الیاس . [ اِل ْ ] (اِخ )
۞ نام پیغمبری است علیه السلام . (مهذب الاسماء). لفظ اعجمی است .(المعرب جوالیقی ص
13). نام پیغمبریست مشهور و او پسرزاده ٔ سام بن نوح و عم خضر است . (از برهان قاطع) (ازهفت قلزم ). برادر خضر است و همراه او آب حیات خورده ، از اینرو همیشه زنده است و چنانکه خدمت بَرّ به خضر مفوض است همچنین خدمت بحر به الیاس مقرر میباشد. (از غیاث اللغات ) (از آنندراج ). نام برادر خضر. (مؤید الفضلاء). ابن البلخی گوید: بعد از حزقیل الیاس بن الیسع که از جمله ٔ انبیاست و بعد از الیاس ایلاف بود... (فارس نامه ص
40). الیاس بن یاسین
۞ یا ابن فنحاص نبی ، و او مبعوث بتقویت دین موسی و هدایت مردم بعلبک ، و احب (ظ: احاب ) ملک ایشان بود و او را عمر ابد است مانند خضر. (از حبیب السیر چ خیام ج
1 صص
107 -
109). وی تا قیامت زنده است و در دریاها باشد و درماندگان دریا و کشتیها را یاری دهد چنانکه خضر در خشکی مسافران خشکی را
۞ و گویند قبر او در بقاع کلب موضعی نزدیک دمشق است . (یادداشت مؤلف ). در قرآن کریم (
37 / 123 و
130) بصورتهای الیاس و الیاسین آمده و هر دو همین پیغمبر بنی اسرائیل است . صاحب قاموس کتاب مقدس آرد: ایلیا (= الیاس ) پیغمبر بنی اسرائیل معاصر آحاب پادشاه اسرائیل بود. خداوند او را برای تخویف پادشاه مذکور فرستاد و پس از مدت پانزده سال نبوت بطور عجیبی بسرای باقی انتقال یافت . در صحیفه ٔ ملاکی نبی مسطور است که الیاس قبل از آمدن مسیح به این جهان آید، و خود مسیح فرموده است که یحیای تعمیددهنده همان ایلیا (الیاس ) بود و باید دانست که الیاس صاحب کتاب نبود زیرا که بهیچ رو خبری در خصوص نویسندگی او بجز رساله ای که به یهورام پادشاه یهود نوشت نیست و الحق پیغمبری شجاع ، غیور، امین و متعصب بود - انتهی . سامی بک گوید: الیاس یکی از انبیای بنی اسرائیل و از اهالی بعلبک بود.
9 قرن قبل از میلاد در زمان آخاز (ظ: احاب ) میزیست و بنی اسرائیل را براه راست و ترک بت پرستی دعوت میکرد ولی قوم دعوت وی را اجابت نمیکردند و به تعقیب و تعذیبش میپرداختند و از این رو اکثر اوقات را در صحاری ومغاره ها بسر میبرد. هرچه خوارق عادات و معجزات از وی بظهور میرسید انکارش میکردند، عاقبت الیسع علیه السلام را در نبوت خلف و وارث خود قرار داد و در تاریخ
880 ق . م . به آسمانها عروج کرد. (از قاموس الاعلام ترکی ج
2). در تاریخ بلعمی (چ بهار ص
525) چنین آمده : پس چون سالها برین آمد و دین بت پرستی در بنی اسرائیل فراخ شد، خدای عز و جل الیاس را به پیغامبری بفرستاد بشهری از شهرهای شام ، و اندر وی ملکی بود بت پرست [ احاب نام ، و او را زنی بود نام آن زن ازبل ، و آن ملک ] بتی داشت بزرگ ، آنرا پرستیدی و نام آن بت بعل بود
۞ چنانک خدای تعالی گفت : اء تدعون بعلاً و تذرون احسن الخالقین . (قرآن
125/37). پس الیاس بیامد و مردمان را بخدای خواند، و از بت پرستیدن بعل نهی کرد و شریعت دین تازه کرد. و الیاس از فرزندان هرون بن عمران بود و نسبت او الیاس فنخاص بن العازاربن هارون بن عمران
۞ بود، وگروهی گفتند که زنی بود اندر بنی اسرائیل ، بعل نام ، ایشان او را پرستیدندی . پس الیاس بیامد و آن ملک را با خلق بخدای خواند، ملک بگروید، و آن خلق نگرویدند. ملک همه شهر را نتوانست هلاک کردن ، الیاس را وزیر کردو نیکو همی داشت و می بودند و هر دو خدای را همی پرستیدند، چون روزگار برآمد ملک پشیمان شد و باز بر سر بت پرستیدن شد و الیاس از او جدا شد، و مر خدای را عز و جل دعا کرد، و خدای گفت الیاس آسمان را فرمان بردار تو کردم . الیاس گفتا: یا رب باران از آسمان بازگیر، پس باران نیامد و قحط افتاد و ایشان الیاس را طلب کردند که بکشند، گفتند این قحط از قبل الیاس است . الیاس پنهان شد و اندر آن شهر [ هر شبی اندر خانه ای پنهان بودی و آن قحط سه سال بماند و ] خلق بسیار بمردند، و چهارپایان و مرغان همه بمردند در آن نواحی ، و کس نان نیافت که بخوردی مگر الیاس [ که هر جا او شدی نان با او بودی ] و چنان شد که هرگاه از سرایی بوی نان یافتندی گفتندی مگر الیاس آنجا بوده است ، و الیاس بخانه ٔ گنده پیری اندر شد، و او را پسری بود نامش الیسع و مقعد بود و مبتلا، خدای تعالی بدعای الیاس او را درست گردانید، و این پیرزن او را به الیاس داد تا خدمت او همی کرد. و این الیسعبن اخطوب بود، و [ چشم او ] تباه شده بود و چون الیاس در خانه ٔ ایشان بود او را دعا کرد و نان داد تا بهتر شد. و این پیرزن گفت این پسر مرا دیده ور کردی و مرا نان نیست که او را دهم . تو بهتر دانی با این پسر، و بدو سپردش . پس الیاس آن شب آنجا بود و دیگر روز برفت ، هر کجا با او شدی الیسع با او بودی ، تا سه سال برآمد بر این قحط. آن گاه الیاس ز آنجا که بود بیرون آمد و الیسع با او، و آن ملک را گفتند که [ سه سال است که شما ] بسختی اندرید و اینکه شما پرستید شما را فریاد نخواهد رسیدن ونتواند رسید و اگر چنان است که فریاد رسد او را خواهش کنید تا شما را از این سختی برهاند، و اگر نتواندکردن تا من خدای خویش را بخوانم تا شما را از این سختی برهاند، آنگه شما او را بپرستید. گفت : راست همی گوید. آنگه ایشان بت را از شهر بیرون بردند و هرچند او را خواندند پاسخ و اجابت دعا نیافتند. الیاس دعا کرد، پس هم در ساعت باران آمد و غله برست ، و گیاه برزمین پدید آمد، چون کار برآمد ایشان باز کافر شدند،و الیاس علیه السلام آن دعا از آن کرد که خدای بدو وحی فرستاد که ای الیاس این چندین هزار خلق و چهارپایان هلاک کردی ! الیاس گفت : چنان که هلاک ایشان بدعای من کردی ، رستگاری ایشان نیز بدعای من کن ، و آن دعای دیگر بکرد. پس از مدتی باز کافر شدند. الیاس را از ایشان دل سیر شد و الیسع را خلیفت خویش کرد، و خدای تعالی او را زندگانی دراز کرامت کرد تا نفخ صور نخستین ، ومأوی و مسکن او اندر بیابانها کرد و آنجاش آرام داد
۞ . چون او بشد خدای تعالی الیسع را پیغامبری داد که خلیفت او بود - انتهی
: و اِن ّ الیاس لمن المرسلین . (قرآن
123/37).
همچو کرباسی که از یک نیمه زو الیاس را
کرته آید وز دگر نیمه یهودی را کفن .
ناصرخسرو.
لبت چون چشمه ٔ الیاس و من اسکندر تشنه
نصیب من مکن زان چشمه ٔ الیاس یأس ای جان .
سوزنی .
ماه دوهفته ندارد چو یکی چشمه ٔ میم
دهن تنگ و در او چشمه ٔ خضرو الیاس .
سوزنی .
چو خضر از سرچشمه خوردیم آب
هم الیاس را رهنمون آمدیم .
خاقانی .
شاه از برای حرمت خضر از طریق لطف
الیاس را بداد برات امان آب .
خاقانی .
بر تخت شهنشاهی و بر مسند عزت
الیاس
۞ بقا باش که فردوس لقایی .
خاقانی .
و رجوع به قصص الانبیاء چ یغمائی صص
338 -
342 و مجمل التواریخ و القصص (فهرست ) و حبیب السیر چ خیام ج
1 صص
106 -
109 و
42 و
191 و تاریخ گزیده چ لندن ص
21،
50 و
51 و لغات تاریخیه و جغرافیه ٔ ترکی ج
1 ص
249 و مناقب الامام احمدبن حنبل ص
143 والمعرب جوالیقی ص
13 و هم کلمه ٔ «اِلی » (اِخ ) شود.