خوی . [ خُی ْ ] (اِخ ) شهر خوی یکی از شهرهای استان آذربایجان غربی کشور است که در
577 هزارگزی شمال باختری تهران و
149 هزارگزی شمال باختری تبریز و
194 هزارگزی شمال ارومیه قرار دارد با مختصات جغرافیایی زیر: طول
44 درجه و
58 دقیقه و عرض
38 درجه و
33 دقیقه و ارتفاع
1040 متر از سطح دریا. اختلاف ساعت آن با طهران
25 دقیقه و
34 ثانیه است یعنی ساعت
12 ظهر خوی ساعت
12 و
25دقیقه و
34 ثانیه ٔ تهران می باشد. هوای شهر خوی در تابستان نسبت به شهرهای دیگر آذربایجان گرمتر و در زمستان معتدل تر است . آنرا در قدیم دارالمؤمنین می نامیدند.
۞ شهر خوی از قدیمترین شهرهای ایران است و در دوران صفویان که قوای عثمانی بر آذربایجان مستولی شد این شهر به کلی ویران گردیدو در زمان سلطنت نادرشاه افشار چون عساکر عثمانی مغلوب شدند شهر خوی مجدداً بدست امرای ایل دنبلی آبادان شد و مخصوصاً در دوره ٔ امیرسعید شهید احمدخان دنبلی رو به آبادی و عمران گذاشت . لفظ خوی در تاریخ ظاهراً از قرن ششم میلادی بمیان آمده است ولی در زمان صفویه که ایرانیان و عثمانیان با یکدیگر سر ستیز داشتنداهمیت این شهر بیشتر شد چنانکه جنگ چالدران مابین شاه اسماعیل و سلطان سلیم خان در
70 هزارگزی این شهر اتفاق افتاد. هم مرزی این شهرستان با کشور روسیه از طرف شمال خاوری به اهمیت آن افزوده است و موقعیت سیاسی آن به زمان فتحعلی شاه موجب شد که براهنمایی ژنرال گاردان حصار مستحکمی دور شهر بنا نهادند که ضخامت دیوار آن از
3 الی
4 متر دورادور شهر را احاطه کرده بود و فعلاً آثار خرابه های آن باقی است . شهر خوی بوسیله ٔ دو راه شوسه یکی از قصبه ٔ جلفا بکشور شوروی و دیگری از بازرگان بکشور ترکیه مربوط است . آب مشروب این شهر از چشمه ٔ خوش بلاغ است و در این اواخر لوله کشی آب نیز شده است مهمترین خیابانهای این شهر: یکی خیابانهای شرقی و غربی است که از غرب به قصبه سیه چشمه و از شرق به مرند منتهی می گردد و دیگری خیابان جنوبی و شمالی است که از شمال به ماکو و از جنوب به سلماس و ارومیه منتهی می شود. در آنجا دو میدان بزرگ و حدود هزارو پانصد باب دکان و مغازه و پنجاه کاروانسرا و
15 حمام و سه باب گاراژ و
3 باب دبیرستان و
13 باب دبستان وجود دارد. در خوی شعبات دوائر دولتی و مرکز تیپ وبیمارستان
40 تختخوابی و کارخانه ٔ برق موجود است و ابنیه ٔ قدیمه ٔ شهر عبارتند از:
1 - مسجد خان و آن یکی از آثار تاریخی شهر خوی است و این مسجد با مدرسه آن بدست احمدخان دنبلی برای شیخ الاسلام حاجی میرزاحسن ساخته شده است .
2 - مناره ٔ شمس الملک ، آن در قدیم دو مناره با گنبدی از طلا بوده که بروی قبر مرحوم شمس الملک قرار داشته است ولی امروز بر اثر حوادث خراب گردیده و فعلاً مناره ٔ معروف کله آهو که از پای تا سر کله آهو است باقی و از آثار دیدنی و قدیمی شهرستان می باشد.
3 - مسجد مطلب خان که در وسط شهر بشکل نیمه تمام موجود است و تقریباً از صد سال پیش بوسیله ٔ یکی از حکمفرمایان وقت (از دنبلی ها) با هزینه ٔ مطلب خان به بلندی
25 متر بنا شده .
4 - پل خاتون هم از آثار تاریخی بشمار میرود و در روی رودخانه قطور کشیده شده و در سه هزارگزی جنوب شهر قرار دارد. موقعیت اقتصادی خوی : اززمان قدیم این شهر مورد توجه بوده و تقریباً راه ابریشم معروف آذربایجان و ترکستان و شهرهای آباد و پرنعمت چین به اروپا از این شهر می گذشته است و بعدها پس از کشف راه دریایی هندوستان و چین از اهمیت تجارتی آن کاسته شد اما بعلت همسایگی از ناحیه ٔ شمال و باختر به دو دولت ترکیه و روسیه تجارت آن تا قبل از جنگ بین المللی اول اهمیت داشت ولی پس از آن جنگ با بسته شدن راههای مزبور تجارت این شهرستان نیز صدمه ٔ بسیاردید. (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج
4). شهرکی است خرم [ از حدود آذربایجان ] با نعمت و مردم و خواسته و بازرگانان بسیار و از وی زیلوهای قالی و غیره و شلوار بند و چوب بسیار خیزد. (حدود العالم )
: این ز خوی حاکمی ملک عصمت
وان ز ری عالمی فلک مقدار.
خاقانی .
روی این در ری آفتاب اشراق
خوی او در خوی اورمزد آثار.
خاقانی .
نام خوی زین چو زر ری تازه
کار ری زان چو نقد خوی بسیار.
خاقانی .
حکم حق رانش چون قاضی خوی
نطق و دستانش چون خان مرند.
خاقانی .
خوی شهری است از اعمال آذربایجان و آن قلعه ای است پرنعمت و میوه (از معجم البلدان ). و نیز رجوع به نزهة القلوب (چ اروپا مقاله ٔ
3 ص
85) شود.