ادب . [ اَ دَ ] (ع اِ) (معرب از فارسی )
۞ فرهنگ . (مهذب الاسماء).پرهیخت . دانش . (غیاث اللغات ). ج ، آداب
: چه جوئی آن ادبی کآن ادب ندارد نام
چه گوئی آن سخنی کان سخن ندارد چم .
شاکر بخاری .
هزار گونه ادب جان ز عشق آموزد
که آن ادب نتوان یافتن بمکتبها.
مولوی .
پارسا باش و نسبت از خود کن
پارسازادگی ادب نبود.
قرةالعین .
|| هنر. (زمخشری ) (نصاب )
: جمله را اَدَب سلاح و مردی از تیر انداختن و نیزه داشتن و درق و شمشیر و قاروره افکندن و شناو و آنچه مردان را بکار آید. (مجمل التواریخ والقصص ). گفت اگر نه آنستی که تو هنوز خردی و این ادب نیاموخته ای من ترا امروز مالشی دادمی که بازگفتندی . (نوروزنامه ). تیر و کمان سلاحی بایسته است و مر آن را کار بستن ادبی نیکوست . و پیغامبر علیه السلام فرموده است : علموا صبیانکم الرمایة والسباحة. (نوروزنامه ). || چم و خم .حسن معاشرت . حسن محضر. طور پسندیده . (غیاث اللغات ).طریقه ای که پسندیده و صلاح باشد. اخلاق حسنه . فضیلت . مردمی . حسن احوال در قیام و قعود و حسن اخلاق و اجتماع خصال حمیده :
سلطان معظم ملک عادل مسعود
کمتر ادبش حلم و فروتر هنرش جود.
منوچهری .
خواجه عبدالرزاق هژده بخورد و خدمت کرد رفتن را و با امیر گفت : بس ! اگر بیش از این دهند ادب و خرد از بنده دور کند. امیر بخندید و دستوری داد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص
672). و ما [ امیرمحمود ] تا این غایت دانی که براستای تو [ امیر یوسف ] چند نیکوئی فرموده ایم و پنداشتیم که با ادب برآمده ای و نیستی چنانکه ما پنداشته ایم . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص
253). این بی ادبی بنده بفرمان سلطان محمود کرد. (تاریخ بیهقی ص
53)
ای نیاموخته ادب ز ابوان
ادب آموز زین پس از ملوان .
سنائی .
ذرّه ای گر در تو افزونی ادب
باشد از یارت ، بداند فضل رب .
مولوی .
از خدا جوئیم توفیق ادب
بی ادب محروم ماند از لطف رب .
مولوی .
از ادب پرنور گشته ست این فلک
وز ادب معصوم و پاک آمد ملک .
مولوی .
لقمان را گفتند ادب از که آموختی گفت از بی ادبان ... (گلستان ).
اگرچه پیش خردمند خامشی ادبست
بوقت مصلحت آن به که در سخن کوشی .
(گلستان ).
بی ادب سیلی زمانه خوری .
اوحدی .
شوخی نرگس نگر که پیش تو بشکفت
چشم دریده ادب نگاه ندارد.
حافظ.
ادب کی میگذارد تا ببوسم آستانش را.
عرفی .
ما سجده بر سایه ٔ دیوار کنشتیم
از بی ادبان پرس حرمگاه صنم را.
شیخ فیض .
-
امثال :
سخن شنیدن ادب است . (جامعالتمثیل ).
|| آزرم . حرمت . پاس . (صراح ). || ادب النفس ؛ اخلاق حسنه . مقابل ادب الدرس :
زن که خدایش ادب نفس داد
سر دهد و تن ندهد در فساد
تو ادب نفس بداندیش کن
بی ادبان رابه ادب خویش کن .
امیرخسرو.
|| آئین . آرایش . راه و رسم . || شگفتی . (مهذب الاسماء). شگفت . (مؤید الفضلاء). عجب . || (اِمص ) زیرکی . || تیمار. رجوع به تیمار شود. || تأدیب . تنبیه
: و ما این تاوان مر ادب را بستدیم تا خداوندان اسپ ، اسپ را نگه دارند، تا بکشت کسان اندر نیاید. (نوروزنامه ).
اوستادان کودکان را میزنند
آن ادب سنگ سیه را کی کنند.
مولوی .
|| (مص ) دانشمند شدن . بافرهنگ شدن . (زوزنی ). فرهنگی شدن . (تاج المصادر بیهقی ). ادیب شدن . (تاج المصادر بیهقی ) (زوزنی ). || نگاه داشتن خود از نکوهیده های کرداری و گفتاری . تأدّب . (زوزنی ). بکار صلاح بودن . اندازه و حدّ هر چیز نگاه داشتن . (غیاث اللغات ). نگاهداشت حد هر چیز. (صراح ). نیکوکار شدن . || بمهمانی خواندن . مهمان خواندن . (تاج المصادر بیهقی ). مهمانی کردن . بسوی طعام خواندن
: نحن فی المشتاة ندعو الجفلاء
لاتری الاَّدب فینا ینتقر.
|| زیرک شدن . || (اِ) ادب البحر؛بسیاری آب دریا. (منتهی الارب ). || علم الأدب عبارت از ده علم است :
1) علم اللغة.
2) علم التصریف .
3) علم النحو.
4) علم المعانی .
5) علم البیان .
6) علم البدیع.
7) علم العروض .
8) علم القوافی .
9) علم قوانین الخط.
10) علم قوانین القراءة.
اَدْب بالفتح ؛ شگفت و عجب و مُحَرَّکَةً؛ زیرکی ونگاهداشت حدّ هر چیز. ج ، آداب . و علم ادب عبارتست از علمی که بدان خود را از خلل در کلام نگاهدارند و آن دوازده قسم است و هشت اصول بر این تفصیل : علم لغت ، علم صرف ، علم اشتقاق ، علم نحو، علم معانی ، علم بیان ،علم عروض ، علم قافیه و چهار فروع بدین نمط: علم قرض الشعر و آن علمی است که امتیاز کرده میشود بدان میان اشعار سالم و غیرسالم از عیوب علم انشای نثر از خطب و رسائل . علم محاضرات یعنی علم تواریخ و بعضی این را مشتق از ادب که بمعنی خواندن بضیافت است گفته اند زیرا که این علم میخواند مردم را بسوی محامد. (قاموس بنقل منتهی الارب ). شاعری آنها را چنین بنظم آورده :
نحو و صرف عروض بعده لغة
ثم اشتقاق و قرض الشعر انشاء
کذا المعانی بیان ، الخط قافیة
تاریخ ، هذا لعلم العرب احصاء.
مؤلف نفایس الفنون فی عرایس العیون پانزده فن آورده است : خط، لغت ، تصریف ، اشتقاق ، نحو، معانی ، بیان ، بدیع، عروض ، قوافی ، تقریض ، امثال ، دواوین ، انشاء و استیفاء. رجوع به نفایس الفنون تألیف محمدبن محمود آملی مقاله ٔ اولی از قسم اول شود. ابن خلدون در مقدمه ٔ خود گوید: «هذاالعلم [ای علم الادب ] لاموضوع له ینظر فی اثبات عوارضه أو نفیها و انما المقصود منه عند اهل اللسان ثمرته و هی الاجادة فی فنی المنظوم والمنثور علی أسالیب العرب و مناحیهم ، فیجمعون لذلک من کلام العرب مما عساه تحصل به الملکة من شعر عالی الطبقة و سجع متساو فی الاجادة و مسائل من اللغة والنحو مبثوثة أثناء ذلک متفرقة یستقری منها الناظر فی الغالب معظم قوانین العربیة مع ذکر بعض من ایام العرب یفهم به ما یقع فی اشعارهم منهاو کذلک ذکرالمهم من الانساب الشهیرة و الاخبار العامة والمقصود بذلک کله أن لایخفی الناظر فیه شی ٔ من کلام العرب و اسالیبهم و مناحی بلاغتهم اذا تصفحه لانه لاتحصل الملکة من حفظه الا بعد فهمه فیحتاج الی تقدیم جمیع ما یتوقف علیه فهمه ثم انهم اذا أرادوا حد هذاالفن قالوا: الادب هو حفظ أشعار العرب و اخبارها والاخذ من کل علم بطرف یریدون من علوم اللسان أو العلوم الشرعیة من حیث متونها فقط و هی القرآن و الحدیث اذ لامدخل بغیر ذلک من العلوم فی کلام العرب الاما ذهب الیه المتأخرون عند کلفهم بصناعة البدیع من التوریة فی أشعارهم و ترسلهم بالاصطلاحات العلمیة. فاحتاج صاحب هذاالفن حینئذ الی معرفة اصطلاحات العلوم لیکون قائماً علی فهمها و سمعنا من شیوخنا فی مجالس التعلیم أن أصول هذاالفن و ارکانه أربعة دواوین و هی : أدب الکاتب لابن قتیبة و کتاب الکامل للمبرد و کتاب البیان والتبیین للجاحظ و کتاب النوادر لابی علی القالی البغدادی و ماسوی هذه الاربعة فتبع لها و فروع عنها. و کتب المحدثین فی ذلک کثیرة، و کان الغناء فی الصدر الاول من اجزاء هذاالفن مما هو تابع للشعر اذ الغناء انما هو تلحینه . و کان الکتاب و الفضلاء من الخواص فی الدولة العباسیة یأخذون انفسهم به حرصاً علی تحصیل أسالیب الشعر و فنونه فلم یکن انتحاله قادحاً فی العدالة والمروءة و قدالف القاضی أبوالفرج الاصبهانی و هو من هو کتابه فی الاغانی جمع فیه اخبارالعرب و اشعارهم و انسابهم و ایامهم و دولهم و جعل مبناه علی الغناء فی المائة صوت التی اختارها المغنون للرشید فاستوعب فیه ذلک أی استیعاب و اوفاه » - انتهی ما قاله ابن خلدون .
جرجانی در تعریفات آرد: ادب عبارتست از شناختن اموری که بوسیله ٔ آنها انسان از همه ٔ اقسام خطا مصون ماند. مؤلف کشاف اصطلاحات الفنون گوید: الادب بفتح اول و دال مهمله ؛ دانش و فرهنگ ، و پاس و شگفت و طریقه ای که پسندیده و به اصلاح باشد و نگاهداشت حدّ هرچیزی . کما فی کشف اللغات . و علم عربی که تعلقی بعلم زبان عرب و فصاحت و بلاغت دارد. کذا ذکر الشیخ عبدالحق المحدث فی رسالة حلیةالنبی (ص ). و در بحرالجواهر آید که ادب نیکی احوال و رفتار است در نشست و برخاست و خوشخوئی و گرد آمدن خویهای نیک و صاحب العنایة گوید: هر ورزش پسندیده ای که آدمی را به فضیلتی از فضایل سوق دهد، و ویژه ٔ او شود. و ابوزید گوید: ادب ملکه ایست که انسان را از آنچه ناسزا باشد بازدارد. در فتح القدیر آمده است که ادب مجموع صفات نیک است و در اصطلاح فقهاء مراد از ادب کتاب ادب القاضی است یعنی آنچه قاضی را سزاوار است که بجای آرد. و نیکوتر آنست که ادب را تعبیر به ملکه کنیم . زیرا ملکه است که در روان آدمی رسوخ مییابد و از این رو اگر مفهوم ادب در نفس انسان راسخ نگردد نمیتوان آنرا ادب نامید. (بحرالرائق فی شرح الکنز و کتاب القضاء). و فرق بین تعلیم و تأدیب آنست که تأدیب در مورد عادات و تعلیم در مورد شرعیات استعمال میشود. بعبارة اخری تأدیب عرفی و تعلیم شرعی و اولی دنیوی و دومین دینی است . (کرمانی شرح صحیح بخاری ، در باب تعلیم الرجل ). صاحب تلویح گفته است که : تأدیب با کلمه ٔ ندب قریب المعنی است و جدائی بین این دو جز این نیست که تأدیب در مورد تهذیب اخلاق و اصلاح عادات و ندب در مورد ثواب آخرت مستعمل است و قد یطلقه الفقهاء علی المندوب (فی جامعالرموز) و ماوراء ما ذکر من الفرائض والواجبات فی الحج سنن تارکها مسی ٔ و آداب تارکها غیر مسی ٔ. و گاهی کلمه ٔ ادب رادر مورد سنت اطلاق نمایند. (جامعالرموز). و سوای آنچه از سنن و آدابی که تارک آن گناهکار محسوب شود اطلاق نمایند. در کتاب بزازیه ضمن کتاب الصلوة در فصل دوم گوید: ادب آن را گویند که شارع گاهی آن را بکار برده و زمانی آنرا ترک کرده است و سنت آنرا نامند که شارع آنرا پیوسته مواظب و مراقب است . ازین رو واجب هر قانونی از شریعت است که برای اکمال فرض و سنت برای اکمال واجب و ادب برای اکمال سنت وضع شده باشد و نیز گفته اند: ادب نزد اهل شرع پرهیزکاری و نزد اهل حکمت ودانش نگاهداری و صیانت نفس است . و از حاتم اصم روایت کنند که موقع دخول در مسجد پای چپ خود را در مسجد نهاد و در حال رنگش تغییر یافته و بیمناک از مسجد بیرون آمد و دیگربار به مسجد برفت و این نوبت پای راست خود را در مسجد نهاد و سبب این عمل از او پرسیدند. گفت میترسم اگر ادبی از آداب دین را متروک دارم خدای تعالی آنچه را که از خزانه ٔ غیبش مرا بخشیده ، بازستاند. دانشمندی گوید: ادب ، نشستن با خلق بر بساط صدق ، و پیروی حقایق است . اهل تحقیق گفته اند: ادب خروج از صدق اختیار و زاری بر بساط نیازمندی و افتقار باشد. و درین معنی گفته اند
: ادب نه کسب عبادت نه سعی حق طلبی است
بغیر خاک شدن هرچه هست بی ادبی است .
و در تعریفات جرجانی ادب را بدین نحو تعبیر کرده که : ادب هرآن چیزی است که آدمی را از جمیع انواع خطا بازدارد و ادب القاضی ملتزم ساختن قاضی است بدانچه که شارع ازدادگستری و رفع ستم و ترک هوی و هوس بر او واجب ساخته - انتهی . و معنی آداب البحث ، در باب نون و فصل راءمهمله در علم المناظره بیان خواهد شد.
علم الادب هو علم یُحترز به عن الخطاء فی کلام العرب لفظاً و خطاً قال المولی ابوالخیر اعلم ان فائدة التخاطب والمحاورات فی افادةالعلوم و استفادتها لما لم تتبین للطالبین الا بالفاظ واحوالها کان ضبط احوالها مما اعتنی به العلماء فاستخرجوا من احوالها علوماً انقسم انواعها الی اثنی عشر قسماً و سموهما بالعلوم الادبیة لتوقف ادب الدرس علیهابالذات و ادب النفس بالواسطة و بالعلوم العربیة ایضالبحثهم عن الالفاظ العربیة فقط لوقوع شریعتنا التی هی احسن الشرائع و افضلها و اعلاها و اولاها علی افضل اللغات و اکملها ذوقا و وجدانا - انتهی . و اختلفوا فی اقسامه فذکر ابن الانباری فی بعض تصانیفه انها ثمانیة و قسم الزمخشری فی القسطاس الی اثنی عشر قسما کما اورده العلامة الجرجانی فی شرح المفتاح و ذکر القاضی زکریا فی حاشیةالبیضاوی انها اربعةعشر و عد منها علم القراآت قال و قد جمعت حدودها فی مصنف سمیته اللؤلؤ النظیم فی روم التعلم والتعلیم لکن یرد علیه ان موضوع العلوم الادبیة کلام العرب و موضوع القراآت کلام اﷲ سبحانه وتعالی ثم ان السید والسعد تنازعا فی الاشتقاق هل هو مستقل کما یقوله السید او من تتمة علم التصریف کما یقوله السعد و جعل السید البدیع من تتمةالبیان و الحق ما قال السید فی الاشتقاق لتغایر الموضوع بالحیثیة المعتبرة و للعلامة الحفید مناقشة فی التعریف و التقسیم اوردها فی موضوعاته حیث قال و اما علم الادب فعلم یحترز به عن الخلل فی کلام العرب لفظاً او کتابة و هیهنا بحثان : الاول ، ان کلام العرب بظاهره لایتناول القرآن و بعلم الادب یحترز عن خلله ایضا الا ان یقال المراد بکلام العرب کلام یتکلم العرب علی اِسلوبه . الثانی ، ان السید رحمه اﷲ تعالی قال لعلم الادب اصول و فروع اما الاصول فالبحث فیها اما عن المفردات من حیث جواهرها و موادها و هیآتها فعلم اللغة او من حیث صورها و هیأتها فقط فعلم الصرف او من حیث انتساب بعض ببعض بالاصالة والفرعیة فعلم الاشتقاق و اما عن المرکبات علی الاطلاق فاما باعتبار هیأتها الترکیبیة و تأدیتها لمعانیها الاصلیة فعلم النحو اما باعتبار افادتها لمعان مغایرة لاصل المعنی فعلم المعانی و اما اعتبار کیفیة تلک الافادة فی مراتب الوضوح فعلم البیان و علم البدیع ذیل لعلمی المعانی والبیان داخل تحتهما و اما عن المرکبات الموزونة فاما من حیث وزنها فعلم العروض او من حیث اواخرها فعلم القوافی و اما الفروع فالبحث فیها اما ان یتعلق بنقوش الکتابة فعلم الخطّ او یختص بالمنظوم فالعلم المسمی بقرض الشعر او بالنثر فعلم الانشاء او لایختص بشی ٔ فعلم المحاضرات و منه التواریخ قال الحَفید هذا منظور فیه فاورد النظر بثمانیة اوجه حاصلها انه یدخل بعض العلوم فی المقسم دون الاقسام و یخرج بعضها منه مع انه مذکور فیه وان جعل التاریخ واللغة علما مدونا لمشکل اذ لیس مسائل کلیة و جواب الاخیر مذکور فیه و یمکن الجواب عن الجمیع ایضاً بعدالتأمل الصادق . (کشف الظنون ).
علوم الادب اثناعشر علما و هی اللغة و الخط و الشعر و العروض و القافیة و النحو و الصرف و الاشتقاق و المعانی و البیان و البدیع و المحاضرات و النثر و قد عنی الادباء بالتوسع فی کل من هذه العلوم توسعا لیس بعده مرمی و قد لخصنا علی کل منها کلاما اثبتناه فی موضعه من هذاالکتاب فیرجع الیه من شاء. (دائرةالمعارف فرید وجدی در ماده ٔ ادب ).
تعریف و موضوع و فائده ٔ ادب و ادبیات به اصطلاح قدما: کلمات لغویین در معنای لغوی ادب نزدیک بیکدیگر است . ادب در لغت بمعنی ظرف و حسن تناول است
۞ و ظرف در اینجا مصدر است بمعنی کیاست مطلق یا ظرافت در لسان یا براعت و ذکاء قلب یا حذاقت
۞ و بتعبیر بعضی نیک گفتاری و نیک کرداری و بعضی ادب را در فارسی بفرهنگ ترجمه کرده و گفته اند ادب یا فرهنگ بمعنی دانش میباشد و با علم چندان فرقی ندارد
۞ .
در تعریف و تحدید ادب اصطلاحی ، عبارات ادبای متقدمین مختلفست ، بعضی گویند: الادب کل ریاضة محمودة یتخرج بها الانسان فی فضیلة من الفضائل . (الوسیط ص
3). الادب کل ریاضة محمودة یتحلی بها الانسان بفضیلة من الفضائل . (معیاراللغة ج
1ص
61). ادب عبارت است از هر ریاضت ستوده که بواسطه ٔ آن انسان بفضیلتی آراسته میگردد و این معنی منقول از معنی لغوی تأدیب و تأدب است که در آنها ریاضت اخلاقی مأخوذ است و برخی گویند الادب عبارة عن معرفة ما یحترز به عن جمیع انواع الخطاء. (جواهرالادب احمد هاشمی ص
8). ادب عبارت است ازشناسائی چیزی که بتوسط آن احتراز میشود از تمام انواع خطا. و این معنی عرفی منقول از ادب بمعنی حذاقت یا براعت و ذکاء قلب و امثال آنهاست و برخی گویند که :ملکة تعصم من قامت به مما یشینه . (دائرةالمعارف بستانی ). ادب ملکه ایست که صاحبش را از ناشایستها نگاه میدارد.
و اما علم ادب یا سخن سنجی در اصطلاح قدما عبارت بوده است از: معرفت باحوال نظم و نثر از حیث درستی و نادرستی و خوبی و بدی و مراتب آن
۞ و بعضی علم ادب را چنین تعریف کرده اند که : علم صناعی تعرف به اسالیب الکلام البلیغ فی کل حال من احواله . (جواهرالادب احمد هاشمی ص
8). علم ادب علمی است صناعی که اسالیب مختلفه ٔ کلام بلیغ در هر یک از حالات خود بتوسط آن شناخته میشود. تعریف علم ادب بنا بر مسلک قدما شامل اکثر علوم عربیه بوده است و در تعدادعلوم ادبیه نیز کلمات قدما مختلفست ، بعضی عدد آنها را هشت دانسته
۞ و برخی بیشتر. یکی از شعراء، علوم ادبیه را در این دو بیت جمع کرده است :
نحو و صرف عروض بعده لغة
ثم اشتقاق و قرض الشعر انشاء
کذا المعانی بیان الخط قافیة
تاریخ هذا لعلم العرب احصاء.
جرجی زیدان مینویسد که علم ادب در اصطلاح علمای ادبیت مشتمل بر اکثر علوم ادبیه است از قبیل : نحو، لغت ، تصریف ، عروض ، قوافی ، صنعت شعر، تاریخ و انساب . و ادیب کسی است که دارای تمام این علوم یا یکی از آنها باشد و فرق مابین ادیب و عالم آن است که ادیب از هر چیزی بهتر و خوبترش را انتخاب مینماید و عالم تنها یک مقصد را گرفته در آن مهارت مییابد
۞ بعضی گویند اصول علم ادب عبارت است از: لغت ، صرف ، اشتقاق ، نحو، معانی ، بیان ، عروض ،قافیه ، و فروع آن عبارت است از: خط، قرض الشعر، انشاء، محاضرات ، تاریخ . و فن بدیع را ذیل و تابع معانی وبیان شمرده اند
۞ .
ادب درس و ادب نفس : باید دانست که آنچه در تعریف علم ادب ذکر شد راجع به «ادب درس » میباشد که آنرا ادب اکتسابی نیز مینامند زیرا بدرس و حفظ و نظر کسب میگردد. و اما ادب نفس یا ادب طبعی ، بعضی آنرا چنین تحدید کرده اند که ادب طبعی عبارت است از اخلاق حمیده و صفات پسندیده ای که با ذات انسان سرشته شده باشد و مرحوم ذکاءالملک فروغی (میرزا محمدحسین متوفی
1325 هَ . ق .) در تاریخ ادبیات خود ادب نفس را به اصطلاح حکما و صاحبان معرفت عبارت دانسته است از دانشهائی که اسباب کمالات نفسانی شود از قبیل علم بحقایق اشیاء که از آن بحکمت و فلسفه تعبیر نمایند و سایر علوم یا دانشها را ادب درسی نامیده است مثل حساب و هندسه و طب و جغرافیا که دانستن آنها مستقیماً در طریق استکمال و تزکیه ٔ نفس انسانی واقع نمیشود هرچند بطور غیرمستقیم و بقول اهل علم ، «ثانیاً و بالعرض » به ادب نفس کمک مینماید. و مخفی نماند که مابین تعریف مرحوم فروغی برای ادب نفس و آنچه از جواهرالادب نقل کردیم ظاهراً کمال مباینت است زیرا فضائل اخلاقی با علومی که موجب کمالات نفسانی میشود بسیار فرق دارد و آنچه بنظر بدوی می آید این است که فلسفه و حکمت هم جزو ادب آموختنی است «ادب درس ». بلی ممکن است ادب درس را دو قسم دانست : یکی آنکه مستقیماً موجب تهذیب اخلاق و قوای فطری میشود و دیگری دانشهائی که بطور مستقیم در این طریق واقع نیست .
ابن خلدون در مقدمه ٔ خود مینویسد که علم ادب مانند سایر علوم موضوع مشخصی ندارد که بحث از عوارض ذاتیه ٔ آن بشود و تنها مقصود ازین علم همانا ثمره و فائده ٔ آن است که اجاده و مهارت یافتن در دو فن منظوم و منثور باشد و آنچه در طریق حصول این ملکه واقع میشود از قبیل حفظ اشعار و متون ادبیه و نحو و صرف و علم انساب و تواریخ و غیر از اینها از مقدمات این علم محسوب میگردد و از این جهت است که متقدمین از ادبای عرب تعریف این علم را این طور میکردند که : الادب هو حفظ اشعارالعرب و اخبارها و الاخذ من کل علم بطرف ؛ ادب عبارت است از حفظ اشعار و اخبار عرب و بهره یافتن از هر علمی به اندازه ٔ حاجت . بعقیده ٔ نگارنده اگر موضوع علم ادب را بنابر طریقه و اصطلاح ادبای باستانی همان دو فن نظم و نثر قرار بدهیم ولیکن با قید حیثیت (از قبیل : مطبوعیت و ناگوارائی در طبع یا خوبی و بدی و درستی و نادرستی و نظایر آنها) و تعریف جواهرالادب
۞ را تعریف این علم بدانیم در جامعیت و مانعیت این تعریف (بقول اهل منطق : طرد و عکس ) چندان خللی وارد نخواهد آمد و بنابراین آنچه را قدما جزو علوم ادبیه شمرده اند یک دسته داخل مسائل و دسته ٔ دیگر جزو مقدمات و مبادی این علم خواهد بود و نظر به ارتباط کاملی که مابین علم ادب و سایر فنون و علوم موجود است هر قدر دایره ٔ معارف و علوم وسیعتر میشود بر وسعت محیط علم ادب و ادبیات افزوده خواهد شد و انسب این است که بجای علم ادب ، صناعت ادب تعبیر شود
۞ .
ارکان علم ادب
۞ : ارکان علم ادب چهار چیز است : اول قوای فطری عقلی و آن پنج چیز است : ذکاء، خیال ، حافظه ، حس ، ذوق
۞ .
دویم قوانین و اصول نظم و نثر و حسن تألیف و انواع انشاء و شعر و فنون خطابه .
سوم مطالعه ٔ تصانیف بلغا و تتبع وافی در جزئیات آنها.
چهارم کثرت ارتیاض و تدرب در سبکهای ادبای قدیم و تأسی بفصحا و بلغا در حل و عقد نظم و نثر. (تاریخ ادبیات ایران تألیف جلال الدین همائی ج
1 صص
2 -
8)
: بی اجری و مشاهره درس ادب و علم دارد [ ابوحنیفه ] . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص
277). زوزنی ... یگانه ٔروزگار بود در ادب و لغت و شعر. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص
367). ادیب خویش را... امیر مسعود گفت عبدالغفاررا از ادب چیزی بیاموز وی قصیده ای دو سه از دیوان متنبی و قفانبک مرا بیاموخت . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص
291). او مردیست در فضل و علم و عقل و ادب یگانه ٔ روزگار. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص
242). اما بازار فضل و ادب و شعر کاسدگونه میباشد. (تاریخ بیهقی ص
276). ما را صحبت افتاد با استاد ابوحنیفه ٔ اسکافی و شنوده بودم فضل و ادب و علم وی سخت بسیار. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص
276). روزی در مجلس شراب بودیم و در ادب سخن میگفتیم حدیث نظر رفت خوارزمشاه گفت : همتی فی کتاب انظر فیه و وجه حسن انظر الیه و کریم انظر له . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص
683). و یگانه ٔ روزگار بود در ادب و لغت وشعر. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص
121).
۞ و از آداب تازی و پارسی بهره داشت . (تاریخ بخ-اری نرشخی ). و نیز نور ادب دل را زنده کند. (کلیله و دمنه چ طهران سال
1332 ص
421).
ادب مرد بهتر از زر اوست .
مکتبی .