حجر ارمنی . ۞ [ ح َ ج َ رِ اَ م َ ] (ترکیب وصفی ، اِ مرکب ) سنگی است نزدیک سنگ لاجورد، لکن لاجورد صافی تر و رنگین تر است و این نرم تر است . (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). ابن البیطار گوید: قال ابن سینا، هو حجر یکون فیه ادنی لازوردیة و لیس فی لون اللازورد و لا فی اکتنازه بل کان فیه رملیة ما. و هو لین الملمس ردی ٔ للمعدة، مغسوله لایغثی و غیر المغسول یغثی ، یسهل السوداء اسهالاً اقوی من اللازورد و قد اقتصر علیه و ترک الخربق الاسود لما ظفربه ، لامراض السوداء و قال فی الادویة القلبیة یقوی القلب و یفرحه بخاصیة فیه مع نقصه عن الروح الدخان السوداوی و تنقیة البدن من الخلط السوداوی - انتهی . داود ضریر انطاکی در تذکره گوید: لازوردی لکنه اغبرواجوده الرزین الهش الخالی من الملوحة. یتولد بارمنیة و جبال فارس و کانه فج اللازورد. و هو حار یابس فی الثانیة مفرح ینفع من السوداء و امراضها کالجنون و الوسواس و المالیخولیا و الصرع ، و له فی الجذام فعل عظیم ویجلو الکلی و المثانة و هو یغثی و یضعف المعدة و یصلحه العسل بالماء مراراً و المرخ بالکتیرا و شربته الی درهم و بدله نصف وزنه لازورد - انتهی . و صاحب تحفه گوید: سنگی لاجوردی اغبر و بارملیت و نرم و ملمس ، و قسمی از آن سرخ تیره و از ارمنیه خیزد. در دوم خشک ومفرح و مسهل قوی سودا و انفع از لاجورد، و اسلم از خربق سیاه ، و جالی گرده و مثانه ، و بالخاصیة جهة جذام مفید و مستعمل او مغسول اوست ، مضر معده و مغثی و مصلحش کتیرا و عسل و سلیخة و انیسون ، و قدر شربتش تا نیم مثقال و بدلش لاجورد مغسول است - انتهی . و صاحب اختیارات گوید: حجر ارمنی دو نوع است یکنوع سرخ بود بغایت و چون دست بر وی مالی پنداری که چرب است و طبیعت آن گرم و خشک است در اول . مسهل سودا بود، مسهلی قویتر از حجر لاجورد و معده را بد بود و چون مغسول بود قی و غثیان نیاورد، و اگر نه مغسول بود مقی و مغثی بود و مقوی و مفرح و مغسول وی بخاصیتی که در وی است بدن را از اخلاط سودا پاک گرداند و درد سوداوی و دفع بلغم کند و احشا را پاک کند. اما معده را بد بود و مصلح وی انیسون بود با سلیخه و مقدار مستعمل از وی نیم مثقال بود و بدل وی جهت رفع اخلاط سوداوی یک وزن و نیم حجر لاجورد است - انتهی . و صاحب نزهةالقلوب گوید: ازآن لاجوردی و رمانی باشد. چون بشویند بعوض لاجورد در الوان بکار برند و دیر زوال بود - انتهی . و در برهان آمده است که حجر ارمنی دو نوع است یکی لاجوردی که گاهی نقاشان بجای لاجورد بکار برند و نوعی دیگر سرخ میباشد و چون دست بر وی مالی گوئی که چرب است طبیعت آن گرم و خشک است در دوم . و گویند مسهل سوداء است - انتهی . و در بعض از کتب آمده است که حجر ارمنی زودشکن است میان سنگ و کلوخ و در تداول عطاران ایران چون گل ارمنی گویند سرخ آن را خواهند - انتهی . و در بعض از کتب هندی آمده است که حجر ارمنی سبز است مائل بسفیدی با اندک کبودی و پس از شکستن چشمه ها در او مانند دهنج باشد و بعد از تر کردن بوی گل خوش دهد - انتهی .