید:... و طرفه تر آن آمد که بر خواجه ٔ بزرگ احمد عبدالصمد امیربدگمان شد با آن خدمتهای پسندیده که او کرده بود و تدبیرهای راست تا هارون مخذول را بکشتند، و سبب عصیان هارون از عبدالجبار دانست پسر خواجه ٔ بزرگ . و دیگرصورت کردند که او را با اعدا زبانی بوده است و مرادباین حدیث آمدن سلجوقیان بخراسان است و از خواجه بونصر شنیدم رحمةاﷲعلیه در خلوتی که با منصور ۞ طیفور و با من داشت گفت : خدای عزوجل داند که این وزیر راست و ناصح است و از چنین تهمتها دور اما ملوک را خیالها بندد و کس باعتقاد و بدل ایشان چنانکه باید راه نبرد و احوال ایشان را درنیابد و من که بونصرم بحکم آنکه سروکارم از جوانی باز الی یومنا هذا با ایشان بوده است و بر احوال ایشان واقف تر و هم از قضای آمده است که این خداوند ما بر وزیربدگمان است تا هر تدبیر راست که وی میکند در هر بابی بر ضد میراند، و اذا جاء القضا عمی البصر. و چند بار این مهتر را بیازمود و خدمتهای مهم فرمود، با لشکرهای گران نامزد کرد بر جانب بلخ و تخارستان و ختلان و بر وی در نهان موکل داشت سالاری محتشم را و خواجه این همه میدانست و از سر آن میگذشت و هیچ نصیحت بازنگرفت . اکنون چون حدیث سلجوقیان افتاده است و امیر غمناک میباشد و مشغول دل بدین سبب و میسازد تا لشکر بنسافرستد در این معنی خلوتی کرد و از هرگونه سخن میرفت هرچه وزیر میگفت امیر بطعنه جواب میداد، چون بازگشتیم خواجه با من خلوتی کرد و گفت ، می بینی آنچه مرا پیش آمده است یا سبحان اﷲ العظیم ! فرزندی از من چون عبدالجبار با بسیار مردم از پیوستگان کشته و در سر خوارزم شدند با این همه خداوند لختی بدانست که من در حدیث خوارزم بی گناه گونه بوده ام ، من بهر وقتی که او ظن افتد و خیال بندد پسری و چندین مردم ندارم که بباد شوند تا او بداند یا نداند که من بی گناهم و از آن این ترکمانان طرفه تر است و از همه بگذشته مرا بدیشان میل چرا باشد تا اگر بزرگ گردند پس از آنکه مرا بسیار زمین و دست بوسه داده اند وزارت خویش بمن دهند؟ بهمه حالها من امروز وزیر پادشاهی ام چون مسعود پسر محمود چنان دانم که بزرگتر از آن باشم که تا جمعی که مرا بسیار خدمت کرده اند وزیر ایشان باشم و چون حال بر این جمله باشد با من دل کجا ماند و دست و پایم کار چون کند و رأی و تدبیرم چون فراز آید؟ گفتم : زندگانی خداوند دراز باد این برین جمله نیست دل بچنین جایها نباید برد که چون بددل و بدگمان باشد و چندین مهم پیش آمده است راست نیاید. گفت : ای خواجه مرا می بفریبی ؟ نه کودک خردم ، ندیدی که امروز چند سخن بطعنه رفت ، و دیر است تا من این میدیدم میگذاشتم اما کنون خود از حد می بگذرد. گفتم : خواجه روا دارد اگر من این حال بر مجلس عالی بگویم ؟ گفت : سود ندارد که این خداوند [ را] تباه کرده اند. اگر وقتی سخنی رود از این ابواب اگر نصیحتی راست چنانکه از تو سزد و آنچه از من دانی براستی بازنمائی روا باشد و آزادمردی کرده باشی . گفتم : نیک آمد. از اتفاق را امیر خلوتی کرد و حدیث بلخ وپسران علی تگین و خوارزم و سلجوقیان میرفت . گفتم : زندگانی خداوند دراز باد، مهمات را نباید گذاشت که انبار شود و خوار گرفتن کارها این دل مشغولی آورده است . یک چندی دست از طرب کوتاه باید کرد و تن بکار داد و با وزیر رأی زد. امیر گفت : چه میگوئی ، این همه از وزیر خیزد که با ما راست نیست . و درایستاد و از خواجه ٔ بزرگ گله ها کردن گرفت که در باب خوارزم چنین و چنین رفت و پسرش چنین کرد و اینک سلجوقیان را آورد. گفتم : زندگانی خداوند دراز باد، خواجه با من در این باب دی مجلس دراز کرده است و سخن بسیار گفته و از اندازه گذشته نومیدیها نموده . من گفتم او را که روا باشدکه این سخنان را به مجلس عالی رسانم ؟ گفت اگر حدیثی رود روا باشد اگر از خود بازگوئی . اکنون اگر فرمان باشد تا بازگویم ، گفت : نیک آمد. درایستادم و هرچه وزیر گفته بود بتمامی بازگفتم . زمانی نیک اندیشید پس گفت : الحق راست میگوید که خان و مان و پسر و مردمش همه در سر خوارزم شد و تدبیرهای راست کرد از دل تا آن مغرور برافتاد. گفتم : چون خداوند میداند که چنین است و این مرد وزیر است و چند خدمت که وی را فرموده آمدنیکو بسر برد و جان و مال پیش داشت بر وی بدگمان بودن و وی را متهم داشتن فائده چیست که خلل آن بکارهای خداوند بازگردد که وزیر بدگمان تدبیر راست چون داندکرد که هرچه بیندیشد و خواهد تا بگوید بدلش آید که دیگرگونه خواهند شنود جز بر مراد وقت سخن نگوید و صواب و صلاح در میان گم شود. امیر رضی اﷲعنه گفت : همچنین است که گفتی و ما را تا این غایت از این مرد خیانتی پیدا نیامده است اما گوش ما از وی پر کرده اند و هنوز میکنند. گفتم : خداوند را امروز مهمات بسیار پیش آمده است ، اگر رأی عالی بیند دل این مرد را دریافته آید و اگر پس از این درباب وی سخنی گویند بی وجه ، بانگ بر آن کس زده آید تا هوش و دل بدین مرد بازآید و کارهای خداوند نپیچد و نیکو پیش رود. گفت چه باید کرد در این باب ؟ گفتم : خداوند اگر بیند او را بخواند و خلوتی باشد و دل او گرم کرده آید. گفت : ما را شرم آید. خدای عزّوجل آن پادشاه بزرگ را بیامرزاد، توان گفت که از وی کریمتر و حلیم تر پادشاه نتواند بود. گفتم :پس خداوند چه بیند؟ گفت : ترا نماز دیگر نزدیک وی باید رفت به پیغام ما و هرچه دانی که صواب باشد و بفراغت دل او بازگردد بگفت و ما نیز فردا بمشافهه بگوئیم چنانکه او را هیچ بدگمانی نماند، و چون بازگردی ما را بباید دید تا هرچه رفته باشد با من بازگوئی . گفتم : اگر رأی عالی بیند عبدوس یا کسی دیگر از نزدیکان خداوند که صواب دیده آید با بنده آید، دو تن نه چون یک باشد.گفت دانم که اندیشه ٔ ما را بر تو مشرف بکار نیست و حال شفقت و راستی تو سخت مقرر است و بسیار نیکوئی گفت چنانکه شرم گرفتم و خدمت کردم و بازگشتم . ونماز دیگر نزدیک خواجه رفتم و هرچه رفته بود با او بگفتم و پیغامی سرتاسر همه نواخت و دلگرمی ، چون تمام شد خواجه برخواست و زمین بوسه داد بنشست و بگریست وگفت : هرگز حق خداوندی این پادشاه فراموش نکنم بدین درجه ٔ بزرگ که مرا نهاد تا زنده ام از خدمت و نصیحت وشفقت چیزی باقی نمانم اما چشم دارم که سخن حاسدان ودشمنان مرا بر من شنوده نیاید و اگر از من خطائی رود مرا اندر آن بیدار کرده آید و خود گوشمال داده شودو آنرا در دل نگاه داشته نیاید، و بدانچه بر من بدگمان میباشد و من ترسان خاطر و دست از کار بشده ضرر آن بکارهای ملک بازگردد و چگونه در مهمات سخن تواند گفت ؟ گفتم : خداوند خواجه ٔ بزرگ بتمامی دل خویش قوی کند و فارغ گرداند که اگر پس از این نفاقی رود بدان بونصر را باید بگرفت و دل وی را خوش کردم و بازگشتم و آنچه رفته بود بتمامی با امیر بگفتم و گفتم : اگر رأی عالی بیند فردا در خلوت خواجه ٔ بزرگ را نیکوئی گفته شود که آنچه از لفظ عالی میشنود دیگر باشد. گفت : چنین کنم . دیگر روز پس از بار خلوتی کرد با خواجه و قوم بازگشتند و مرا بخواند و فصلی چند سخن گفت با وزیر سخت نیکو چنانکه وزیر را هیچ بدگمانی نماند. و این سخن فریضه بود تا این کارها مگر بگشاید که بی وزیر راست نیاید -انتهی . پس از آن مسعود را نسبت بوزیر دل خوش شد و کارها بدست او میرفت . در جشن مهرگان سال 427، که روز دوشنبه ٔ 24 ذیقعده بود، و مسعود بدان جشن بنشست ، وزیر حضور داشت ، و در آن مجلس شراب نخورد. بیهقی گوید:... و دست بکار کردند و خوردنی علی طریق الاستلات میخوردند و شراب روان شد به بسیار قدحها و بلبله ها و ساتگینها و مطربان زدن گرفتند و روزی بود چنان که چنین پادشاه پیش گیرد. وزیر شراب نخوردی یک دو دور شراب بگشت او بازگشت و امیر تا نماز پیشین ببود...
و در ماه ذی حجه یک روز پس از عید مسعود عزیمت بُست کرد و فرمود تا وزیر نیز با وی برود تا اگر حاجت افتد بهرات رود و یا وزیر را بدانجا فرستد، بیهقی گوید: دیگر روز امیر بار داد و پس از بار با وزیر و اعیان دولت خالی کرد و پس از مناظره ٔ بسیار قرار گرفت که امیربر جانب بست رود و وزیر با وی باشد تا اگر حاجت آیدرایت عالی بهرات رود و اگر نه وزیر را بفرستد.... احمد عبدالصمد در کار سلجوقیان که بتوسط او پیغام بمسعود فرستاده بودند تدبیرها کرد. بیهقی در این باب گوید: و روز آدینه نوزدهم محرم ۞ دو رسول سلجوقیان را بلشکرگاه آوردند و نزل نیکودادند، دانشمندی بود بخاری مردی سخنگوی و ترکمانی که گفتندی از نزدیکان آن قوم است ، و دیگر روز شنبه امیر بار داد سخت با شکوه و تکلف و رسولان را پیش آوردند و خدمت کردند و بندگی نمودند و بدیوان وزیر بردندشان و صاحب دیوان رسالت آنجا رفت ، خواجه بونصر مشکان و خالی کردند، نامه ای سوی وزیر خواجه احمد عبدالصمد نبشته بودند و حوالت به پیغام کرده و پیغام چنان بودکه از ما تا این غایت هیچ دست درازی نرفته است اما پوشیده نیست که در خراسان ترکمانان دیگراند و دیگر می آیند که راه جیحون و بلخان کوه گشاده است ، و این ولایت که ما را داده آمده است تنگ است و این مردم را که داریم برنمیگیرد باید که خواجه ٔ بزرگ بمیان کار درآید و درخواهد از خداوند سلطان تا این شهرکها که باطراف بیابان است چون مرو و سرخس و باورد ما را داده آیدچنانکه صاحب بریدان و قضاة و صاحب دیوان خداوند باشند و مال میستانند و بما میدهند به بیستگانی تا ما لشکر خداوند باشیم و خراسان پاک کنیم از مفسدان و اگرخدمتی باشد بعراق یا جای دیگر تمام کنیم و بهر کار دشوارتر میان بندیم و سباشی حاجب و لشکر بنشابور و هرات مقام کنند اگر قصد ما کنند ناچار ما را بدفع آن مشغول باید شدن و حرمت از میان برخیزد ، التماس ما این است ، رأی عالی برتر. بونصر برفت و آنچه گفتند باامیر بگفت جواب داد که رسولان را بازگردانید و شما دو تن بیایید تا در این باب سخن گوییم . وزیر و بونصر نزدیک سلطان رفتند امیر سخت در خشم شده بود وزیر را گفت : این تحکم و تبسط و اقتراح این قوم از حد بگذشت ،از یک سو خراسان را غربال کردند و از دیگر سو این چنین عشوه و سخن نگارین میفرستند این رسولان را باز باید گردانید و مصرح بگفت که میان ما و شما شمشیر است و لشکرها از برای جنگ فرستاده آمده است و ما اینک ازبست حرکت میکنیم و بهرات خواهیم رفت . وزیر گفت : تا این قوم سخن بر این جمله میگویند و نیز آرمیده اند پرده ٔ حشمت برناداشته بهتر، بنده را صواب آن می نماید که جواب درشت و نرم داده آید تا مجاملتی در میان بماند آنگاه اگر خداوند فرماید بنده بهرات رود و حاجب بزرگ و جمله لشکر اینجا آیند و کار ایشان ساخته آید و بصلح و یا جنگ برگزارده آید و خداوند نیز بما نزدیک باشد اگر حاجت آید حرکت کند. امیر گفت : این سره است این رسولان را بر این جمله باز باید گردانید و آنچه باید نبشت خواجه بونصر از خویشتن بنویسد و ایشان را نیک بیدار کند تا خواب نبینند و بگوید اینک تو که احمدی می آئی تا این کار را برگزارده آید، هر دو بازگشتند و دو سه روز در این مناظره بودند تا با رسولان قرارگرفت ، جواب نامه و پیغام بدادند و ایشان را صلح داده شد و بازگردانیدند سوی خراسان روز پنجشنبه پنج روزمانده از محرم و هنگام رسیدن ملطفه ٔ برید هرات مبنی بر قصد ترکمان غزنین را و تصمیم مسعود بفرستادن احمد عبدالصمد بهرات ، احمد در صحت خبر تردید کرد و این تردید وی درست بود و رأی او صائب آمد و نیز بیهقی در این باب گوید: و روز سه شنبه غُره ٔ صفر ملطفه ٔ بریدهرات و بادغیس و غرجستان رسید که داود ترکمان با چهارهزار سوار ساخته از راه رباط رزن و غور و سیاه کوه قصد غزنین کرد، آنچه تازه گشت بازنموده آمد و حقیقت ایزد تعالی تواند دانست . امیر سخت تنگدل شد بدین خبرو وزیر را بخواند و گفت : هرگز از این قوم راستی نیاید و دشمن دوست چون تواند بود، با لشکری ساخته ترا سوی هرات باید رفت تا ما سوی غزنین رویم که بهیچ حال خانه خالی نتوان گذاشت . وزیر گفت : فرمانبردارم اما بنده را این خبر حقیقت نمی نماید که از مهرگان مدتی دراز بگذشته است و مرغ نیز از راه رباط رزن بغزنین نتواند رفت امیر گفت : این چه محال است که میگوئی دشمن کی مقید یخ بند میشود برخیز کار رفتن بساز که من پس فردا بهمه حالها سوی غزنین بازروم . وزیر بازگشت و قومی که در آن خلوت بودند جایی بنشستند و بر زبان بونصر پیغام دادند که اگر عیاذباﷲ این خبر حقیقت است خداوندرا چندان مقام باید کرد تا خبری دیگر رسد، برفت و پیغام بگزارد. امیر گفت : نیک آمد سه روز مقام کنیم اما باید که اشتران و اسبان و غلامان را از سه پنج بازآرند. گفتند: نیک آمد و کسان رفتند آوردن اسبان و اشتران را و هزاهزی عظیم در لشکرگاه افتاد. روز شنبه پنجم صفر نامه ای دیگر رسید که آن خبر دروغ بود و حقیقت چنان بود که سواری صدوپنجاه ترکمان بدان حدود بگذشته بودند و گفته که ایشان مقدمه ٔ داوداند، از بیم آن تا طلبی دم ایشان نرود آن خبر افکنده بودند، امیر بدین نامه بیارامید و رفتن سوی غزنین باطل گشت و مردمان بیارامیدند. و روز دوشنبه هفتم صفر امیر شبگیر برنشست و بکران رود هیرمند رفت و بعشرت پرداخت و دست بشراب کرد و پس از نماز بکشتی نشست ناگاه آب نیرو کرد وکشتی غرق خواست شد کشتیهای دیگر نزدیک بودند هفت هشت تن درجستند و امیر را بگرفتند و بکشتی دیگر رسانیدند و نیک کوفته و پای راست افگار شد و چون امیر بکشتی رسید کشتیها براندند و بکرانه ٔ رود رسانیدند و امیر از آن جهان آمده بخیمه فرود آمد و جامه بگردانید وتر و تباه شده بود و برنشست و بزودی بکوشک آمد که خبری سخت ناخوش در لشکرگاه افتاده بود و اضطرابی و تشویشی بزرگ بپای شده ، و اعیان و وزیر باستقبال رفتند... و بر اثر این حادثه امیر را تب گرفت و سرسامی افتاد چنانکه بار نتوانست داد و در روز چهارشنبه هفدهم هنگامی که رسول پسران علی تگین برای بستن عهد آمده بود، و رأی خواجه احمد در بستن این پیمان مؤثر بود، با تکلف بار داد.
...و امیر را آگاه بکردند پیغام فرستاد بر زبان بوالعلاء طبیب نزدیک وزیر که : هرچند ناتوانیم از این علت ازتجلد چاره نیست فردا بار عام دهیم چنانکه همه لشکر ما را ببینند، رسولان را پیش باید آورد تا ما را دیده آید آنگاه پس از آن تدبیر بازگردانیدن ایشان کرده شود، گفت : سخت نیکو میگوید خداوند که دلها مشغول است و چون از این رنج بر تن مبارک خود نهد بسیار فائده حاصل شود. دیگر روز امیر بر تخت نشست رضی اﷲعنه در صفه ٔ بزرگ و پیشگاه و وزیر و ارکان دولت و اولیا و حشم بدرگاه آمدند... و رسولدار ایشان را بدیوان وزارت آورد و امیر خالی کرد با وزیر احمد عبدالصمد و عارض بوالفتح رازی و بونصر مشکان ... امیر گفت : سخن این رسولان بباید شنید و هم در این هفته باز باید گردانید... رسولان را بازگردانیدند و بوالعلا نیز برفت پس بازآمد و وزیر و بونصر مشکان را گفت : خداوند میگوید: در این باب چه میباید کرد و صواب چیست ؟ گفتند: شططی نخواسته است این جوان ، اگر او را بدین اجابت کرده اید دو فایده حاصل شود یکی آنکه از جانب او ایمنی افتد که نیزدردسری و فسادی تولد نگردد و دیگر که مردم دارد و باشد که بدیشان حاجتی افتد، بندگان را این فراز می آمدو صواب آن باشد که رای عالی بیند بوالعلا برفت و بازآمد و گفت : آنچه میگویند سخت صواب آمد اجابت باید کرد.... و هنگامی که سلطان مسعود از شنیدن خبر شورش ترکمانان در خراسان ، و غارت آنها شهر تون را، تنگدل شد، وزیر خود احمد عبدالصمد را برای سرکوبی آنان و کوتاه کردن دست بوالحسن عراقی ، سالار کرد و عرب ، که شب وروز بهرات مشغول بشراب بود مأمور کرد. ابوالفضل بیهقی در این باب گوید: و روز پنجشنبه بیست و دوم این ماه ۞ نامه ها رسید از خراسان که ترکمانان در حدود ممالک بپراکندند و شهر تون غارت کردند و بوالحسن عراقی که سالار کرد و عرب است شب و روز بهرات مشغول است بشراب و عامل بوطلحه ٔ شیبانی از وی بفریاد و وی و دیگر اعیان و ثقات باو سخت درمانده و غلامی را از آن خویش با فوجی کرد و عرب بتاختن گروهی ترکمانان فرستاد بی بصیرت تا سقطی بیفتاد و بسیار مردم بکشتند و دستگیر کردند. امیر بدین اخبار سخت تنگدل شد و وزیر را بخواند و از هرگونه سخن رفت ، آخر بر آن قرار گرفت که امیر او را گفت : ترا بهرات باید رفت و آنجا مقام کرد تا حاجب سباشی و همه لشکر خراسان نزدیک تو آیند و همگان را پیش چشم کنی و مالهای ایشان داده آید و ساخته بروند و روی بترکمانان نهند تا ایشان را از خراسان آواره کرده آید بشمشیر که از ایشان راستی نخواهد آمد و آنچه گفتند تا این غایت و نهادند همه غرور و عشوه و زرق بود که هر کجا رسیدند نه نسل گذاشتند و نه حرث و این نابکار عراقیک را دست کوتاه کنی از کرد و عرب و ایشان را دو سالار کاردان گمار هم از ایشان و بحاجب سپار و عراقی را بدرگاه فرست تا سزای خویش ببیند که خراسان و عراق بسر او و برادرش شد و چون بسر کار رسیدی و شاهد حالها بودی نامه ها پیوسته نویس تا مثالهای دیگر که باید داد میدهیم .گفت : فرمان بردارم و بازگشت و با بونصر بنشست و در این ابواب بسیار سخن گفتند و دیگر روز مواضعه نبشته بدرگاه آورد و بونصر آن را در خلوت با امیر عرضه داشت و هم در مجلس جوابها نبشت چنانکه امیر فرمود و صواب دید و بتوقیع مؤکد گشت و روز سه شنبه پنجم ماه ربیعالاَّخر خواجه ٔ بزرگ را خلعتی دادند سخت فاخر که در اوپیل نر و ماده بود استر و مهد و باز و غلامان ترک زیادت بود و پیش آمد امیر وی را بزبان [ کذا ] تا بدان جایگاه که گفت : خواجه ما را پدر است و رنجها که ما را باید کشید او میکشد دل ما را از این مهم فارغ کندکه مثالهای او برابر فرمانهای ماست . وزیر گفت : من بنده ام و جان فدای فرمانهای خداوند دارم و هرچه جهد آدمی است در این کار بجای آرم و بازگشت با کرامتی و کوکبه ای سخت بزرگ و چنان حق گزاردند او را که مانند آن ، کس یاد نداشت و میان او و خواجه بونصر لطف حالی افتاد در این وقت از حد گذشته که بونصر یگانه ٔ روزگاررا نیک بدانست و درخواست از وی تا با وی معتمدی از دیوان رسالت نامزد کنند که نامه های سلطانی نویسد باستصواب وی و هر حالی نیز به مجلس سلطان بازنماید آنچه وی کند در هر کاری دانشمند بوبکر مبشر دبیر را نامزد فرمود بدین شغل و بونصر مثالهائی که میبایست او رابداد و دیگر روز وزیر برفت با حشمتی و عدتی و ابهتی سخت تمام سوی هرات و با وی سواری هزار بود-انتهی . احمد عبدالصمد عراقی دبیر را از سالاری برکنار کرد، و او را بدگاره مسعود، بخوبی گسیل داشت . ابوالفضل بیهقی گوید: و روز شنبه هفدهم جمادی الاولی بوالحسن عراقی دبیر معزول از سالاری کرد و عرب بدرگاه آمد، و خواجه ٔبزرگ احمد عبدالصمد او را بخوبی گسیل کرده بود اما پنج سوار موکل نامزد او کرده ، و امیر وی را پیش خود نگذاشت و نزدیک مسعود محمد لیث دبیر فرستاد تا چون بازداشته باشد و هر کسی بزیارت او رفت و سخت متحیر و دل شکسته بود و آخر بونصر بحکم آنکه نام کتابت بر این مرد بود درباب وی سخن گفت و شفاعت کرد تا امیر دل خوش کرد و وی پیش آمد و خدمت کرد و بدیوان رسالت بازنشست . هنگامی که حاجب سباشی به سال 429 از ترکمانان شکست خورد و مسعود از این معنی سخت دل مشغول بود از احمد عبدالصمد رای میخواست چنانکه بیهقی گوید:... اما چه گوئید در این باب چه باید کرد؟ گفتند تا حاجب نرسد در این باب چیزی نتوان گفت . اگر رأی عالی بیند سوی خواجه ٔ بزرگ نبشته آید که چنین حالی افتاد، هرچند این خبر بدو رسیده باشد، تا آنچه او را فراز آید در این باب بجواب بازنماید. گفت : صواب است و استادم را مثال داد تا نبشته آید... و بوزیر در این معنی نبشته آمد سخت مشبع و رای خواسته شد. و در بیشتر اوقات اخبار خراسان را بوی انها میکردند تا بدرگاه عرضه بدارد چنانکه هنگام فرار سوری و بوسهل حمدوی از پیش ترکمانان در نشابور صاحب برید آنجا، بوالمظفر جمحی ، در درج نامه ٔ خود که بدرگاه مسعود فرستاده بود چنین نوشته است :... تا خود پس از این چه رود و حالها بر چه قرار گیرد، چنانکه دست دهد قاصدان فرستد و اخبار بازنماید و آنچه مهمتر باشد بمعما بوزیر فرستد تا بر رای عالی عرضه کند. و پس از شکست از ترکمانان خواجه احمدنامه ای مبنی بر تأسف از شکست لشکر با نامه ٔ بواسحاق پسر ابراهیم ایلک ، بدرگاه مسعود و نامه ای به بونصرمشکان فرستاد. و در تاریخ بیهقی در این معنی چنین آمده است :... و دیگر روز ۞ این نامه ٔ وزیر رسید بسیار شغل و غم نموده بدین حادثه ٔ بزرگ که افتاد و گفته : هرچند چشم زخمی چنین افتاد: بسرسبزی و اقبال خداوند همه در توان یافت ، و کارها از لونی دیگر پیش باید گرفت و نامه ٔ بواسحاق پسر ایلک ماضی ابراهیم که سوی او نبشته بود از جانب اورگنج ، فرستاده که : رای عالی را بر آن واقف باید گشت و تقرب این مرد را هرچند دشمن بچه است قبول کرد که مردی است مرد و بارای و از پیش پسران علی تگین جسته با فوجی سوار ساخته و نامی بزرگ دارد تا بر جانبی دیگر فتنه بپای نشود و سوی استادم نامه ای سخت دراز نبشته بود و دل را بتمامی پرداخته و گفته : پس از قضای ایزد عز ذکره این خللها پدید آمد از رفتن دو بار یک بار بهندوستان و یک بار بطبرستان و گذشته را باز نتوان آورد و تلافی کرد و کار مخالفان امروز بمنزلتی رسید که بهیچ سالار شغل ایشان کفایت نتوان کرد که دو سالار محتشم رابا چند لشکرهای گران بزدند و بسیار نعمت یافتند و دلیر شدند و کار جز بحاضری خداوند راست نیاید و خداوند را کار از لونی دیگر پیش باید گرفت و دست از ملاهی بباید کشید و لشکر پیش خویش عرض کرد و بهیچ کس بازنگذاشت و این حدیث توفیر برانداخت ، این نامه را عرض باید کرد و آنچه گفتنی است بگفت تا آنگاه که دیدار باشد که در این معانی سخن گشاده تر گفته آید. استادم این نامه عرض کرد و آنچه گفتنی بود بگفت ، امیر گفت : خواجه در اینچه میگوید بر حق است و نصیحت وی بشنویم و بر آن کار کنیم ، جواب او باید نوشت بر این جمله و تو از خویشتن نیز آنچه در این معنی باید بنویس ، و حدیث پور تگین پسر ایلک ماضی مردی است مهترزاده و چون او مردمان امروز بکار است ، خواجه نامه ٔ او را نویسد و بگوید که حال او را به مجلس ما بازنموده آمد و خانه ٔ ما او راست رسولی باید فرستاد و نامه نبشت بحضرت تا باغراض وی واقف گردیم و آنچه رای واجب کند بفرمائیم این نامه نبشته آمد و به اسکدار گسیل کرده آمد.
احمد عبدالصمد در جواب نامه ای که در باب پورتگین باو نوشته شده بود نامه ای بدرگاه مسعود فرستاد. و در این باب در تاریخ بیهقی آمده است : و سلخ شوال نامه ٔ وزیر رسید در معنی پورتگین و بگفته که بسوی او نامه باید از مجلس عالی که آنچه باحمد نبشته بود مقرر ما گشت و خانه او راست ، و ما پس از مهرگان قصد بلخ داریم . اکنون باید که رسولی فرستد و حال آمدن بخراسان و غرض که هست بازنماید تا برآن واقف شده آید و آنچه بصلاح حال او بازگردد فرموده شود. امیر بونصر را گفت : آنچه صواب باشد در این باب بباید نبشت خطابی برسم چنانکه اگر این نامه به پسران علی تگین رسد زیانی ندارد. و استادم نامه نسخت کرد چنانکه او کردی ، که لایق بود در چنین ابواب ، مخاطبه امیر فاضل بداد و وی را امیر خواند و درج نامه ٔ وزیر فرستاده شد. سلطان مسعود در محرم سال 430 از غزنین قصد بلخ کرد و در راه نامه ای از احمد عبدالصمد وزیر در باب پورتگین بوی رسید و در تاریخ بیهقی این موضوع چنین آمده است : و بستاخ نامه ای رسید از وزیر نبشته بود که بنده بحکم فرمان عالی علفها در بلخ بفرمود تا بتمامی بساختند و چون قصد ولوالج کرد بوالحسن هریوه را خلیفت خویش ببلخ ماند تا آنچه باقی مانده است از شغلها راست کند و اعیان ناحیت را حجت بگرفت تا نیک جهد کنند که آمدن رایت عالی سخت زود خواهد بود و چون بخلم رسیده آمد نامه رسید از برید وخش که پورتگین ازمیان کمخیان ۞ بپرکد ۞ میخواهد بیاید و فوجی از ایشان و از ترک مکخیه ۞ بدو پیوسته است بحکم وصلتی که کرد با مهتران کمخیان ۞ و قصد هلبک دارند و با وی چنانکه قیاس کردند سه هزار سوار نیک است و اینجا بسیار بیرسمی کردند این لشکر هرچند بوری تگین میگوید که بخدمت سلطان می آید حال این است که بازنموده آمد، بنده بحکم آنچه خواند اینجا چند روز مقام کرد و نامه های دیگر پیوسته گشت از حدود ختلان بنفیر از وی و آن لشکر که با وی است چنانکه هرکجا که رسند غارت است بنده صواب ندید بپرکد رفتن راه را بگردانید و سوی پیروز و نخجیر رفت تا ببغلان رود و از آنجا از راه حشم گرد بولوالج رود و اگر وی بشتاب بختلان درآید و از آب پنج بگذرد و در سر او فضولی است بنده بدره ٔ شنکوی برود و بخدمت رکاب عالی شتابد که روی ندارد بتخارستان رفتن که از این حادثه که حاجب بزرگ را بسرخس افتاد هر ناجوانمردی بادی در سر کرده است ، و بولوالج علف ساخته آمده است و نامه نبشته تا احتیاط کنند بر آن جانب هم عمال و هم شحنه ، و با این همه نامه نبشت به پورتگین و رسول فرستاد و زشتی این حال که رفت بوخش و ختلان بازنمود و مصرح بگفت که سلطان از غزنین حرکت کرد و اگر تو بطاعت می آئی اثر طاعت نیست و گمان بنده آن است که چون این نامه بدو رسد آنجا که بدست (بوده است ) مقام کند، وآنچه رفت بازنموده شد تا مقرر گردد، و جواب بزودی چشم دارد تا برحسب فرمان کار کند انشأاﷲ تعالی .
امیر از این نامه اندیشه مند شد جواب فرمود که اینک ما آمدیم و از راه پژغوژک می آییم باید که خواجه ببغلان آید و از آنجا باندراب بمنزل چوگانی بما پیوندد. و این نامه را بر دست خیلتاشان مسرع گسیل کرده آمد و امیر بتعجیل تر برفت و بپروان یک روز مقام کرد و از پژغوژک بگذشت چون بچوگانی رسیددو سه روز مقام بود تا بنه و زرادخانه و پیلان و لشکر دررسیدند و وزیر بیامد و امیر را بدید و خلوتی بودسخت دراز و در این ابواب سخن رفت امیر او را گفت : نخست از پورتگین باید گرفت که دشمن و دشمن بچه است ... وزیر گفت : خداوند تا بولوالج برود آنجا پیدا آید که چه باید کرد. دیگر روز حرکت کرد امیر و نیک براند و بولوالج فرود آمد روز دوشنبه ده روز مانده از محرم ... و بساخت بر آنکه بر سر پورتگین برود و پورتگین خبرسلطان شنیده بود بازگشت از آب پنج و جواب وزیر نبشته بود که او بخدمت می آید و آنچه بوخش و حدود هلبک رفت بی علم وی بوده است . وزیر سلطان را گفت : مگر صواب باشد که خداوند این تاختن نکند و اینجا بپروان مقام کند تا رسول پورتگین برسد و سخن وی بشنویم اگر راه بدیه برد وی را بخوانیم و نواخته آید و هر احکام و وثیقت که کردنی است کرده آید که مردی جلد و کاری و شجاع است و فوجی لشکر قوی دارد تا او را با لشکری تمام و سالاری در روی ترکمانان کنیم و سامان جنگ ایشان بهتر داند و خداوند ببلخ بنشیند و مایه دار باشد و سپاه سالار با لشکری ساخته بر جانب مرورود و حاجب بزرگ با لشکری دیگر سوی هرات و نشابور کشد و بر خصمان زنند و جد نمایند تا ایشان را گم کنند و همه هزیمت شوند و کشته و گرفتار و بگریزند و کران جیحون گرفته آید و بنده بخوارزم رود و آن جانب بدست بازآرد که حشم سلطان که آنجااند و آلتونتاشیان چون بشنوند آمدن امیر ببلخ و رفتن بنده از اینجا بخوارزم از پسران آلتونتاش جدا شوند و بطاعت بازآیند و آن ناحیت صافی گردد. امیر گفت : این همه ناصواب است که خواجه میگوید و این کارها بتن خویش پیش خواهم گرفت و این را آمده ام ... که پورتگین بدتر است از ترکمانان که فرصتی جست و درتاخت وبیشتر از ختلان غارت کرد و اگر ما پس تر رسیدیمی وی آن نواحی خراب کردی ... وزیر گفت : همه حالها را که بندگان خیر بینند و دانند باز باید نمود و لیکن رای خداوند درست تر است . سپاه سالار و حاجب بزرگ و سالاران که در این خلوت بودند گفتند: پورتکین دزدی رانده است ، اورا این خطر چرا باید نهاد که خداوند بتن خویش تاختن آورد پس ما بچه شغل بکار آییم ؟ وزیر گفت : راست میگویند. امیر گفت : فرزند مودود را بفرستیم . وزیر گفت : هم ناصواب است . آخر قرار دادند بر آنکه سپاه سالار رود... و از استادم بونصر شنودم گفت : چون از این خلوت فارغ گشتیم وزیر مرا گفت : می بینی این استبدادها و تدبیرهای خطا که این خداوند پیش گرفته است ؟ ترسم که خراسان از دست ما بشود که هیچ دلائل اقبال نمی بینم جواب دادم که خواجه مدتی دراز است که از ما غائب بوده است این خداوند نه آن است که او دیده بود و بهیچ حال سخن نمیتواند شنود و ایزد عز ذکره را تقدیریست در این کارها که آدمی بسر آن نتواند شد و جز خاموشی و صبر روی نیست اما حق نعمت را آنچه دانیم باز باید نمود و اگر شنوده آید و اگر نیاید.
سلطان مسعود پس از فراغ از کار علی قهندزی سوی بلخ کشید: در راه نامه رسیداز سپاه سالار علی که پورتگین بگریخت و در میان کمخیان ۞ شد، بنده را چه فرمان باشد؟ از ختلان دم او گیرد و یا آنجا بباشد و یا بازگردد؟ جواب رفت که ببلخ باید آمد تا تدبیر او ساخته آید. البته امیر در این رأی خود صائب نبود و حق با سپاه سالار بود که هنگام رسیدن بدرگاه گفت : صواب بود دُم این دشمن گرفتن که وی در سر همه فساد داشت . مسعود سخنان وزیر را نیز درباره ٔ این پورتگین نشنید و از این کار خود پشیمانی دید. و خلاصه ٔ آنچه در تاریخ بیهقی در این باب آمده این است : امیر دیگر روز خلوتی کرد با وزیر و اعیان و گفت : فریضه شد نخست شغل پورتگین را پیش گرفتن و زو پرداختن در این زمستان و چون بهار فراز آید قصد ترکمانان کردن . وزیر آواز نداد. امیر گفت : البته سخن بگوئید. گفت : کار جنگ نازک است خداوندان سلاح را در این باب سخن باید گفت . بنده تا تواند در چنین ابواب سخن نگوید، چه گفت ِ بنده خداوند را ناخوش می آید. استادم گفت : خواجه ٔ بزرگ را نیک و بد میباید گفت که سلطان اگرچه در کاری مُصِر باشد چون اندیشه بازگمارد آخر سخن ناصحان و مشفقان را بشنود. وزیر گفت : من بهیچ حال صواب نمی بینم در چنین وقت که آب براندازند یخ شود لشکر کشیده آید که لشکر بدو وقت کشندیا وقت نوروز که سبزه رسد یا وقت رسیدن غله . ما کاری مهم تر پیش داریم و لشکر را بپورتگین مشغول کردن سخت ناصواب است ، نزدیک من نامه باید کرد هم بوالی چغانیان و هم بپسران علی تگین که عقد و عهد بستند تا دم این گیرند و حشم وی را بتازند که تا هم کاری برآید و هم اگر آسیبی رسد باری بیکی از ایشان رسد به لشکر مانرسد. همگان گفتند: این رایی درست است . امیر گفت : تا من در این نیک بیندیشم . و بازگشتند و پس از آن امیر گفت : صواب آن است که قصد این مرد کرده آید و هشتم ماه ربیعالاول نامه رفت سوی بکتگین چوگاندار محمودی وفرموده آمد تا بر جیحون پلی بسته آید که رکاب عالی را حرکت خواهد بود... و جواب رسید که پل بسته آمد بدو جای و در میان جزیره ، پلی سخت قوی و محکم که آلت وکشتی همه برجای بود از آن وقت باز که امیر محمود فرموده بود و بنده کسان گماشت پل را که بسته آمده است از این جانب و از آن جانب بشب و روز احتیاط نگاه میدارند تا دشمنی حیلتی نسازد و آن را تباه نکند، چون این جواب برسید امیر کار حرکت ساختن گرفت چنانکه خویش برود و هیچ کس را زهره نبود که در این باب سخنی گوید که امیر سخت ضجر میبود از بس اخبار گوناگون میرسیدهر روزی خللی نو، و کارهای نااندیشیده مکرر کرده آمده بود در مدت نه سال و عاقبت اکنون پیدا می آمد... وزیر چند بار استادم را گفت : می بینی که چه خواهد کرد؟از آب گذاره خواهد شد در چنین وقت برمانیدن پورتگین بدانکه وی بختلان آمد و از پنج آب بگذشت ، این کاری است که خدای بداند که چون شود، اوهام و خواطر از این عاجزند. بونصر جواب داد که : جز خاموشی روی نیست که نصیحت بتهمت بازگردد ناکردنی است . خواجه احمد از راهنمائی مسعود دست برنمیداشت و پیوسته او را از کارهای نامناسب بازمیداشت چنانکه هنگامی که ترکمانان بسرکردگی آلتی ترکمان حاجب داود ببلخ آمدند و سلطان برای جلوگیری آنان خواست رفتن وی از این کار منع کرد، بیهقی گوید: ... وزیر و سپاه سالار بیامدند و بگفتند زندگانی خداوند دراز باد چه افتاده است که خداوند بهر باری سلاح خواهد؟ مقدم گونه ای آمده است همچنو کسی را باید فرستاد و اگر قوی تر باشد سپاه سالار رود. مسعود در جنگ طلخاب ، که میان سلجوقیان روی داد: بچند دفعت خلوتها کرد با وزیر و اعیان و گفت : من ندانستم که کار این قوم بدین منزلت است و عشوه دادند مرا بحدیث ایشان و راست نگفتند چنانکه واجب بودی تا بابتدا تدبیر این کار کرده آمدی . و هنگامی که ترکمانان بجنگ بازآمدند و مسعود از این کار سخت تنگدل بود و در پی چاره میگشت ، بیهقی گوید که : ... امیر سخت نومید و متحیر گشت و دیگر روز پس از بار خالی کرد با وزیر و اعیان ... گفت : تدبیر چیست ؟ گفتند هرچه خداوند فرماید میکنیم ، و خداوند چه اندیشیده است ؟ گفت : اندیشیده ام که اینجا بمانم ... وزیر گفت : اندیشه ای به از این باید کرد، وقت بداست و خطر کردن محال است ... امیر روی بدین اعیان کرد و گفت : بسم اﷲ برخیزید تا ما برنشینیم . گفتند: خداوند بر جای خود بباشد که مقدمان ایشان میگویند نیامده اند ما بندگان برویم و آنچه واجب است بکنیم و اگر بمددی حاجت آید بگوئیم ، و بازگشتند و ساخته به روی مخالفان شدند، و وزیر و استادم زمانی بنشستند و دل امیرخوش کردند. لشکر مسعود در این جنگ ترکمانان توفیقی نیافت : و منهیان پوشیده که بر لشکر بودند این اخبار بامیر رسانیدند و اعیان و مقدمان نیز پوشیده نزدیک وزیر پیغام فرستادند بر زبان معتمدان خویش و از کاهلی لشکریان که کار نمیکنند و از تنگی علف و بینوائی می نالند شکایت کردند که : عارض ما را بکشته است از بس توفیر که کرده است و ما می بترسیم که کار بجای بد رسد وزیر نماز شام برنشست و بیامد و خلوتی خواست و تا نماز خفتن بماند و این حالها با امیر بگفت و بازگشت و با استادم بهم در راه با یکدیگر از این سخن میگفتند و بخیمه ها بازشدند. پس از دیدن اوضاع ، احمد عبدالصمدمصالحه ٔ با ترکمانان را لازم دانست و در این باب اقدام و تدبیرها کرد. تفصیل این مجمل در تاریخ بیهقی چنین است : و دیگر روز خصمان قویتر و دلیرتر و بسیارتر و بکارتر آمدند و از همه جوانب جنگ پیوستند و کار سخت شد و بانگ و نفیر از لشکرگاه برخاست ، امیر برنشست پوشیده و متنکر بجانبی بیرون رفت و بمعاینه بدید آنچه سالاران گفته بودند و نماز پیشین بازگشت و بوزیر پیغام فرستاد و گفت : آنچه خواجه بازنمود برأی العین دیده شد و نماز دیگر اعیان را بخواند و گفت : کار سخت سست میرود، سبب چیست ؟ گفتند: زندگانی خداوند دراز بادهوا سخت گرم است و علف نایافت و ستوران ناچیز میشوند و تدبیر شافی تر میباید در جنگ این قوم و گفتند سوی خواجه ٔ بزرگ پیغام فرستاده بودیم و عذر خویش بازنموده و شک نیست که بگفته باشد، و خداوند را نیز منهیانند در میان لشکر بازنموده باشند. وزیر گفت : با خداوند سلطان در این باب مجلسی کرده ام و دوش همه شب در این اندیشه بوده ام و تدبیری یاد آمده است با خداوند نگفته ام و خالی بخواهم گفت و اعیان بجمله بازگشتند امیر ماند و وزیر و استادم ، وزیر گفت : زندگانی خداوند دراز باد و همه کارها بمراد خداوند باد، نه چنان است که اگر لشکر ما ستوه شده اند ترکمانان ستوه تر نیستند فاما ایشان مردمانی اند صبورتر و بجان درمانده و جان را میکوشند، بنده را صواب چنان مینماید که رسولی فرستد و از خویشتن نصیحت کند این قوم را که سخت ترسانند از آن یک قفا که خورده اند و بگوید که اگر دیگرباره کمر جنگ بندند یک تن از شما نماند و صواب آن است که عذری خواهید و تواضعی نمایید تا من خداوند سلطان را بر آن دارم که تقرب شما قبول کند و گویم که کوشش ایشان از بیم جان است و تلطف کنم تا سوی هرات رود و ایشان در این حدود باشند و رسولان آیند و روند تا قاعده ای راست نهاده آید چنانکه مکاشفت برخیزد و لطف حال پیدا آید. امیر گفت : این سره مینماید و لیکن دوست و دشمن داند که عجز است . وزیر گفت : چنین است اما بهتر است و سلامت تر و ما دراین حال بسلامت بازگردیم و خداوند جنگ ایشان بدید و سامان کار دریافت اگر خواهد از هرات ساخته و با بصیرت تمام پس از مهرگان روی بدین قوم آرد اگر برقرار ما راه راست گیرند چنانکه مراد باشد کار گزارده شود و اگر بخلاف آن باشد فالعیاذ باﷲ خللی افتد که آن را در نتوان یافت اگر خداوند بنگرد و در این نیکو اندیشه کند و بر خاطر مبارک خویش بگرداند تا آنچه رای عالیش قرار گیرد کار کرده آید. ایشان بازگشتند و استادم چون بخیمه بازآمد مرا بخواند و گفت : می بینی که این کار بکدام منزلت رسید؟ و کاشکی مرده بودیمی و این رسوائیها ندیدیمی ، و درایستاد و هرچه رفته بود و رای وزیر قرار گرفته بود بازگفت و گفت که همچنان است که امیر میگوید این عجز باشد و ظاهر است اما ضرورت است و مرا گفت : ای بوالفضل وزیر رایی نیکو دیده است ، مگر این تدبیر راست برود تا به نام نیکو بهرات رویم که نباید که خللی افتد و شغل دلی پیش آید،که این عجز را بازجوئیم -انتهی . مسعود از این کار سخت دل مشغول بود و رای وزیر او را آسوده نکرد و پیوسته مشوش بود و هنگامی که از بونصر مشکان چاره جوئی میخواست کردن ، بونصر را گفت : و با هر کسی که در این سخن میگوئیم نمی یابیم جوابی شافی که دو سالار محتشم زده و کوفته ٔ این قومند و روا میدارند که این کار پیچیده ماند تا ایشان را معذور داریم ، و خواجه از گونه ٔ دیگر مردی است که راه بدو نمی برم ، حوالت بسپاه سالار کند و سالار بدو، رای ما در این متحیر گشت تو مردی ای که جز راست بنگوئی و غیر صلاح نخواهی ، در این کار چه بینی بی حشمت بازگوی که ما را از همه خدمتکاران دل بر تو قرار گرفته است که پیش ما سخن گویی و این حیرت از ما دور کنی و صلاح کار بازنمائی ... و نیز گفت : صواب آمد آنچه خواجه امروز نماز دیگر گفت که رسولی فرستد و بااین قوم گرگ آشتی یی کند و ما سوی هرات برویم و این تابستان آنجا باشیم تا لشکر آسایش یابد و از غزنین نیز اسب و اشتر و سلاح و دیگر خواهیم و کارها از لونی دیگر بسازیم اکنون که سامان کار این قوم بدانستیم چون مهرگان فراز آید قصد پوشنگ و نشابور کنیم اگر پیش آیند و ثبات کنند مُخِف ّ باشیم که نیست ایشان را چون چنین کرده آید بس خطری ، و اگر ثبات نکنند و بروند براثر ایشان تا باورد و نسا برویم و این زمستان در این کار کنیم تا بتوفیق ایزد عز ذکره خراسان را پاک کرده آید از ایشان . بونصر در جواب مسعود گفت : نیکو دیده است اما هیچ کس ، از وزیر و سالاران لشکر، بر خداوند اشارت نکند که جنگی قائم شده و خصمان را نازده باز باید گشت ، که ترسند که فردا روزی خداوند بهرات بازرسدایشان را گوید کاهلی کردید تا مرا بضرورت باز باید گشت . و من بنده هم این اشارت نکنم که این حدیث من نباشد. پس از گفت و شنیدها و تمایل مسعود بجنگ با ترکمانان و بی اهمیت داشتن کار ایشان بونصر او را گفت : مسئلتی دیگر است هم بی وزیر و سپاه سالار و حاجب بزرگ و اعیان لشکر راست نیاید، اگر رای عالی بیند فردا مجلسی کرده آید تا در این باب رای زنند و کاری پخته پیش گیرند و تمام کنند. گفت نیک آمد و چون دیگر روز بود مجلسی کردند و از هرگونه سخن رفت و رأی زدند. آن سخنانی که خصمان گفته بودند و کاری که کرده بودند یاد آورده ، بدان قرار گفت که وزیر رسولی فرستد و نصیحت کند تا بپراکنند و رسولان در میان آیند و بقاعده ٔ اول باز شوند تا کار بصلاح بازآید و جنگ و مکاشفت برخیزد.چون بازگشتند از پیش امیر، وزیر حاکم بونصر مطوعی زوزنی را بخواند و او مردی جلد و سخن گوی بود و روزگاردراز خدمت محمد علوی سالاری بدان محتشمی کرده و رسوم کارها بدانسته و پس از وی این پادشاه او را بشناخت بکفایت و کاردانی و شغل عرب و کفایت نیک و بد ایشان بگردن او کرده ، و این سخن با وی بازراند و مثالها بداد و گفت : البته نباید گفت که سلطان از این آگاهی دارد اما چون من وزیرم و مصالح کار مسلمانان و دوست و دشمن را اندیشه باید داشت ناچار در چنین کارها سخن گویم تا شمشیرها در نیام شود و خونها ناحق ریخته نیاید و رعیت ایمن گردد، و شما چندین رنج می بینید و زده و کوفته و کشته میشوید و این پادشاهی بس محتشم او راخصم خویش کرده اید فردا از دنبال شما باز نخواهد ایستاد تا برنیندازد، اگرچه شما را در این بیابان وقت از وقت کاری میرود آن عاقبتی نتواند بود اگر سر بر خطآرید و فرمان میکنید من در حضرت این پادشاه در این باب شفاعت کنم و بازنمایم که ایشان هم این جنگ و جدال و مشقت و پریشانی از بیم جان خویش و زن و بچه ٔ خویش میکنند که در جهان جائی ندارند که آنجا متوطن شونداگر رحمت و عاطفت پادشاهانه ایشان را دریابد و چراخوری و ولایتی بدیشان ارزانی داشته آید بندگی نمایند وبندگان خداوند از این تاختها و جنگها برآسایند، و چنان سازم که موضعی ایشان را معین شود تا آنجا ساکن گردند و آسوده و مرفه روزگار گذرانند، از این و ماننداین سخنان خرد و بزرگ و گرم و سرد بازگفت و بسیار تنبیه و انذار و عظات نمود و او را گسیل کرد. حاکم مطوعی نزدیک آن نوخاستگان رفت و پیغام خواجه ٔ بزرگ مشبع بازراند و آنچه بمصالح ایشان بازگشت بازنمود و سوگندان خورد که سلطان اعظم ناصرالدین از این حال هیچ خبر ندارد اما وزیر از جهت صلاح کار شما و دیگر مسلمانان مرا فرستاده است . ایشان او را تبجیل کردند و بجائي فرود آوردند و نزلهای گران فرستادند بعد از آن جمله سران یکجا شدند و در این باب رأی زدند که جواب وزیر بر چه جمله بازفرستیم ، از هر نوع سخن گفتند و اندیشیدند آخر رایها بر آن قرار گرفت که این کار را بر این جمله که وزیر مصلحت دیده است بپردازند که پادشاهی است بزرگ و لشکر و خزائن و ولایت بی اندازه دارد اگرچند کارها ما را برآمد و چند لشکر او را بشکستیم و ولایت بگرفتیم در این یک تاختن که بنفس خویش کرد نکایتی قوی بما رسید و اگر همچنان برفور در عقب ما بیامدی یکی از ما و زنان و بچگان ما بازنرستی اما دولتی بود ما را که بر جای فرود آمدند و در دنبال ما نیامدند و مصلحت همین باشد که وزیر گرفته است . چون بر این قرار دادند دیگر روز حاکم مطوعی را بخواندند و بندگی نمودند و مراعات کردند و گفتند: حال بر این جمله است که خواجه ٔ بزرگ بازدیده است اکنون مهتری و بزرگی میباید کرد و در باب ما عنایت ارزانی داشت و شفاعت کرد تا آزار دل سلطان معظم برگرفته آید و ما را ولایتی و بیابانی و چراخوری فرماید تا آنجا ساکن شویم و در دولت این سلطان بباشیم و روی بخدمت آریم و مردمان خراسان از خسارت و تاراج و تاختن فارغ آیند. و معتمدان خود با حاکم مطوعی نامزد کردند وهم بر این جمله پیغامی مطول دادند و مطوعی را حقی نیکو گزاردند و با رسول خود بازگردانیدند و چون بلشکرگاه رسیدند حاکم پیشتر بیامد و در خدمت خواجه ٔ بزرگ پیوست و حالها بتمام شرح داد و گفت : این طائفه اگرچه حالی پیغامها بر این جمله دادند و رضاطلبی میکنند اما بهیچ حال از ایشان راستی نیاید و نخوت پادشاهی که در سر ایشان شده است زود بیرون نشود و لیکن حالی تسکین خواهد بود و ایشان را نخواهند آرامید، آنچه معلوم شد بر رأی خواجه ٔبزرگ بازنمود تا آنچه مصلحت باشد آن را بامضا رساند. چون وزیر بر این احوال واقف گشت بفرمود تا رسول نوخاستگان را خواندند و پیش آوردند و احماد کرد و رسول خدمتی بواجب کرد و بندگی نمود و فرمان بازراند و اورا بازگردانیدند و در رسول خانه فرود آوردند و نزل بسیار دادند و وزیر در خدمت سلطان رفت و خالی کردند وخواجه بونصر بود و آنچه احوال بشنیده بود از مطوعی و پیغامی که رسول آورده بود بازراند و همه معلوم رأی عالی گشت ، فرمود که : اگرچه این کار رو بعجز دارد چون خواجه ٔ بزرگ مصلحت بیند و صلاح وقت این است برگزارد چنانکه واجب کند. وزیر بازگشت و دیگر روز رسول را بخواند و خواجه بونصر مشکان در خدمت وزیر بنشست و آنچه گفتنی بود بگفتند و پرداختنی بود بپرداختند بر این جمله که وزیر گفت که در باب شما شفاعت کردم و پادشاه را بر آن آوردم که تا شما در این ولایت هستید بباشید و ما بازگردیم و به هری رویم و نسا و باورد و فراوه و این بیابانها و حدها شمایان را مسلم فرمود بشرطی که با مسلمانان و نیک و بد رعایا تعرضی نرسانید و مصادره و مواضعت نکنید و از این سه جای که هست برخیزید و بدین ولایتها که نامزد شما شد بروید تا ما بازگردیم و به هری رویم و شما آنجا رسولان به اردو فرستید و شرط خدمت بجای آرید تا کار نسخت پیش گیریم ۞ و قراری دهیم که از آن رجوع نباشد چنانکه رعایا و ولایتها آسوده گردند و از این گریختن و تاختن و جنگ و جدال بازرهید. بر این جمله پیغامها بداد و رسول نوخاستگان را حقی بگزاردند از تشریف وصلت بسزا و خشنود بازگردانیدند و حاکم مطوعی را هم بدین مهم نامزد کردند با رسول یک جا برفت و بنوخاستگان رسید و رسول ایشان بسیار شکر و دعا گفت و با او خالی کردند و حاکم مطوعی نیز پیغام وزیر بگفت ایشان خدمت کردند و او را نیکویی گفتند و حالی تسکین پیدا آمد اگرچه ایشان هرگز نیارامند که نخوت پادشاهی و حل وعقد و امر و نهی ولایت گرفتن در سر ایشان شده بود مجاملتی در میان آوردند و حاکم مطوعی را خدمتی کردند با معذرتی بی اندازه و گفتند که ما بفرمان وزیر مطاوعت نمودیم اما میباید که با ما راست روند و از هیچ طرف با ما غدری و مکری نرود تا بیارامیم و بضرورت دیگربار مکاشفتی پیدا نگردد و اینچه گفتند و فرمودند از آن رجوع ننمایند و بر آن بروند تا رعایا و لشکرها از هر طرف آسوده گردند و خونهای ناحق ریخته نیاید هم براین قرار از آنجا که بودند منزل کردند و بر این ولایت که ایشان را مسمی شده بود برفتند و چون ایشان منزل کرده بودند و برفته حاکم مطوعی بازگشت و بلشکرگاه منصور آمد و در خدمت وزیر خالی کرد ۞ و آنچه دید و شنید ۞ از احوال نوخاستگان و حرکات ایشان و سخنان باطنز که میگفتند بازراند و گفت که بهیچ نوع بر ایشان اعتماد نباید کرد و ساختن کار خویش و برانداختن ایشان یااز ولایت بیرون کردن از مهمات بباید دانست ... و در این حال از آنچه نکایتی قوی از این یک تاختن که پادشاه بنفس خویش کرد بدیشان رسیده بود، این صلح گونه کردند و بازگشتند... و مرا چنان معلوم شد که ایشان را باور گشته است که این پادشاه عاجز گشته است و وزیرش ازکفایت خویش ما را التیامی کرد ۞ و فتنه فرونشاند چندانی که لشکرهای ایشان بیاسایند و ساختگی بکنند دنبال ما خواهند گرفت ... از این نوع سخنان بسیار گفتند و خوش دل و خوش طبع بازگشتند و براندند که چون ما به هری رویم ایشان رسولان بانام فرستند و اقتدارها کنند و از روی خدمت و بندگی پیش آیند و دیگر ولایتها خواهند که ما انبوه شده ایم و آنچه ما را داده اید بسنده نمیباشد چون از خراجات ۞ و دخلها فرومانیم ضرورت را دست بمصادره و مواضعت و تاختها و دادن و گرفتن ولایتها باید کرد از ما عیب نگیرند که بضرورت باشد. و جز این آنچه روشن شده بود تمامی در خدمت خواجه ٔ بزرگ بازراند. او گفت : بدانستم و واقف گشتم و من دانم که چه باید کرد، اگر پادشاه سخن من بشنود و رأی من کار کند چنان سازم بمرور ایام که ایشان را قدم بر جایی یله نکنم که نهند تا کل و جمله برافتند و یا آواره از زمین خراسان بروند و از آب بگذرند و ما را فتنه ٔ ایشان منقطعبتدبیر صائب و متانت رای است ، اما میدانم که این پادشاه را بدو نگذارند و بر رایهای من اعتراض کنند و بر آن بسنده نکنند و لشکرها فرستند باطراف و این کار ساخته را درهم کنند و ایشان را بشورانند و برمانند وهر روز این کار شوریده تر گردد و این قوم قویتر و انبوه تر گردند و بیشتر شوند و خراسان و عراق بتمامت ازدست ما بشود و جز این ناکامیها دیده آید تا حکم حق عزّوجل ّ چیست انشأاﷲ که همه نیکوئی باشد. تو این سخنان که با من گفتی و از من شنودی با هیچ کس مگوی تا چه پیدا آید. او را بازگردانید و بخدمت مجلس عالی رفت و خواجه بونصر مشکان بیامد و خالی کردند تا بیگاهی و وزیر آنچه بشنیده بود و رسیده از حاکم مطوعی تمام تر با شرح و بسط بر رأی عالی بازراند و صلاح و فسادی که بود بازنمود حالی سکونتی پیدا آمد و هم در این مجلس قرار دادند که دیگر روز منزل کنند بر طرف هریو وآنجا بروند تا لشکر از تنگی و قحط بازرهند و بیاسایند و اسبان فربه کنند و آنچه بباید از اهبت و عدت و خزائن و سلاح و لشکرها از حضرت غزنین و اطراف ولایات بخواهند و ساخته شوند و چون تمامت ساختگی پیدا آمد و لشکرها بیاسود و دیگرها دررسید بعد از آن بنگرند که این ناجمان چه کنند اگر آرمیده باشند و مجاملتی در میان می آرند خود یک چندی بباشد و ایشان را نشورانند، چون ساختگی و جمعیت لشکر و افواج حشم پیدا آمد آنگاه بحکم مشاهدت کار کنند و مجلس عالی وزیر را بسیار نیکویی گفت و قوی دل گردانید و فرمود که : بکفایت تو حالی این کار تسکین یافت اکنون بعد از این آنچه بمصالح ملک و دولت بازگردد نگاه میدار که ما را بر رایهای توهیچ اعتراضی نیست تا بدل قوی این خلل را بکفایت و کاردانی و متانت رای دریابی . وزیر خدمت کرد و بندگی نمود و هم بر این قرار پراکندند و دیگر روز این مواکب و لشکرها بازگشت و بر طرف هریو منزل کردند و آهسته آهسته میرفتند تا از آن بیابانها بیرون آمدند و در صحرا افتادند و بیاسودند و خوش خوش میرفتند تا بهریو رسیدند و آنجا نزول کردند -انتهی . مسعود در اواخر به نصائح وزیر گوش نمیداد و سرگرم عیش و نوش بود و سخن نوخاستگان و جوانان را از تدبیر پیران فرق نمیگذاشت تا آنکه کار بتاختن ترکمانان کشید. بیهقی گوید: و نامه ها رسید که طغرل بنشابور بازرفت و داود بسرخس مقام کرد و ینالیان بنسا و باورد رفتند. وزیر استادم راگفت : چون میبینی حالها، که خداوند آنچه رفت فراموش کرد و دست بنشاط زد و حدیث رسول و مخالفان و مواضعتی رفتن نمیرود و مرا این سخت ناخوش می آید که مسئله برحال خویش است بلکه مشکلتر؟ استادم گفت : این حال از آن درگذشته است که تلافی بپذیرد و سخنی که ناخوش خواهد آمد ناگفته به و خداوند را امروز سخن ما پیران ناخوش می آید و این همه جوانان کارنادیده میخواهند و بدین سبب صورت پیران زشت میکنند و جز خاموشی روی نیست . وزیر گفت : همچنین است و اگر از این حدیث چیزی پرسد خاموش میباشیم - انتهی .
و باز بیهقی گوید: امیر از نشابور حرکت کرد بر جانب طوس بروز شنبه دو روز مانده بود از جمادی الاخری دهم نوروز سال 431 از راه دره سرخ و بصحرا فرود آمد بر سر راههای سرخس و نسا و باورد و استوا و نشابورو بر جمله جانب لشکر فرستاد ساخته با مقدمان هشیار با سالاران بانام تا طلایع باشند و مخالفان نیز بجنبیدند و بسرخس آمدند با مردم ساخته بسیار و طلایع فرستادند بر روی لشکر ما و هر دو گروه هشیار میبودند و جنگها میرفت ... کار بجائی رسید که بیم بود که لشکر از بی علفی خروجی کردی و کار از دست بشدی امیر را آگاه کردند... امیر از آنجا حرکت کرد بر جانب سرخس . شهر خراب و بی آب بود و شاخی غله نبود و مردم همه گریختند...امیر بدین حالها سخت متحیر شد و مجلسی کرد با وزیر و بوسهل و ارکان دولت و اعیان سپاه و گفتند این کار را چه روی است ؟ اگر بر این جمله ماند نه مردم ماند نه ستور. امیر گفت : خصمان اگر چه جمع شده اند دانم که ایشان را هم این تنگی هست گفتند زندگانی خداوند درازباد حال مرو دیگر است در فراخی علف ... صواب آن مینماید که خداوند بهرات رود که آنجا ببادغیس و آن نواحی علف است تا آنجا بباشیم روزی چند و پس ساخته قصد خصمان کنیم . امیر گفت : این محال است که شما میگوئید من جز بمرو نروم که خصمان آنجا آیند تا هرچه باشد که هر روز بسر این کار نتوانم آمد. گفتند: فرمان خداوند را باشد ما فرمان برداریم هر کجا رود. و از پیش وی نومید بازگشتند و خالی بنشستند و بر زبان بوالحسن عبدالجلیل و مسعود لیث پیغام دادن که صواب نیست سوی مرو رفتن که خشک سال است و میگویند در راه آب نیست و علف یافته نمیشود و مردم ضجر شوند در این راه ، نباید فالعیاذباﷲ خللی افتد که آن را دشوار توان دریافت . برفتند و این پیغام بگزاردند، امیر سخت در تاب شد و هر دو را سرد کرد و دشنام داد و گفت : شما همه قوادان زبان در دهان یکدیگر کرده اید و نمیخواهید تا این کار برآید تا من در این رنج میباشم و شما دزدی میکنید، من شما را جائی خواهم برد که همگان در چاه افتید و هلاک شوید تا من از شما و خیانات شما برهم و شما نیز از ما برهید، دیگربار کس در این باب پیغام نیارد که گردن زدن فرمایم . هر دو مدهوش بازگشتند نزدیک قوم و خاموش بنشستند، اعیان گفتند: جواب چه داد؟ بوالفتح لیث آراسته سخن گفتن گرفت و بوالحسن گفت : مشنوید که بر این جمله گفت و محال باشد که شما مهتران را عشوه دهند خاصه در چنین روزگاری بدین سهمی ، امیر چنین و چنین گفت . وزیر در سپاه سالار نگریست و حاجب بزرگ سپاه سالار را گفت : اینجا سخن نماند. فرمان خداوند را باشد و ما بندگانیم و ما را بهتر آن است که خداوند خواهد و برخاستند و برفتند، و این خبر بامیر رسانیدند... چنین حالها میبود و فترات می افتاد و دل امیر براعیان تباه میشد و ایشان نیز نومید و شکسته دل می آمدند تا آنگاه که الطامةالکبری پیش آمد. امیر رضی اﷲعنه چون فرود سرای رفت و خالی بخرگاه بنشست گله کرد فرا خادمان از وزیر و اعیان لشکر و گفت : هیچ خواست ایشان نیست که این کار برگزارده آید تا من از این درد و غم ایمن باشم و امروز چنین رفت و من بهمه حال فردا بخواهم رفت سوی مرو. ایشان گفتند: خداوند را از ایشان نباید پرسید، به رای و تدبیر خویش کار باید کرد. این خبر بوزیر رسانیدند. بوسهل زوزنی را گفت : آه چون تدبیر بر خدم افتاد تا چه باید کرد و از آن خدم یکی اقبال زرین دست بود و دعوی زیرکی کردی و نگویم که در باره ٔ خویش مرد زیرک و گربز و بسیاردان نبود اما در چنین کارهای بزرگ او را دیدار چون افتادی ، بوسهل گفت : اگرچه چنین است خواجه صلاح نگاه دارد و بجمله سپر نیفکند و بازمی گوید. گفت : همین اندیشیده ام ، و سوی خیمه ٔ خویش بازگشت و کس فرستاد و آلتونتاش را بخواند بیامد و خالی کرد، وزیر گفت : ترا بدان خوانده ام از همه مقدمان لشکر که مردی دوتا نیستی و صلاح کار راست و درست بازنمایی و من و سپاه سالار و حاجب بزرگ با خداوند سلطان درماندیم که هرچه گوئیم و نصیحت راست کنیم نمیشنود و ما رامتهم میدارد و اکنون چنین مصیبت بیفتاد که سوی مرو میرود و ما را ناصواب مینماید که یک سوارگان را همه در مضرت گرسنگی و بی ستوری بینیم و غلامان سرایی قومی بر اشترند و حاجب بکتغدی فریاد میکند که این غلامان کار نخواهند کرد که میگویند ایشان را چه افتاده است که گرسنه باید بود که بسیار طلب کردند گندم و جو را حاصل نشد و با هیچ پادشاه بر این جمله نرفتند و پیداست که طاقت چند دارند و هندوان باقی پیاده اند و گرسنه ، چه گوئی که کار را روی چیست ؟ گفت : زندگانی خواجه ٔ بزرگ دراز باد من ترکی ام یک لخت و من راست گویم بی محابا این لشکر را چنانکه من دیدم کار نخواهند کرد و مارا بدست خواهند داد که بینوا و گرسنه اند و بترسیم که اگر دشمن پیدا آید خللی افتد که آن را در نتوان یافت . وزیر گفت : تو این با خداوند بتوانی گفت . گفت : چرا نتوانم گفت ؟ من نقیب خیلتاشان امیر محمود بودم و به ری ماند مرا با این خداوند و آنجا حاجبی بزرگ یافتم و بسیار نعمت و جاه ارزانی داشت و امروز بدرجه ٔ سالارانم چرا بازگیریم چنین نصیحت ؟ وزیر گفت : پس از نماز خلوتی خواه و این بازگوی اگر بشنود بزرگ منتی باشد ترا بر این دولت و بر ما بندگان تا دانسته باشی ، واگر نشنود تو از گردن خویش بیرون کرده باشی و حق نعمت خداوند را گزارده . گفت : چنین کنم و بازگشت . و وزیر مرا که بوالفضلم بخواند و سوی بوسهل پیغام داد که چنین و چنین رفت و این بازپسین حیلت ماست تا چه رود،و اگر ترک سخت ساده دل و راست نبودی تن در این ندادی . من بازگشتم و با بوسهل بگفتم آنچه بر این مرد ناصح بود بکرد تا نگریم چه رود. و وزیر معتمدان خویش بفرستاد نزد سپاه سالار و حاجب بزرگ بکتغدی و باز نمود که چنین چاره ساخته شد همه قوم او را بر این شکر کردندو میان دو نماز همگان بدرگاه آمدند که با کس دل نبود و امیر در خرگاه بود آلتونتاش را حَث ّ کردند تا نزدیک خدم رفت و بار خواست و گفت : حدیثی فریضه و مهم دارد. بار یافت و دررفت و سخن تمام یک لخت وار ترکانه بگفت . امیر گفت : ترا فراکرده اند تا چنین سخن میگوئی بسادگی و اگرنه ترا چه یارای این باشد؟ بازگرد که عفوکردیم ترا از آنکه مردی راست و نادانی و نگر تا چنین دلیری نیز نکنی . آلتونتاش بازگشت و پوشیده آنچه رفته بود با این بزرگان بگفت . گفتند: آنچه بر تو بود کردی و این حدیث را پوشیده دار، و وزیر بازگشت . و بوسهل را دل بر این مهم بسته بود. مرا نزد وزیر فرستاد تا بازپرسم برفتم و گفتم که : میگوید چه رفت ؟ گفت : بگوی بوسهل را که آلتونتاش را جواب چنین بود و اینجا کاری خواهد افتاد و قضاء آمده را باز نتوان گردانید که راست مسئله عمرو لیث است که وزیرش او را گفت که : از نشابور ببلخ رو... از آن این خداوند همین طرز است سود نخواهد داشت ما دل بر همه بلاها نهادیم تو نیز بِنِه ْ، باشد که به از آن باشد که می اندیشیم ... و دیگر روز الجمعة الثانی من شهر رمضان کوس بزدند و امیر برنشست و راه مرو گرفت ... روز چهارشنبه هفتم ماه رمضان چون برداشتیم چاشتگاه سواری هزار ترکمانان پیدا آمدند و گفتند ینالیانند و سواری پانصد گریختگان ما گفتند سالارشان پورتگین بود از چهار جانب درآمدند و جنگ سخت شد... و امیر لختی بیدار شد این روز چون چیرگی خصمان بدید و همگان را مقرر گشت که پشیمان شده است نماز دیگر چون بار داد وزیر و سپاه سالار و اعیان حاضرآمدند و از این حدیث فراافگند و میگفت که : از این گونه خواهد بود که کم از دوهزار سوار خویشتن را بنمایند و اشتر بربایند و بی حشمتی کنند و لشکر بدین بزرگی که تعبیه میرود سزای ایشان بفکنند ۞ . سپاهسالار و حاجب بزرگ گفتند: زندگانی خداوند دراز باد خصمان امروز مغافصةً آمدند و فردا اگر آیند کوشش از لونی دیگر بینند، این بگفتند و برخاستند امیر ایشان را بازخواند و با وزیر و بوسهل زوزنی خالی کرد و بسیار سخن گفته گشت تا نزدیک شام پس بپراکندند... و مقدمان در این خلوت نماز دیگر حال پوست بازکرده بازنمودند و گفتند: یک سوارگان کاهلی میکنند که رنجها کشیده اند و نومیدانند گرسنه و بر سالاران و مقدمان بیش از آن نباشد که جانها در رضای خداوند بدهند اما پیداست که عدد ایشان بچند کشد و بی یکسوارگان کار راست نشود و پوشیده مانده است که درمان این کار چیست ، و هرچند امیر بیش میگفت سخن ایشان همین بود تا امیر تنگدل شد و گفت : تدبیر این چیست ؟ گفتند: خداوند بهتر تواند دانست . وزیر گفت : بهیچ حال باز نتوان گشت چون بسر کار رسیدیم که هزیمت باشد و آویزشی نبوده است و مالشی نرسیده است خصمان را که فراخور وقت و حال سخن توان گفت . بنده را صواب آن مینماید که جنگ را در قائمه افکنده شود که مسافت نزدیک است که چون بمرو رسیدیم شهر و غلات بدست ما افتد و خصمان بپره های بیابان افتند این کار راست آید، این دو منزل که مانده است نیک احتیاط باید کرد. همگان این رأی بپسندیدند و بر این برخاستند که آنچه واجب است از هر خللی بجای آرند تا زائل شود و خواجه ٔ بزرگ این مصلحت نیکو دید اما ما را رعبی بزرگ در دل است که از این لشکر ما نباید که ما را خللی افتد نعوذباﷲ... ما در این حدیث بودیم که پیکی دررسید و ملطفه های منهیان آورد که : چون خبر رسید از سلطان که از سرخس برفت رعبی و فزعی بزرگ بر این قوم افتاد و طغرل اعیان را گرد کرد... بوسهل در وقت برنشست و بدرگاه رفت و من با وی رفتم و آن ملطفه ها امیر بخواند و لختی ساکن تر شد. بوسهل را گفت .شوریده کاری در پیش داریم و صواب ما رفتن بهرات بودو با آن قوم صلحی . اکنون این گذشت تا ایزد عز ذکره چه تقدیر کرده است ... بوسهل گفت : جز خیر نباشد جهد باید کرد تا بمرو رسیم که آنجا این کارها یا بجنگ یا بصلح در توان یافت ، گفت : چنین است و کسان رفتند و وزیر و سپاه سالار و حاجب بزرگ و اعیان را بخواندند و این ملطفه ها بر ایشان خوانده آمد قوی دل شدند و گفتند: خصمان نیک بترسیده اند. وزیر گفت : این شغل داود مینماید و مسئله آن است که نماز دیگر رفت ، جهد در آن بایدکرد که خویشتن را بمرو افکنیم و خللی نیفتد که آنجااین را وجهی توان نهاد چون حال خصمان این است که منهیان نبشته اند. همه گفتند: چنین است و بازگشتند و کار جنگ می ساختند... دیگر روز پنجشنبه هشتم ماه رمضان امیر برنشست با تعبیه ٔ تمام و براند و چندان بود که یک فرسنگ براندیم که خصمان پیدا آمدند سخت انبوه از چپ و راست و جنگ پیوستند و کار سخت شد... امیر با بوسهل زوزنی و با وزیر خالی کرد و گفت این کار از حد میگذرد و چه تدبیر است ۞ ؟ وزیر گفت : نمی بایست آمد و میگفتند و بنده فریاد میکرد و بوسهل گواه من است اکنون بهیچ حال روی بازگشتن نیست و بمرو نزدیک آمدیم و بکتغدی را باید خواند و از آنکه بوالحسن عبدالجلیل با وی مناظره ٔ درشت کرد بهرات چنانکه وی بگریست و آنرا هم تدارک نبود و سه دیگر حدیث ارتکین ، بکتغدی از بودن او دیوانه شده است و ترک بزرگ است هرچند از کار بشده است اگر غلامان را بمثل گوید باید مرد بمیرند و چون دل وی قوی گشت غلامان کارکنند و نباشد خصمان را بس خطری و سالار هندوان را نیز گوش بباید کشید -انتهی . با این همه احمد عبدالصمد را نزد سلطان مسعود مقامی بلند بود و در لشکرگاهها نزدیکترین کس بسلطان بود چنانکه بیهقی درباره ٔ جنگ باترکمانان و فرار از حصار دندانقان و رفتن بغرجستان و اردو زدن در آنجا و شرح لشکرگاه گوید: و بلشکرگاه آمدیم و در همه لشکرگاه سه خرپشته دیدم یکی سلطان راو دیگر امیر مودود را و سه دیگر احمد عبدالصمد را ودیگران سایه بانها داشتند از کرباس و ما خود جزو اینان بودیم . این خواجه احمد عبدالصمد مدتی نیز وزارت مودود را عهده دار بوده . بیهقی گوید:... در آن سال که امیر مودود بدینور رسید و کینه ٔ سلطان شهید بازخواست و بغزنین رفت و بتخت ملک نشست و خواجه احمد را وزارت داد.... و در حبیب السیر نیز چنین آمده : ... وزارتش در اوائل تعلق بوزیر پدرش احمدبن عبدالصمد میداشت .... و در دستورالوزرا آمده است که : مدت هشت سال در زمان سلطنت سلطان مسعود و دو سال در اوان ایالت پسرش بدان مهم اشتغال داشت . در تاریخ وفات وی صریحاً چیزی ننوشته اند، حتی نویسنده ٔ دائرةالمعارف اسلامی گوید تاریخ وفات او معلوم نیست . بنا بگفته ٔ بیهقی در آنجا که گوید: «در آن سال که امیر مودود بدینور رسید و کینه ٔ سلطان شهید بازخواست و بغزنین رفت و بتخت ملک نشست و خواجه احمد را وزارت داد و پس از وزارت خواجه احمد عبدالصمد اندک مایه بزیست و گذشته شد»، باید گفت پس از مرگ مسعود (یازدهم جمادی الاولی سنه ٔ 432) مدت کمی در قید حیات بوده است و اگر گفته ٔ صاحب دستورالوزراء که گوید: «و دو سال در اوان ایالت پسرش بدان مهم اشتغال داشت » قابل اعتماد باشد، از آنجائی که میدانیم مودود در سال 432 بتخت ملک نشست ، ظاهراً وفات خواجه احمد عبدالصمد به سال 432 اتفاق افتاده است . در ترجمه ٔ تاریخ یمینی درباره ٔ وی چنین آمده : او کاتب بن الکاتب و نقاب بن النقاب و بحربن الحساب و بدربن الشهاب بود و آتش خاطر وقاد او موج دریا بنشاندی و تیغ ذلاقت زبان او نیام نشناختی عطارد تلمیذ افادت او بود و مشتری مشتری سعادت او و کیوان مستفید دهای او و آفتاب چاکر رای او پدرش در خدمت حسام الدوله تاش ملابس دیوان رسائل بود در صناعت بی نظیر و در براعت عبارت مشارالیه هروقت با صاحب کافی بن عباد مناضله کردی خصل سبق او را بودی و هرگاه با او شطرنج مجارات و مبارات باختی دست فلج او بردی کس را از افاضل جهان مایه و پایه ٔ مضاهات و مباهات او نبود نثر او از نثره ٔ آسمان حکایت کردی و شعر او از مرتبه شعری بازگفتی ، این بیت از شعر او یافته آمده است :
بحسام دولته و صاحب جیشه
و حجاب سدته ابی العباس .
در این بیت مزیت مراتب و خصائص اوصاف و مناصب حکم او ایراد کرده است و در ایجاز سخن آثار اعجازظاهر گردانیده و این بزرگ در حجر تربیت پدر نشو و نمو یافته و از انوار فضل او اقتباس کرده در چمن فضائل او بالیده و غرس معانی او بلطف تربیت و طیب آب و تربت خود شاخها کشیده و خمر کلمات او براوق نقد و ارشاد پدر صفا یافته و بعد از استیعاب ابواب آداب او استکمال جمال حال بخدمت آلتونتاش خوارزمشاه موسوم شد وبرج طالعش از نور کوکب او متلألی گشت و قدر او از عدوای اقبال [ کذا ] و دولت او متعالی شد و از سمت کتابت برتبت وزارت رسید و از حضیض خدمت باوج مشارکت ملک موسوم شد و آنچه از نسج بیان و وشی بنان او مشهور است رقعه ای است که بیکی از دوستان مینویسد: لعل الدهقان یظننی اوثر مع مساعدة الزمان مباعدة الاخوان و ارضی من صدور الوزارة بقلب کالحجارة فلم یزل نیل المراتب حلالاً للعقود قطاعاً للاواصر والعهود و کلا انی ماازداد ارتفاعاً الا ازددت للصدیق اتضاعاً و لاانال علی الایام رتبة الا ازددت الی الاخوان قربة غیری من یصلفه الزمان و یبدله السلطان و یذم عهده الاخوان علی انی مهمانسیت ُ عهداً او تناسیت و قلعت اخیة الوفاء دون من آخیت فلست انسی عهده و لا ارضی قطیعته و صده انی و قد قیدنی بأیادیه الزهر و استرقنی بمعالیه العز فما اری له بدیلاً و لااملک عنه تحویلاً اعاذنی اﷲ ما بقیت من صدوده و لاسلبنی طیب الانس به بمنه و جوده . و بدین رقعه بر غور فضل و متانت ادب و بلاغت سخن و کمال هنر اواستدلال میتوان کرد و اهل تمیز را اندک از بسیار کافی بود و رمزی در تقریر فضائل و مآثر وافی و شافی . و در دستورالوزرا آمده است : در اوائل حال در مملکت خوارزم صاحب دیوان آلتونتاش حاجب و پسرش هارون بود و خواجه احمدبن حسن میمندی وفات یافت سلطان مسعود ابونصر احمد را از خوارزم طلبیده منصب وزارت بوی تفویض نمودو ابونصر احمد بر وجهی بسرانجام مهام مملکت و تدبیرامور سپاهی و رعیت پرداخت که دستور وزرای جهان و قانون مدبران دوران گشت و مدت هشت سال در زمان سلطنت سلطان مسعود و دو سال در اوان ایالت پسرش بدان مهم اشتغال داشت و بقصد امراء در قید و حبس افتاده اعداء شربت مسموم بدو دادند و آن وزیر صائب تدبیر را بعالم عقبی فرستادند. رجوع به تاریخ بیهقی چ فیاض ص 86 و 154 و 317 و 319 و 323 و 331 و339 و 342 و 345 و356 و367 و 368 و372 و373 و375 و387 و390 و391 و393 و396 و398 و403 و413 و422 و432 و437 و440 و445 و467 و471 و472 و477 و500 و505 و506 و509 و518 - 520 و545 و547 و548 و557 و 558 و 562 و 563 و 577 و 578 و580 و581 و583 تا 587 و589 و612 - 617 و 619 - 621 و 626 و 627 و679 - 681 و 684 و 688 و690 و ترجمه ٔ تاریخ یمینی چ طهران ص 283 و 284 و نسخه ٔ خطی همین کتاب متعلق بمؤلف ص 255 و 256 و دیوان منوچهری چ پاریس ص 18 و 38و حوادث سال 424 تاریخ ابن الاثیر و حبیب السیر چ تهران ص 337 و 338 و دستورالوزراء چ تهران ص 144 و دائرةالمعارف اسلام ج 1 ص 192 شود. بیرونی در ذکر اخبار البادزهر ص 201 و 202 از کتاب جماهر آرد: و حمل الی استاذ هرمز متولی حرب کرمان سنة 309 من ناحیة زرند و الکوبات شستکه ۞ بیضاء کانت تلقی فی النار اذا اتسخت حتی تأکل النار وسخها و ذکر من شاهدها انها لوثت بالدهن للامتحان فاشتعلت النار فیها ساعة ثم خمدت و خرجت الشستکه بیضاء نقیة و شهد له الوزیر احمدبن عبدالصمد و کان یری بتلک النواحی و قال ان هذه الاحجار تکثر بالکانونات تکسر عن شی ٔ له خمل ُ یفتل منه غزل یلقی فیه یعثر التیامه و یعمل منه ما ذکر.