جلال الدین دوانی

جلال الدین دوانی . [ ج َ لُدْ د ن ِ دَ ] (اِخ ) محمدبن اسعد یا سعدالدین اسعد یا محمد اسعدبن سعدالدین اسعد کازرونی صدیقی از حکما و متکلمین بزرگ است که درهمه ٔ علوم متداول بخصوص در علوم عقلی تبحر داشت . علامه ٔ دوانی مدتی متصدی قضاوت فارس بود. وی از احفاد محمدبن ابی بکر است . تألیفات بسیاری دارد. او راست :
1 - اثبات الواجب الجدید. 2 - اثبات الواجب القدیم . این کتاب را بنام سلطان محمد فاتح متوفی بسال 886 هَ . ق . تألیف کرد. 3 - اخلاق جلالی . نام این کتاب لوامعالاشراق فی مکارم الاخلاق است . 4 - استکاکات الحروف و طبایعها و اعدادها و مایتعلق باعداد الحروف من المسائل الموسومة بارثماطیقی . 5 - افعال العباد. این کتاب بسال 1315 هَ . ق . در ضمن مجموعه ای بنام کلمات المحققین بچاپ رسید. 6 - افعال اﷲ تعالی . 7 - انموزج العلوم . این کتاب مشتمل بر تحقیقاتی بر بخشی از مسائل علوم حدیث و فقه و اصول فقه و طب و تفسیر و کلام و هیأت و هندسه و منطق و ارثماطیقی و بعضی خلافیات است . 8 - الانوار الشافیة. 9 - تحفه ٔ روحانی در علم حروف و خواص و اسرار آنها. 10 - التصوف و العرفان . 11 - تفسیر آیه ٔ کلوا و اشربوا و لاتسرفوا (قرآن 31/7). 12 - تفسیر سوره ٔ اخلاص . 13 - تفسیر سوره ٔ جعد. 14 - تنویرالمطالع جدید. 15 - تنویرالمطالع قدیم . و این هر دو کتاب حاشیه ای است بر حاشیه ٔ قدیم و جدید میرصدرالدین دشتکی و هر دو حاشیه ٔ دشتکی متعلق بشرح مطالع قطب الدین رازی است . 16 - التوحید. 17 - الجبر و الاختیار. 18 - حاشیه ٔ تحریر القواعد المنطقیة فی شرح الشمسیه . و این کتاب تحریر همان شرح قطب الدین رازی برشمسیه ٔ نجم الدین کاتبی است و با چند حاشیه و شرح دیگر در استانبول چاپ شده است . 19 - حاشیه ٔ تهذیب المنطق یا شرح تهذیب المنطق بنام العجالة. این کتاب در لکنهور با چند رساله ٔ دیگر یکجا چاپ شده است . 20 - حاشیه ٔ اجد بر شرح تجرید قوشچی . 21 - حاشیه ٔ جدید بر شرح تجرید قوشچی . 22 - حاشیه ٔ قدیم بر شرح تجرید قوشچی .الذریعه حاشیه ٔ سوم وی را بر شرح تجرید بنام اجد موسوم گردانده و آرد: هر دو شرح اجد و جدید در کتابخانه ٔ رضویه موجود است . در معجم المطبوعات آمده که حاشیه ٔ شرح قوشچی در استانبول چاپ سنگی شده و معلوم نیست که کدام یک از حواشی اوست . 23 - زوراء در حکمت . این کتاب در قاهره چاپ شده است . 24 - شرح العقاید العضدیه . این کتاب در استانبول و پتربرغ چاپ شده است . 25 - شرح هیاکل النور شهاب الدین یحیی بن حبش سهروردی . 26- نور الهدایة. این کتاب نیز بچاپ رسیده است .
دوانی گاه شعر میسرود. اشعار نغز و طرفه ای دارد که در آنها به فانی تخلص میکرده است . این اشعار در مدح امیرالمؤمنین ازاوست :
ای مصحف آیات الهی رویت
وی سلسله ٔ اهل ولایت مویت
سرچشمه ٔ زندگی لب دلجویت
محراب نماز عارفان ابرویت .
خورشید کمال است نبی ، ماه ولی
اسلام محمد است و ایمان علی
گربینه ای در این سخن میطلبی
بنگر که ز بینات اسماست جلی .
مرا بتجربه معلوم شد در آخر حال
که قدر مرد بعلم است و قدرعلم بمال .
وفات ملا جلال بین سالهای 902، 907، 908،918، 928 هَ . ق . اتفاق افتاد و بنا بنوشته ٔمؤلف ریحانة الادب دو تاریخ دومی و سومی اقرب بصحت است . احمد رفعت تاریخ وفات او را 970 نوشته و این غلط یا اشتباه است . (روضات الجنات ص 162) (قاموس الاعلام ترکی ) (معجم المطبوعات ) (بعضی مجلدات الذریعه ) (ریحانة الادب ج 2 ص 27 و 28) (کشف الظنون حاجی خلیفه ) (شرح احوال ملاجلال الدین دوانی تألیف آقای علی دوانی ).