تجنیس زاید. [ ت َ س ِ ی ِ ] (ترکیب وصفی ، اِ مرکب ) و مذیل نیز خوانند و آن چنان باشد که هر دو کلمه ٔ متجانس بحروف و حرکات متفق باشند اما در آخر یک کلمه حرفی زیادت بود، مثال : هو حام حامل لاعباءالامور و کاف کافل لمصالح الجمهور. دیگر: انا من زمانی زمانة و من اِخوانی فی حنانة. پارسی : مو سیاه تر از شب و شبه . نصربن الحسن المرغینانی گوید:
فدیناه من خل مواف موافق
و من صاحب واف مصاف مصافق ِ.
من گویم :
در حسرت رخسار تو ای زیباروی
از ناله چو نال گشتم از مویه چو موی .
وطواط (حدایق السحر).
آنست که کلمه ٔ متجانس از دیگری بحرفی زیادت باشد. (المعجم ص
252). و یکی از اقسام بلاغت آنست که دبیر و شاعر دو لفظ به یک معنی بیارند و به آخر لفظ آخرین یک حرف زیادت کنند، چون نام و نامه و این قسم بتازی ستوده اند تا بغایت ، چنانکه عنصری گوید (مضارع ):
آبست و زعفران حسد تو که حاسدت
بر چشم چشمه دارد و بر چهره زعفران .
مراد چشم و چشمه است .
شاعر گوید (هزج ):
از جام بجامه چه شبانگاه
وز جامه بجام چه تو شبگیر
شیر است غذای کودک خرد
شیره ست غذای مردم پیر.
عسجدی گوید (هزج ):
تا پیل چو یک فریشم پیله
اندر نشود بچشمه ٔ سوزن
شاها تو بزیر فر یزدان
بدخواه تو زیردست اهرمن .
دهقان فوزی گوید (مضارع ):
تا پیل مر سپه را بر تود توده کرد
بنگر که زود مر همه را پاک زوده کرد
بخش زمانه بد علم جان جلیل را
ببرید تار و پود همه پاک پوده کرد
این پادشا بتاختن سود رفته بود
مر تازننده را طمع سود سوده کرد.
عنصری گوید (مجتث ):
شده ست کام تو بر کامه ٔ عطا صورت
شده ست نام تو بر نامه ٔظفر عنوان .
محمد عبده گوید (متقارب ):
سهی سروم از ناله چون نال گشته
سها مانده از غم سهیل یمانی .
مراد سها و سهیل و ناله و نالست . (ترجمان البلاغة چ احمد آتش صص
14 -
15).
صاحب آنندراج در تعریف تجنیس زاید شرطی افزوده گوید: تجنیس زاید و ناقص و آن چنانست که لفظ دوم متجانس در عدد حروف کم یا بیش باشد، اگر اول است ناقص والا زاید، مثال ناقص :
در فرقت روی خوب آن طرفه پسر
از ناله چونال هستم از مویه چو موی .
موی ناقص از مویه . مثال زاید:
باری نظری ز مردمی کن
کز هجر تو چشم چشمه گشته ست .
چشمه زاید از چشم است . (آنندراج ).