جامعه ٔ ملل

جامعه ٔ ملل . [ م ِ ع َ / ع ِ ی ِ م ِ ل َ ] (اِخ ) مؤسسه ای بود که پس از جنگ جهانی اول از اجتماع دول بمنظور تأمین صلح جهانی تأسیس شد. مؤلف حقوق بین الملل عمومی آرد: جامعه ٔ ملل مؤسسه ای بود از اجتماع عده ٔغیر محدودی از دول و مؤسساتی که اهلیت و شخصیت حقوقی بین الملل را دارا هستند برای تشیید مبانی تعاون بین ملل متمدنه و برقراری بنیان عدالت در عالم و تضمین صلح جهان و آسایش ملل که با یکدیگر مشارکت و معاضدت مینمودند. این مؤسسه بموجب عهدنامه ٔ ورسای (28 ژوئن 1919م .) بوجود آمده و قسمت اول عهدنامه ٔ مزبور تافصل 26 مربوط به این سازمان است و این قسمت را اساسنامه یا میثاق جامعه ٔ ملل نامیده اند. برای اطلاع بر این قسمت از عهدنامه رجوع به کتاب دیپلماسی عمومی دکتر حسن ستوده ج 2 ص 351 ببعد شود. جامعه ٔ ملل جزء مؤسسات بین المللی محسوب و دارای شخصیت و اهلیت حقوق بین المللی بوده و مؤسسه ای شوروی و اجرائی و بودجه ٔ مخصوص و حق اتخاذ تصمیم داشت و برای محترم داشتن تصمیمات خود میتوانست قوای لازم را در اختیار داشته باشد.
تشکیلات جامعه ٔ ملل . جامعه ٔ ملل دارای دو نوع عضو بود:
1- اعضاء مؤسس . 2- اعضائی که بعداً به عضویت پذیرفته میشدند. اعضاء مؤسس عبارت بود از 29دولت امضاء کننده ٔ عهدنامه ٔ ورسای و سیزده دولتی که نام آنها در ضمیمه ٔ اساسنامه ذکر گردیده بود. و برای اینکه دول اخیره جزء اعضاء مؤسس محسوب شوند بایستی در ظرف دو ماه اول اجرای اساسنامه قبولی مقررات آن را به سایر اعضاء جامعه اطلاع دهند. کلیه ٔ دول و دومینونها (مستعمرات مستقله ٔ انگلیسی ) و مستعمراتی که در اداره ٔ خود استقلال داشتند با دو شرط ذیل میتوانستند عضویت جامعه ٔ ملل را دارا گردند: اولا - عضویت آنهارا دو ثلث اعضاء جامعه تصویب کرده باشند. ثانیاً - تضمینات حقیقی بدهند که با صمیمیت تعهدات بین المللی خود را انجام خواهند داد و مقررات جامعه ٔ ملل را در موضوع تجهیزات بری و بحری محترم و واجب الرعایه خواهند دانست . دولی که بعداً به عضویت جامعه ٔ ملل پذیرفته شدند عبارت بودند از: اتریش ، آلمان ، ایرلند، بلغارستان ، ترکیه ، حبشه ، سن دومنگ ، مجارستان و مصر. اعضاء جامعه ٔ ملل میتوانستند از عضویت آن مؤسسه استعفا دهند مشروط بر اینکه دو سال قبل سایر اعضاء را از اراده ٔ خود مستحضر نموده و در تاریخ خروج کلیه ٔ تعهدات بین المللی خود و تعهدات راجعه ٔ به اساسنامه را انجام داده باشند بعلاوه اعضائی که اصلاحات وارده به اساسنامه را نپذیرند مستعفی محسوب میشوند. اعضاء جامعه میتوانستند عضوی را که یکی از تعهدات ناشیه ٔ از اساسنامه را نقض کرده باشد از عضویت اخراج نمایند و این اخراج بایستی در شورای جامعه باتفاق تصویب شود.
مؤسسات جامعه ٔ ملل ،جامعه ٔ ملل وظائف محوله را بوسیله ٔ مجمع عمومی و شوری و دارالانشاء انجام میداد. مجمع عمومی و شورای سیاسی و دارالانشاء مؤسسه ٔ اداری آن بود و یک مؤسسه ٔ قضائی بنام دادگاه دائمی بین المللی نیز داشت که فعلا هم دائر است .
مجمع عمومی . مجمع عمومی مرکب از نمایندگان کلیه ٔ اعضا جامعه بود. هریک از دول عضو جامعه دارای یک رأی بوده و بیش از سه نماینده نمیتوانست داشته باشد. همه ساله در اولین دوشنبه سپتامبر منعقد میشد و نیز بطور فوق العاده موقعی که شوری یا خود مجمع تصمیم میگرفت تشکیل میشد.
شوری . شورای جامعه مرکب از چهارده عضو بود که پنج تن از آنها که نماینده ٔ دول بزرگ بودند عضو دائمی و 9 تن دیگر را مجمع عمومی برای مدت محدودی انتخاب میکرد وهمه ساله سه عضو آن تغییر می یافت . برای افزایش تعداد اعضاء دائمی تصویب اکثریت مجمع عمومی لازم بود. از دولی که عضویت شوری نداشتند اگر در مسئله ٔ مطروحه ذینفع بودند دعوت میشد که نماینده ای بفرستند. هریک از دول عضو بترتیب حروف تهجی یک سال ریاست شوری را بعهده میگرفت و هر دولت یک رأی و یک نماینده داشت و در هر سه ماه یکبار تشکیل میشد و بطور فوق العاده نیز منعقد میگردید. تصمیمات مجمع و شوری اصولا باید به اتفاق آراء اتخاذ شود مگر در پاره ای موارد غیر اساسی که اکثریت کافی بود.
دارالانشاء. در مرکز جامعه مؤسسه ٔ دارالانشاء تأسیس یافته که یک رئیس و دو نائب رئیس داشت . رئیس را شوری به رأی اکثریت انتخاب کرده و خود رئیس اعضاء را انتخاب مینمود.
وظائف مؤسسات جامعه ٔ ملل ، دارالانشاء بمنزله ٔ قوه ٔ مجریه ٔ مجمععمومی و شوری بوده و کارهای اداری جامعه ٔ ملل را انجام داده و واسطه بین دول و جامعه ٔ ملل بوده و تمام مسائلی که باید در مجمع عمومی یا شوری مطرح شود جمعآوری مینمود. دارالانشاء به ده اداره منقسم میشد که هریک قسمتی از وظائف دارالانشاء را انجام میداد: 1- اداره ٔ کمیسیونهای اداری «سار» و «دانتزیک » و اقلیت ها.2- اداره ٔ اقتصادی و مالی . 3- اداره ٔ قضائی . 4- اداره ٔ سیاسی . 5- اداره ٔ خلع سلاح . 6- اداره ٔ قیمومیت . 7- اداره ٔ بهداری . 8- اداره ٔ حمل و نقل . 9- اداره ٔ اطلاعات . 10- اداره ٔ امور اجتماعی . وظائف دارالانشاء روشن و صریح معلوم شده ولی وظائف مجمع عمومی و شوری مبهم بود و در اولین جلسه ٔ مجمع که در نوامبر 1920 م . در ژنو منعقد گردید این موضوع روشن گردید به این طریق که مجمع عمومی قدرت عالی غیر دائمی و شوری پارلمان دائمی و دارالانشاء قوه ٔ اجرائی دائمی جامعه ٔ ملل معرفی شدند و هیچ یک حق دخالت در کارهای دیگری را نداشت . مقر جامعه ٔ ملل شهر ژنو مقرر گردید ولی شوری لدی الاقتضاء میتوانست آن را تغییر دهد.
وظائف جامعه ٔ ملل . در موضوع وظیفه ٔ کلی و اساسی جامعه ٔ ملل هنگام انعقاد عهدنامه ٔ ورسای دو نظر اظهار میشد: مطابق نظریه ٔ اول جامعه یک اتحادیه ٔ دائمی است که اعضاء آن حق حکمرانی خود را کاملاً محفوظ داشته و فقط در مواردی که دولتی برخلاف قوانین بین المللی اقدامی بعمل آورد با معاضدت یکدیگر از دولت متجاوز جلوگیری و ممانعت میکنند و طبق نظریه ٔ دوم جامعه ٔ ملل حکومتی است فوق حکومتهای اعضاء جامعه و دارای قوه ٔ مقننه و قوه ٔ اجرائیه ای است که متکی بر یک ارتش بین المللی میباشد و حق حکمرانی واقعی داشته و میتواند قوانین بین المللی وضع کرده و مقررات متخذه درباره ٔ دول را اجرا کند.نتیجه ٔ نظر دوم ازبین رفتن حق حکمرانی دول عضو بوده . ولی عهدنامه ورسای ترتیب متوسطی اتخاذ نمود که هم حق حکمرانی دول عضو محفوظ بود و هم مؤسسه دارای شخصیت حقوقی و قدرتی بود که میتوانست وظائفی را که بموجب عهدنامه به آن محول شده بود انجام دهد. ولی در حقیقت قوه ٔ اجرائی برای انجام تصمیمات خود نداشت . (از حقوق بین المللی عمومی تألیف صدیق حضرت ).