الهی اردبیلی . [ اِ لا ی ِ اَ دَ ] (اِخ ) حسین بن خواجه شرف الدین عبدالحق ملقب به کمال الدین و متخلص به الهی . از اهل اردبیل است . در اوایل جوانی نزد سلطان حیدر صفوی بود و از طرف وی به شیراز و خراسان رفت . پیش جلال الدین دوانی و امیر غیاث الدین شیرازی و امیر جمال الدین عطأاﷲبن فضل اﷲ تکمیل فضایل کرد و مدتی در هرات به ندیمی امیر علیشیر نوایی و شاهزاده غریب میرزا ولد سلطان حسین میرزا اختصاص یافت و پس از مرگ آن شاهزاده (
902 هَ . ق .) بسمت عراق و آذربایجان برگشت و در حظیره ٔ مقدسه ٔ شیخ صفی بتدریس و تعلیم پرداخت و در شهور سنه ٔ
950 هَ . ق .
۞ که عمرش بیش از هفتاد سال بوددرگذشت . در علوم عقلی و نقلی فرید عهد خود بود و میل زیادی بتصوف و عرفان داشت و اشعارش به اندازه ٔ دو هزار بیت تدوین شده است و بیشتر از سی جلد کتب و رسائل و فوائد و افادات و حواشی و تعلیقات به زبانهای پارسی ، عربی و ترکی بقلم آورده ، از جمله رساله ٔ اثبات الواجب محقق دوانی ، تهذیب الاصول علامه و اشکال التأسیس سمرقندی را شرح کرده و حواشی و تعلیقات بر هریک از شروح هدایه و مواقف و شروح شمسیه و مطالع، و شروح تذکره و چغمینی و رساله ٔ بیست باب خواجه و تحریر اقلیدس نوشته است و مجموعه ٔ منهج الدعوات سیدبن طاوس رابفارسی ترجمه کرده و رساله ای بزبان فارسی در علم قیافه ، و رساله ای بزبان ترکی در امامت دارد. زبده ٔ تألیفاتش عبارت است از تاج المناقب فی فضائل الائمة، و منهج الفصاحة فی شرح نهج البلاغة که هر دو کتاب را بنام شاه اسماعیل اول مرقوم داشته است . قرآن مجید را بزبان فارسی و عربی تفسیر کرده ، فارسی آن در چند مجلد تمام شده ولی عربی آن از سوره ٔ بقره تجاوز نکرده است . صاحب ریاض العلماء گوید: «تفسیر سوره ٔ فاتحه و قسمتی از آیات سوره ٔ بقره را که تقریباً به اندازه ٔ ده هزار بیت بود و نیز شرح گلشن راز شبستری را که هر دوبخط خود وی نوشته شده بود در اردبیل دیدم ». وی از علامه ٔ دوانی اجازه ٔ روایت داشت . این اشعار از اوست :
ای گشته ز ذات خود هویدا چون نور
ذرات جهان ز نور تو یافت ظهور
کنه تو ز دانش خردها مستور
وجه تو ز ادراک نظرها همه دور.
رفت جان من و رفتار تو از یاد نرفت
شکل بالای تو از خاطر ناشاد نرفت
بعد از این جامه ٔ جان چاک زنم در غم عشق
سوز این سینه چو از ناله و فریاد نرفت .
یافتم دل را در آن زلف از فروغ برق آه
جز به آتش در شب تاریک نتوان برد راه .
(از دانشمندان آذربایجان تألیف تربیت ، به اختصار). و رجوع به همین کتاب و روضات الجنات ص
185 و تذکره ٔ روز روشن صص
66-
77 و الذریعة ذیل دیوان الهی و فرهنگ سخنوران و فهرست کتابخانه ٔ مدرسه ٔ سپهسالار ج
2 ص
129 و نیز رجوع به حسین اردبیلی در این لغت نامه شود.