جاودان خرد

جاودان خرد. [ وِ خ ِ رَ ] (اِخ ) محمدحسین بن خلف تبریزی گوید: نام کتابی است که هوشنگ در علم حکمت عملی تصنیف کرده بود. (برهان ). کتاب هوشنگ در حکمت عملی . (ناظم الاطباء). نام کتابی بود از هوشنگ شاه یزدانی که در حکمت عملی نگاشته بود. گویند او پادشاهی صورت و معنی داشته . بعقیده ٔ پارسیان پنجاه کتاب آسمانی بر وی بیامد و برخی گفته اند خود از روی علم وحکمت بنگاشت ، یکی همین جاودان خرد است . دیگر روشنائی جان - دیگر هدای فرهنگ - دیگر کانون منش - دیگر نیکو پند شهان - دیگر دلگشای خردمندان و این کتابها بس محترم و عزیز بودند. چون اسکندر یونانی بر دارا غالب شد گنجهای صوری و معنوی چندین ساله ٔ ایران را که کنوز حکمت بود بمصر و یونان حمل و نقل کرد و حکمای یونان از حکمتهای ایرانی بهره یاب شدند. علوم در آنجا رونق یافت و از ایران برافتاد و همچنین در زمان عمربن الخطاب رضی اﷲ عنه نیز پیروان او هرچه کتاب در ایران دیدند بسوزانیدند و علوم پسندیده که چندین هزار سال در دولت پادشاهان ایران بدست آمده بود بکلی از میان برفت . گویند برگی چند از کتاب هدای فرهنگ بدست شیخ شهاب الدین یحیی مشهور بشیخ اشراق و شیخ مقتول خواهرزاده ٔ سهروردی افتاده بدان عمل میکرد و گاهی علوم غریبه از وی بظهور میرسد. کتاب جاودان خرد بسیار مطبوع انوشیروان افتاده بود اوراق او را در شکم آهوی زرین نهفته در قصر مداین بزیر زمین پنهان داشت . رای هندوستان که معاصر انوشیروان و مردی حکمت دوست بوده از آن کتاب سراغی یافته ذوبان نام دانائی را بخدمت او فرستاده خدمات لائقه بجای آورد. گاه رجوع پادشاه بوی گفت هرحاجتی داری بخواه عرض کرد شنیده ام در ایوان مداین گنجی است از پادشاه عهد تمنی کرده ام که مرا به بروز آن رخصت دهد تا بحضرت آورم بعد از اذن با چند تن از کسان پادشاه بآن محل رفتند زمین را شکافته آهوی زرین را بنزد شاه آوردند پس از گشادن قفل در شکم آن ورقی چند سوده و اندک فرسوده پیدا شد. ذوبان عرض کرد که این کتاب جاودان خرد هوشنگ است و بیست ورق از آن نامه که چهارصد ورق بوده بزبان فارسی ترجمه کرده بمأمون داد (؟) و آن حکمت عملیات بوده و باقی را برد و بعضی از عبارات جاودان خرد در بعضی از نامه ها از قبیل کتب حکمت و تواریخ مسطور است . (آنندراج ) (انجمن آرا).
صاحب ذریعه آرد: کتابی است شامل پندها و آداب و اخلاق از نوشته های حکیمان ایران پیش از اسلام و گاهی بهوشنگ پادشاه یا حکیمان همزمان وی نسبت داده شده و در خزانه ٔ آنان بود تا زمان مأمون که بنا بروایت وزیر وی حسن بن سهل آن کتاب را تلخیص و بعربی ترجمه کرد و بنام «الملخص لجاویدان خرد» نامید، سپس شیخ ابوعلی احمدبن محمدبن یعقوب بن مسکویه این تلخیص را به فارسی ترجمه کرد و آنرا بهمان نام اول «جاویدان خرد» نامید... (از الذریعه ج 5).
متن عربی آن در «اعیان الشیعه ج 10 صص 139 - 203» چاپ شده . عبدالرحمن بدوی نیز آنرا بنام «الحکمةالخالدة» در مصر چاپ و پخش کرده است .لیکن از فارسی منسوب به مسکویه منقول در ذریعه نسخه ای در دست نیست و فقط شخصی بنام محمدحسین بن شمس الدین در 1065 هَ .ق . آنرا برای پادشاه هند به فارسی ترجمه کرده و مطالبی که شاید مربوط به فرقه ٔ آذرکیوان باشد بر آن افزوده است . این ترجمه ٔ فارسی در تهران (1295 - 1296 هَ .ق .) بنام ناصرالدین شاه قاجار و بدستور مظلوم مسافر مانکجی لیمجی هوشنگ هاتر - یزدانی ملقب بدرویش فانی چاپ شده است . رجوع به برهان قاطع چ معین و ذریعه ج 5 ص 79 و فهرست کتابخانه ٔ دانشکده ٔ ادبیات ص 152 و فهرست مجلس 31 ص 73 شود.