بام

بام . (اِ) صبح . غداة. پگاه . مخفف بامداد. (غیاث اللغات ) (آنندراج ) (برهان قاطع) (فرهنگ جهانگیری ). صباح . صبیحه . مقابل شام . وقت صباح . (از فرهنگ شعوری ج 1 ص 177). سپیده ٔ صبح . سپیده دمان . سپیده دم . اِصباح . بامدادان . آغاز روز. صبح زود. (انجمن آرای ناصری ). صبح پگاه . (ناظم الاطباء). فجر. (یادداشت مؤلف ) (دستور اللغة). اول فجر را گویند. در سنسکریت بامه و پهلوی بام بمعنی روشنایی است . (فرهنگ لغات شاهنامه ) (ناظم الاطباء). صبح که از طلوع فجر تا طلوع آفتاب باشد و مجازاً تا ظهر هم بام و صبح است . (فرهنگ نظام ). در پهلوی لفظ مذکور بام بوده و در اوستا «با» و در سنسکریت «بها». (فرهنگ نظام ) :
یکی مرغ دارد بریشان کنام
نشیمش بشام آن بود این به بام .

فردوسی .

چو آگه شد از کاردستان سام
ز کابل بیامد بهنگام بام .

فردوسی .

حال از اینگونه بوددر همه شب
زین کس آگه نبود تاگه بام .

فرخی .

به شب گویم نمانم زنده تا بام
چو بام آید ندارم طمع با شام .

(ویس و رامین ).

ز زردی همه پیکرش زرفام
درخشان چو خورشید هنگام بام .

اسدی (گرشاسب نامه ).

در جهان نام نیک تو مشهور
نام مشهور تو ز بام اشهر.

سوزنی .

بوقت شام همی این به آن سپارد گل
به گاه بام همی آن به این دهد اختر.

انوری .

بر لب جام ار فتادعکس شباهنگ بام
خیز ودرون پرده ساز پرده به آهنگ بم .

خاقانی .

بادا دل امید نکوخواه تو بی بیم
بادا شب ادبار بداندیش تو بی بام .

عبدالرزاق اصفهانی .

به آبی فرورفت نزدیک بام
بر آن بسته سرما دری از رخام .

سعدی (بوستان ).

نیمشب دیده ٔ مؤذن شام
دیده این سوی شام وز آنسو بام .

اوحدی (از شعوری ).

شاهدی دوش جمال از تتق شام نمود
که جهانی همه روزش نگران بود ز بام ۞ .

سلمان ساوجی .

- آفتاب بام ، خورشید بام ؛ آفتاب اول روز :
گاه از همه برهنه برآید چو آفتاب
پوشد برهنگان را چون آفتاب بام .

خاقانی .

- ازبام تا شام ؛ از صبحگاه تا شامگاه . تمام مدت روز. از بامداد تا غروب . از آفتاب برآمدن تا آفتاب فروشدن : و مستی عادت داشتی از بام ، تا شام شراب خوردی . (جهانگشای جوینی ). از بام تا شام در مقاسات لباس یأس و مساقات ... بودند. (از ترجمه ٔ تاریخ یمینی ).
- از شام تا بام ؛ از سر شب تا صبح . از آفتاب فروشدن تا آفتاب برآمدن : و اگر چنانچه از این معانی چیزی به سمع اونرسیدی حزین و غمناک و پریشان و خاموش بنشستی و از شام تا بام در اضطراب و قلق و بی قراری در آرام و خواب برخود ببستی . (ترجمه ٔ محاسن اصفهان ص 91).
- بام بالا؛ فجر کاذب . صبح کاذب . ذنب السرحان . (مهذب الاسماء).صبح نخست صبح نخستین .
- برکسی بام خوردن ؛ پیش دستی کردن . مبادرت کردن به انجام دادن کاری پیش از آنکه حریف همان کار در حق وی کند، نظیر آنکه گویند حلوای او را بخوریم پیش از آنکه حلوای ما را بخورد : تدبیر شامی کنیم که بر وی بخوریم پیش از آنکه بر ما بام خورد. (سلجوقیان و غز درکرمان چ باستانی پاریزی ص 207).
- بام پهنا ؛ عمودالصبح . فجرصادق . (مهذب الاسماء).
- بام زد ؛ کوس و نقاره . (برهان قاطع). آن طبل که در بام (بامداد) زنند.
- خروس بام یا خروس صبح بام ؛ خروس سحرخوان :
بلبل دستانسرا ۞ صبح نشان میدهد
وز در ایوان بخاست بانگ خروسان بام .

سعدی .

دردی می در قدح کن پیش از آنک
در خروش آید خروس صبح بام .

سعدی .

- خنده ٔ بام ؛ کنایه از سپیده دم :
خلاف رسم معهودست و عادت
طلوع مهر پیش از خنده ٔ بام .

قاآنی .

- خورشید بام ؛ آفتاب اول روز. آفتاب بام . کنایه از زن خورشیدچهره که بر بام آمده باشد :
نه خورشید بامی که خورشید بامی
نه عین روانی که عین روانی .

خواجو.

- سپیده ٔ بام ؛ سپیده دم . پگاه :
دوش تا اول سپیده ٔ بام
می همی خوردمی به رطل و به جام .

فرخی .

بدین طرب همه شب دوش تا سپیده ٔ بام
همی ز کوس غریو آمد و ز بوق شغب .

فرخی (دیوان چ دبیرسیاقی 17).

درست گفتی کز عارضش برآمده بود
گه فروشدن تیره شب سپیده ٔ بام .

فرخی .

- ستاره ٔ بام ؛ ستاره ٔ صبح .
- صبح بام ؛ صبح زود. سپیده دم . بامداد پگاه :
مغنی بیا زاول صبح بام
بزن زخمه ٔ پخته بر رود خام .

نظامی .

ساقیا می ده که مرغ صبح بام
رخ نمود از بیضه ٔ زنگارفام .

سعدی (خواتیم ).

- مرغ بام ؛ خروس :
امشب سبکتر می زنند این طبل بی هنگام را
یا وقت بیداری غلط بوده ست مرغ بام را.

سعدی .

- نماز بام ؛نماز صبح . دوگانه . مجازاً وقت نماز صبح : دیگر روز نماز بام حصار بستند و غارت فروگرفتند. (تاریخ سیستان ).
- نوبت بام ؛ آن نوبتی که بگاه بامداد زده شود. و از نوبت مراد طبل زدن است در سه یا پنج وقت از اوقات روز. و آن سه نوبت در ابتدا بوده است از دوران سکندر، و سلطان سنجر آنرا به پنج رسانیده بوده :
چو بلبل سحری برگرفت نوبت بام
ز نو بخانه ٔ تنهایی آمدم بربام .

سعدی (طیبات ).

- وقت بام ؛ بامدادان . سحرگاهان :
نغمه ٔ گلبام وقت بام برآمد.

خاقانی .

- هوشبام ؛ نمازی است که زرتشتیان در سحرگاه خوانند. این نماز از قطعات اوستا فراهم شده است . هوشبام مرکب است از هوش و بام . و هوش در اینجا همان است که در اوستا اوشه و در سانسکریت اوشاس آمده و آن از گاه نیمشب تا برخاستن خورشید است و این قسمت از شبانه روز را در ادبیات مزدیسنا اشهینگاه نامیده اند.و کلمه ٔ بام در اینجا بمعنی روشن و درخشان است و دراوستا هفت بامیه بمعنی هفت فروزنده و تابنده بسیار استعمال شده است . در پهلوی بامیک شده و در فارسی بمعنی سپیده دم و سحرگاه آمده و بنابراین هوشبام بمعنی سپیده دم و سحرگاه است . (از خرده اوستا ص 99).