حسین آزاد. [ ح ُ س َ ن ِ ] (اِخ ) یا میرزا حسین خان آزاد. او طبیب ظل السلطان ، سلطان مسعودمیرزا پسر بزرگ ناصرالدین شاه بود، و وی پسر میرزا یوسف خان مستشار پست خانه بود، که از آزادیخواهان و طالبین اصلاح عصر خود بقلم میرفت ، و او را رساله ای است درباب لزوم اصلاح خط کنونی فارسی به اسم «رساله در وجوب اصلاح خط اسلام » که به خط نستعلیق چاپ سنگی شده است ولی اسم مؤلف در خود رساله نیست . اما میرزا حسین خان از مدتهای مدید به این طرف از خدمت ظل السلطان استعفا داده و به اروپا آمده و در پاریس متوطن گردیده بودو من [ محمد قزوینی ] آن مرحوم را در اوقاتی که در پاریس اقامت داشتم از دور میشناختم زیرا که گاه گاهی به کتابخانه ٔ ملی پاریس می آمد و با ادگار بلوشه
۞ کتابدار قسمت شرقی کتابخانه ٔ پاریس به جامع سنخیت مشرب که هر دو باقصی درجه از نوع بشر بغایت متنفر و گریزان بودند، رفیق بود. صاحب ترجمه با هموطنان خود یعنی ایرانیان بوجه من الوجوه معاشرت نمیکرد و هیچکس از ایشان را حتی آقای صمدخان ممتازالسلطنه وزیر مختار ایران نه به خانه ٔ خود راه میداد و نه بخانه ٔ آنها میرفت ، و اگر اتفاقاً در کوچه ، یکی از ابناء وطن خود را میدید میگریخت . آقای ممتازالسلطنه حکایت میکرد که برای امری ضروری فوری لازم بودکه با او ملاقات کنم ، و چون مطلقاً کسی را به منزل خود راه نمیداد تدبیری به خاطر من رسید و صبح زود ساعت هشت که اولین توزیع نامه های پستی به اشخاص شروع میشود، به خانه ٔ او رفتم و در آپارتمان او را بشدت به رسم فراشهای پست کوبیدم ، از داخل منزل صدای او را که میشناختم شنیدم که فریاد زد: «کیست ؟» من صدای خود را برای اینکه مرا نشناسد تغییر داده گفتم : «فاکتور» (یعنی فراش پست ) او فوراً در را باز کرد و من فرصت ندادم که در را دوباره بعد از شناختن من به بندد و فوری خود را داخل آپارتمان افکندم و تغییر عجیب حال اورا از این شیوه که خورده بود محسوساً مشاهده کردم ، ولی خود را هیچ به آن راه نزدم و او را هم شرم حضور و ادب مانع شد که کراهت قلبی خود را از حضور یکی از ایرانیان در منزل خود آن هم به این حیله و تزویر ظاهر سازد و دست بهم دادیم و مشغول صحبت شدیم . باری من بعلت همین فقره که وی از ایرانیان گریزان بود و با وجود پیشنهاد مکرر بلوشه که مرا با او آشنا سازد و به منزل ببرد هیچوقت نخواستم با او آشنا شوم . صاحب ترجمه در یکی از دو تألیف آتی الذکر خود از عمر خیام و رباعیات او و از اینکه انگلیسها ترجمه ٔ رباعیات خیام را در تمام اروپا و امریکا از پرتو ترجمه فیتز جرالد منتشر و مشهور کرده اند به شدت انتقاد کرده و در حق آن حکیم و شاعر بزرگ طعن زده است . مرحوم آزاد دو مجموعه از منتخبات اشعار و رباعیات فارسی ، یکی به اسم «گلزار معرفت » دیگر به اسم «صبح امید» با ترجمه ٔ جداگانه ٔ هر یک از دو کتاب مزبور به فرانسه در سنوات
1906 و
1909 م . در لیدن از بلاد هلند به طبع رسانیده است ، که در غایت نفاست است . وی در ماه مارس هزارونهصدوسی وشش میلادی مطابق
1355 هَ . ق . در نتیجه ٔ تصادم با اتومبیلی وفات یافت و کتابخانه ٔ بسیار جامع نفیس عدیم النظیر او را بتوسط کتابفروشی معروف (کواریچ ) در لندن بحراج متفرق کردند. (وفیات معاصرین بقلم محمد قزوینی در مجله ٔ یادگار سال سوم شماره ٔ چهارم ). باید توجه داشت که کسی که در آغاز در شمار آزادیخواهان اصلاح طلب بوده و در پایان مجموعه ٔ اشعار فارسی خود را چاپ میکند. نمیتواند از همه ٔ ایرانیان متنفر باشد پس شاید از مأمورین دولت و وابستگان به ایشان در خارج دوری می جسته است . رجوع به حاشیه ٔ شدالازار ص
216 شود.