دائره ٔ عظیمة

دائره ٔ عظیمة. [ ءِ رَ / رِ ی ِ ع َ م َ ] (ترکیب وصفی ، اِ مرکب ) دایره ٔ عظمی . هرصفحه ای که از مرکز کره بگذرد شکل حاصل از محل تقاطعکره با آن صفحه دایره ای بنام دائره ٔ عظیمه ایجاد کند. صاحب غیاث اللغات گوید: بدانکه دائره ٔ عظیمه آن را گویند که تنصیف کره نماید که این دائره بر آن کره فرض کرده شود و اگر دائره ای تنصیف کره ننماید آن را دائره ٔ صغیره گویند و دائره ٔ عظیمه که اهل هیأت بر فلک فرض کرده اند همگی نه اند: اول معدل النهار و این را معدل النهار از آن گویند که چون سیر شمس بر این دائره میگردد لیل و نهار برابر میشود در جمیع نواحی تقریباً مگر در عرض تسعین برابر نمیشود و شمس را بر این دائره اتفاق سیر در سال دو بار می افتد یکی در اول حمل و دیگر در آخر سنبله و در تحت این دائره در عین محاذات این دائره یک دائره ٔ دیگر به روی زمین فرض کنند به نهجی که اگر دائره ٔ معدل النهار قاطع عالم شده زمین را هم قطع نماید پس زمین از جائی که قطع شود همان خط استواست و خط استوا از آن گویند که در آنجا همیشه لیل و نهار برابر باشد بالتقریب . دوم دائره ٔ منطقةالبروج که دائره ٔ معدل النهار را آن تقاطع کرده است حمائلی و چون شمس به هر دو نقطه ٔ محل تقاطع رسید لیل و نهار در جمیع بقاع غیر ارض تسعین و یقرب منه برابر میشود و این دو محل تقاطع را دو نقطه ٔ اعتدال گویند و آن نقطه که چون آفتاب ازو گذرد و شمالی شود وی را اعتدال ربیعی گویند آن رأس حمل است و نقطه ٔ دیگرکه مقابل آن است چون آفتاب ازو گذرد و جنوبی شود آن را اعتدال خریفی خوانند و آن رأس میزان است و سیر شمس دائماً بر همین دائره میباشد و این دائره را منطقةالبروج از آن گویند که همه ٔ دوازده بروج بر همین دائره واقع شده اند. سوم دائره ٔ مارّه بالاقطاب اربعه واین دائره ای است که بر هر دو قطب منطقةالبروج و هر دو قطب معدل النهار و هر دو میل کلی گذشته است و میل کلی عبارت است از غایت بعد منطقةالبروج از معدل النهار. چهارم دائرةالافق و این دائره ای است که تنصیف فلک میکند در میان مرئی و غیرمرئی یعنی دائره ٔ افق فرق میکند آنقدر فلک را که بالای زمین دیده میشود میان آنقدر فلک که از نظر ناظر محجوب است زیر زمین . طلوع و غروب کوکب به این دائره تعلق دارد و قطبین این دائره سمت الرأس و القدم اند و این را افق حسی گویند و نزدمحققین افق سه قسم است یکی را بیان کردم و بیان دوم و سوم تطویل میخواهد و هر یک از این سه افق بلحاظ حرکت فلک حمائلی است و دولابی ورحوی ، دولابی بر خط استوا است و حمائلی در اکثر بلاد معموره ٔ عالم و رحوی یعنی بطور گردش آسیا بر عرض تسعین است که قطب شمالی در آنجا سمت الرأس باشد. پنجم دائره ٔ نصف النهار و این دائره ای است که به هر دو قطب عالم که عبارت از هر دو قطب معدل النهار است گذشته سمت الرأس والقدم میگذرد وتنصیف میکند آنقدر فلک را که فوق افق مرئی است و بالضرور غیر مرئی تنصیف خواهد کرد و این تعریف بلحاظ اکثر بلاد معمور است چرا که در عرض تسعین صادق نمی آید.ششم دائرةالارتفاع چون قوس ارتفاع کواکب از این دائره مأخوذ است لهذا به این اسم مسمی گشت و این دایره میگذرد سمت الرأس و القدم و این دائره در روز و شب دو بار با دائره ٔ نصف النهار منطبق میگردد و در هر وقت از محل خود تجاوز میکند. هفتم دائره ٔ اول السموات واین دائره است که مرور میکند بسمتین الرأس والقدم و بدو نقطه ٔ مشرق و مغرب و قطبین این دائره هر دو نقطه جنوب و شمال است و بر خط استوا منطبق میشود و به معدل النهار و در افق رحوی مقاطع معدل النهار باشد به زوایای قائمه و در آفاق مائله مقاطع معدل النهار نیز باشد مگر بر غیرقوائم ؛ هشتم دائرةالمیل و این دائره ای است که مرور میکند به هر دو قطب معدل النهار و شناخته میشود به این دائره بعد کواکب سیاره از معدل النهار و میل منطقةالبروج از معدل النهار و باید دانست که هر دو نقطه ٔ اعتدالین را میل نباشد و چون کواکب از نقطه ٔ اعتدال تجاوز کند پیوسته میل میافزاید تا بمیل کلی که نقطه ٔ انقلابین است . نهم دائرةالعرض و این دائره ای است که مرور میکند به دو قطب بروج و شناخته میشود به آن عرض کوکب و بعضی متأخران فن هیأت سوای نه دائره ٔ مشهوره ٔ مذکوره دائره ٔ دهم نیز نوشته اند و آن را وسطالسماءالرؤیة نامند و آن میگذرد به اقطاب المنطقةالبروج و افق و هر دو قطب آن طالع و غارب اند.
بدانکه سه دائره از این ده دائره که معدل النهار و منطقةالبروج و مارة بالاقطاب الاربعه باشد شخصیه اند یعنی افراد اینها متعدد نیستند و هفت دائره ٔ باقی که دائره ٔ نصف النهار و ارتفاع و افق و اول السموات و میل و عرض و وسطالسماءالرؤیه باشد نوعیه اند یعنی افراد کثیره دارند لیکن دائره ٔ افق متعدد نمیشود در موضع واحد و همچنین نصف النهار و اول السموات بخلاف سه دائره ٔ باقیه که متعدد میگردند... (غیاث ).