دانه . [ ن َ
/ ن ِ ] (اِ) مطلق حبوب خوردنی از گندم و جو و عدس و باقلا و ماش و نخود و لوبیا و خلر و گاودانه و جز آن . مطلق حبه ها. غله . مطلق حبه ها از جنس گندم و جو و جز آن
: پر از میوه کن خانه را تا بدر
پر از دانه کن خنبه را تا بسر.
ابوشکور.
میازار موری که دانه کش است
که جان دارد و جان شیرین خوش است .
فردوسی .
بسان دانه بر تابه فشانده
براه دلبرش دیده بمانده .
فخرالدین اسعد (ویس و رامین ).
وزین دانه یک من بیک من درم
بلابه همی خواستند و ستم .
شمسی (یوسف و زلیخا).
که این صد شتر دانه بار گران
بما داد بی منت و رایگان .
شمسی (یوسف و زلیخا).
ز ما دانه را منع کردش عزیز
نیابیم ازو هیچ رامش بنیز.
شمسی (یوسف و زلیخا).
چو تنگی بود، دانه چون جان بود
برابر بگویم هم ارزان بود.
شمسی (یوسف و زلیخا).
جان دانه ٔ مردمست و تن کاهست
ای فتنه ٔ تن تو فتنه بر کاهی .
ناصرخسرو.
نخواهد همی ماند با باد مرگت
بدین خرمن اندر نه کاه و نه دانه .
ناصرخسرو.
با کاه مخور دانه چنین گر نه ستوری
با بوذر گفت اینکه ترا گفتم سلمان .
ناصرخسرو.
چو در هر دانه ای دانایکی صانع همی بیند
خدای خویش آنها را نپندارد نه انگارد.
ناصرخسرو.
سوی گاو یکسان بود کاه و دانه
بکام خر اندر چه میده چه جودر.
ناصرخسرو.
گفت جو دانه ٔ مبارکست و خویدش خجسته . (نوروزنامه ). چنانکه غرض کشاورز از پراکندن تخم دانه باشد که قوت اوست . (کلیله و دمنه ).
صبح نهد طرف زر بر کمر آسمان
آب کند دانه هضم در شکم آسیاب .
خاقانی .
هر زنی هندو که او را دانه بر دست افکند
دانه زن پیدا نبیند خرمن سودای من .
خاقانی .
گر نان طلب کنند در من زنند ازآنک
بی دانه ٔ من آب زدست آسیابشان .
خاقانی .
دانه از خوشه ٔ فلک خوردی
که بپرواز رستی از تیمار.
خاقانی .
من آن دانه ٔ دست کشت کمالم
کز این عمرسای آسیا میگریزم .
خاقانی .
چون بدانه داد او دل را بجان
ناگرفته مرد را بگرفته دان .
مولوی .
مور بر دانه چرا لرزان بدی
گر از آن یک دانه خرمن دان بدی .
مولوی .
قَصل ، قِصل ، قَصَل ، قُصاله ؛ دانه ٔ ردی که وقت پاکیزه کردن از گندم دور کنند. مریراء؛ دانه ٔ تلخه ٔ گندم که دور کنند آنرا. فریک ؛ دانه ٔ مالیده . دِحِندِح ؛ دانه ای است کوچک . سعابرالطعام ؛ آنچه از گندم دور کنند آنرا از گندم دیوانه و دانه ٔ تلخ و جز آن . لیاء؛ دانه ٔ سپید شبیه نخود که بخورند آنرا. قصری ؛ دانه که در خوشه و کفه بماند بعد کوفتن . کشد؛ دانه ای که میخورند آنرا. قطنیة؛ دانه هرچه باشد یا جز گندم و جو و انگور و خرما و یا دانه ای که به پختن درآید. قصارة؛ دانه ای که در کفه بماند بعد از کوفتن . هرطمان ؛ دانه ای است متوسط میان جو و گندم . داذی ؛ دانه ای است تلخ . حزّ؛ دانه ای است مدور. (منتهی الارب ). || هر یک از حبه های جداگانه ٔ حبوب خوردنی چون دانه ٔ گندم و دانه ٔ جو و دانه ٔماش و جز آن
: چو صد دانه مجموع در خوشه ای
فتادیم هر دانه در گوشه ای .
سعدی .
یک دانه چون جهد ز میان دو آسیا.
سعدی .
|| دان . چینه . آنچه بمرغان دهند از خوردنی . آنچه بطیور دهند از حبوب و جز آن . آنچه برای مرغان طعمه ریزند از ارزن و جو و گندم و مانند آن . آنچه بمرغان دهند خوردن را. زقة. (دهار). ثفل . (منتهی الارب )
: همای عدل تو چون پر و بال باز کند
تذرو دانه برون آرد از جلاجل باز.
سوزنی .
در صبوح آن راح ریحانی بخواه
دانه ٔ مرغان روحانی بخواه .
خاقانی .
خاطر تو مرغ وار هست بپرواز عقل
یافته هر صبحدم دانه ٔاهل ثواب .
خاقانی .
آن مثل خواندی که مرغ خانگی
دانه ای درخورد و پس گوهر بزاد.
خاقانی .
برد مرغ دون دانه از پیش مور.
سعدی .
ای شاهد قدسی که کشد بند نقابت
وی مرغ بهشتی که دهد دانه و آبت .
حافظ.
یا بکش ، یا دانه ده ، یا از قفس آزاد کن .
؟
|| آنچه در دام نهند ازحبوب و غیره تا صید را بفریبند. آنچه از حبوب که دردام برای صید طیور وحشی بکار برند
: همه دانه است تا بمیانه های دام رسم . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص
48).
دانه اندر دام او دانی که چیست
نرم و سخت و خوب و زشت و بوی گند.
ناصرخسرو.
در دام بدانه مباش مشغول
دانه ٔ تو چه چیزست جز می و جام .
ناصرخسرو.
مشو آنجا که دانه ٔ طمعاست
زیر دانه نگر که دام بلاست .
مسعودسعد.
هواست دانه و من دانه چین و هاویه دام
اگر بدانه نمانم بدام درمانم .
سوزنی .
در راه من نهاد ملک دام حکم خویش
آدم میان حلقه ٔ آن دام دانه بود.
خاقانی .
آمده در دام چنین دانه ای
کمتر از آوازه ٔ شکرانه ای .
نظامی .
هست صیاد ار کند دانه نثار
نی ز رحم وجود بل بهر شکار.
مولوی .
دشمن ارچه دوستانه گویدت
دام دان گرچه ز دانه گویدت .
مولوی .
کبوتری که دگر آشیان نخواهد دید
قضا همی بردش راست سوی دانه و دام .
سعدی .
نرودمرغ سوی دانه فراز
چون دگر مرغ بیند اندر بند.
سعدی .
بحسن خلق
۞ توان کرد صید اهل نظر
بدام و دانه نگیرند مرغ دانا را.
حافظ.
|| حب .(دستوراللغة) (ترجمان القرآن ). بزر. تخم . تخم زراعت و کشت چون گندم و جو و غیره . تخم که بر زمین افتد ویا بکارند روئیدن و یا رویاندن درختی یا گیاهی را. صاحب آنندراج گوید به معنی حب و بزرست و آفت زده از صفات اوست . (آنندراج )
: دو سه دانه دیدند آنجا نهاده برداشتند و پیش تخت شاه شمیران آوردند... شاه تخم را به باغبان خویش داد و گفت در گوشه ای بکار.(نوروزنامه ). دانه مادام که در پرده ٔ خاک نهانست هیچکس در پروردن وی سعی ننماید. (کلیله و دمنه ).
چو دهقان دانه در گل پاک ریزد
ز گل گر دانه خیزد پاک خیزد.
نظامی .
کدام دانه فرورفت در زمین که نرست
چرا بدانه ٔانسانت این گمان باشد.
مولوی .
چو گفتت لیس للانسان الاماسعی خالق
بیفکن دانه ای امروز تا زان بدروی فردا.
مولوی .
دانه آنکو بزمستان نفشاند در خاک
ناامیدی بود از دخل بتابستانش .
سعدی .
تا دانه نیفکنی نروید.
سعدی .
تا رنج نبری گنج برنداری و تا جان در خطر ننهی بر دشمن ظفر نیابی و تا دانه پریشان نکنی خرمن برنگیری . (سعدی ، کلیات ص
118).
کم نئی از دانه ای هرجا که افتی خوش برآ.
سلمان ساوجی .
اهتباد؛ دانه برآوردن و تر نهادن حنظل را تا تلخی از وی برود. (منتهی الارب ). جدر؛ دانه ٔ طلع. (منتهی الارب ). هبید، هبد؛ دانه ٔ حنظل . (منتهی الارب ). || هر یک از تخمهای درون برخی از میوه ها چون انجیر و به و غیره . تخم درون برخی میوه ها چون سیب و بهی و گلابی و جز آن
: سیب که اندر درخت و دانه ٔ سیب است
ناید بیرون ازو بخواندن افسون .
ناصرخسرو.
-
به دانه ؛ تخم به . دانه های ریز که درون به است .
-
انجیر بادانه ؛ که در درون تخمهای ریزه دارد.
-
انجیر بی دانه ؛ که در درون تخم های ریز و دانه ندارد و همه گوشت است .
|| ثمر بعضی گیاهان و تخم آنها. میوه ٔ برخی گیاهان که تخم آن نیز هست و همان را برای رویاندن مجدد آن در زمین افکنند مانند دانه ٔ پنبه و دانه ٔ سپندان و جز آن
: بکند هر دو چشم خویش از بخل
همچو حلاج دانه را به وشنگ .
منطقی .
جوان بودم و پنبه فخمیدمی
چو فخمیدمی دانه برچیدمی .
طیان .
نگاه کن که بقارا چگونه می کوشد
بخردگی منگر دانه ٔ سپندان را.
ناصرخسرو.
دانه ٔ فلفل سیاه و خال مه رویان سیاه
هر دو جان سوزند اما این کجا و آن کجا.
؟
خربصیص ؛ نباتی است که از دانه ٔ آن طعام سازند و شترخورد. ملک ؛ دانه ٔ جلبان که گیاهی است . حب قطن ؛ دانه ٔ پنبه . قلم قریش ؛ دانه ٔ صنوبر. حب رشاد؛ دانه ٔ سپندان . || هر یک از میوه ها یا هر عدد از میوه ها و یا هر حبه از میوه های برخی از درختان که ثمر آنها خوردنی است چون انجیر و انگور و خرما و جز آن . و نیز هر یک از حبه های درون میوه ٔ برخی از درختان که خوردنی است چون انار: حب الرمان ؛ هر یک از حبه های درون حقه ٔ نار. غژب ؛ حبه ٔ انگور. گِلَّه (در تداول مردم قزوین ). عور؛ دانه ٔ انگور. (منتهی الارب )
: مگر که نار کفیده است چشم دشمن تو
کز او مدام پریشان شده ست دانه ٔ نار.
فرخی .
کفیده [ انار ] چون دهان شیر و دانه ش
بدو در همچو خون آلوده دندان .
رازی .
درخت انگور دید چون عروس آراسته خوشه های بزرگ شده و از سبزی بسیاهی آمده چون شبه می تافت و یک یک دانه ها ازو همی ریخت . (نوروزنامه ). هیچکس [ گاه پیدایش رز ] دانه در دهان نیارست نهادن از آن همی ترسیدند که نباید که زهر باشد. (نوروزنامه ). دانه ٔ دل چون دانه ٔ نار از پوست میخورد. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص
325).
رفتست پاک روغن این زیتون
جز دانه نیست مانده و کنجاره .
ناصرخسرو.
دانه ٔ شاخ و باغ مجلس او
دانه ٔ درّ و شاخ مرجان باد.
مسعودسعد.
قمری کردش ندا کای شده از عدل تو
دانه ٔ انجیر زرد دام گلوی غراب .
خاقانی .
مغان که دانه ٔ انگور آب میسازند
ستاره می شکنند آفتاب میسازند.
مولوی .
دانه ای کش تلخ باشد مغز و پوست
تلخی و مکروهیش خود نهی اوست .
مولوی .
کودک و آنگاه ترک دانه ٔ خرما.
قاآنی .
|| هسته
۞ . استخوان خرد و درشت که میان برخی از میوه هاست . استه ٔ بعضی میوه ها. خسته . چیزهای خرد و سخت که درون برخی از میوه ها چون انار و خرما و انگور است و آن دانه را گاه مغزی در درون است چون هسته ٔ قیسی و گاه نیست چون خرما و انگور و غیره
: و آن دانه ٔ شفتالو را که بدان سختی است آنرا فرسوده کنی . (کتاب المعارف ).
شرب نوش آفرید از مگس نحل
نخل تناور کند ز دانه ٔ خرما.
سعدی .
تکژ، تکس ؛ استخوان پاره درون دانه ٔ انگور. هسته که درون حبه ٔ انگورست . انگور بی دانه ؛ که حبه های آن هسته ندارد. انار بی دانه ؛ که حبه های درون آن را دانه های استخوانی و هسته نیست . عجم ؛ دانه ٔ خرما. هسته ٔ خرما. نواة. نوی . (منتهی الارب ). || مغز هسته : البوب ؛ دانه ٔ هسته ٔ کنار. (منتهی الارب ). || عدد. تا. یک : دانه دانه ؛ یک یک . یکی یکی . یکدانه ؛ یک عدد. پنج دانه ؛ پنج عدد
: بنهفته به سحر گنج قارون
یک در تو در دو دانه گوهر.
(؟) ناصرخسرو.
دانه و شاخ باغ و مجلس او
دانه ٔ درّ و شاخ مرجان باد.
مسعودسعد.
مویز و منقا و آلوی سیاه از هر یکی سی دانه . (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). و دانست که دریا را به پیمانه پیمودن و ریگ بیابان را بدانه شمردن آسانتر از مکر زنان ... در حد و حصر آوردن است . (از سندبادنامه ).
چو صد دانه مجموع در خوشه ای
فتادیم هر دانه در گوشه ای .
سعدی .
اندک اندک بهم شود بسیار
دانه دانه است غله در انبار.
سعدی .
|| هر یک از گلوله ها یا گلوله های به استوانه گراینده ٔ سفته ٔ سفالین و یا سنگین و یا بلورین و یا چوبین و یا از دیگر چیزها که به رشته کشند در سبحه تسبیح کردن را: سبحه ٔ صددانه ؛ دارای صد گلوله ٔ سفته . سبحه ٔ هزار دانه ؛ دارای هزار گلوله ٔ سفته . سبحه ٔ سی و سه دانه ؛ دارای سی و سه گلوله ٔسفته
: تسبیح هزار دانه در دست مپیچ .
سعدی .
|| گلوله های خرد و یا درشت از احجار کریمه یا مروارید و جز آن . قطعات خرد و یا درشت از گوهرها و احجار کریمه .از احجار قیمتی و گرانبها بشکل گلوله و یا نزدیک بآن تراشیده نگین را.
-
دانه ٔ الماس ؛ قطعه ٔ تراش خورده ٔ الماس .
-
دانه ٔ مروارید ؛ گلوله ای از آن
: میان بهی درّ خوشاب بود
که هر دانه ای قطره ٔ آب بود.
فردوسی .
دگر پنجصد درّخوشاب بود
که هر دانه ای قطره ٔ آب بود.
فردوسی .
-
دانه ٔ یاقوت ؛ قطعه ٔ تراش خورده ٔ یاقوت .
درّة؛ دانه ٔ مروارید. لؤلوءة؛ دانه ٔ مروارید. تومة؛ دانه ٔ مروارید. خربصیص ؛ دانه ای از زیور. (منتهی الارب ).
کلمه ٔ دانه در معانی فوق هنگام ترکیب با کلمات دیگر گاه مؤخر آید و افاده ٔ معانی خاص کند چون :
-
آب و دانه . رجوع به هر یک از دو کلمه شود: تخلی ؛ آب و دانه . (منتهی الارب ).
-
الف دانه ؛ نوعی گره .
-
انار دانه ؛ دانه ٔ انار.
-
ایل دانه ؛ هل . قاقله ٔ صغار. (ملحقات برهان ).
-
بادانه ؛ دانه دار.
-
بسیاردانه ؛ دارای دانه های بسیار. پردانه .
-
به دانه ؛ دانه ٔ به . تخم به .
-
بیدانه ؛ مقابل دانه دار.
- || نوعی انگور.
- || نوعی کشمش حاصل از این انگور.
-
پنبه دانه ؛ دانه ٔ پنبه . تخم پنبه .
-
جان دانه ؛ جایی از پیش سر کودک که نرم وجهنده است . یافوخ . رجوع به جان دانه در همین لغت نامه شود.
-
جودانه ؛ نوعی بافت در بافتنی ها.
-
کافور جودانه . رجوع به کافورشود.
-
بید جودانه . رجوع به بید شود.
-
چوب دانه ؛ سنجد. غبیرا. (برهان ).
-
خشک دانه ؛ تخم کاژیره است . حب العصفر. (برهان ).
-
دانه دانه ؛ یک یک . مرکب از اعداد و افراد جداگانه
: اندک اندک بهم شود بسیار
دانه دانه است غله در انبار.
سعدی .
-
درُدانه ؛ دانه ٔ دُر
: دردانه ها اگرچه پراکنده هم نکوست
اما کجا بگوهر منظوم میرسد.
سعدی .
سعدی بلب دریا دردانه کجا یابی
در کام نهنگان رو گر میطلبی کامی .
سعدی .
- || بسیار عزیز. عزیز دُردانه ؛ سخت گرامی
: مطلع برج سعادت فلک اختر سعد
بحر دردانه ٔ شاهی صدف گوهرزای .
سعدی .
-
سیاهدانه ؛ شونیز.
-
شاهدانه . رجوع به شاهدانه شود.
-
صددانه (سبحه ) ؛ دارای صد گلوله ٔ سفالین یا گلین و سنگین و یا بلورین .
-
صندل دانه ؛ تخم صندل .
-
فلفل دانه ؛ حب فلفل .
-
قرمزدانه ؛ چیزی که بدان جامه و چیزهای دیگر رنگ کنند.
-
کدودانه ؛ کرمی در معده .
-
کرم دانه ؛ نوعی از مازریون . موردانه . جرم دانق . (برهان ).
-
کنف دانه ؛ کنب دانه . تخم کنف .
-
گاودانه ؛ حب البقر.
-
ماهوردانه ؛ حب الملوک .
-
ماهوب دانه ، ماهودانه . حب الملک . فلفل الخواص و آن میوه ٔ درخت شباب است و بعربی معشوق میگویند. (برهان ). نام فارسی اپورژ
۞ است . (حاشیه ٔ برهان چ معین ).
-
مرغ دانه ؛ دان مرغ .
-
مشک دانه ؛ دانه ٔ مشک . ثمر مشک .
-
موردانه ؛ کرم دانه . نوعی مازریون . (برهان ).
-
نیم دانه ؛ برنج که کمی از سر و یا ته آن شکسته باشد.
-
ناردانه ؛ اناردانه . دانه ٔ انار
: آن کوزه برکفم نه کآب حیات دارد
هم طعم نار دارد هم رنگ ناردانه .
سعدی .
-
وشک دانه (وشق دانه ) ؛ ون . چتلاقوش . حبة الخضراء.
-
ون دانه ؛دانه ٔ ون . حب ون . میوه و تخم ون .
-
هزاردانه (سبحه ) ؛ دارای هزاردانه .
-
یک دانه ؛ حبه .
- || یکی . فرد. منحصر بفرد
: تو آن در مکنون یکدانه ای
که پیرایه ٔ سلطنت خانه ای .
سعدی .
-
گوهر یکدانه ؛ منحصر به فرد
: عیب تست ار چشم گوهر بین نداری ورنه ما
هر یک اندر بحر معنی گوهر یکدانه ایم .
سعدی .
گر تو بحق افسانه ای یا گوهر یکدانه ای
از ما چرا بیگانه ای ، ما نیزهم بد نیستیم .
سعدی .
-
یکی دانه ؛یکتا.
- || نوعی میوه .
و نیز بکلمه ٔ دانه در معانی مختلفه کلماتی پیوندد و ترکیب اضافی یا عطفی و جز آن با معانی خاص پدید آرد و اینک فهرستی از این ترکیبات که مرتب بترتیب حروف هجاست با شرحی برای هر یک آورده میشود:
-
دانه ٔ آبی ؛ دانه ٔ به . بهدانه . تخمهای ریزه ٔ درون میوه ٔ به
: و اگر اندر سینه درشتی باشد عناب و سپستان و بنفشه و بیخ سوسن و بیخ خطمی و مغز خیار و صمغ کتیرا و دانه ٔ آبی اندر کشکاب و کندرآب می پزند. (ذخیره ٔخوارزمشاهی ).
-
دانه ٔ آتش ؛ کنایه از شررست . (از آنندراج )
: خوشه ٔ ما بدهن دانه ٔ آتش دارد
برق با خرمن ما مرد هم آغوشی نیست .
صائب .
-
دانه افشان . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
-
دانه افشانی . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
-
دانه بر آتش ریختن ؛ مرادف فلفل بر آتش ریختن و آن مشهورست . (آنندراج )
: بروی لاله رنگ او عرق مشمر که آن جادو
مرا تا صید خود سازد بر آتش دانه می ریزد.
سالک یزدی (از آنندراج ).
-
دانه برچیدن . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
-
دانه بستن . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
-
دانه برخوردن ؛ خوردن دانه . برگرفتن دانه بقصد خوردن
: ندانست از آن دانه برخوردنش
که دهر افکند دام در گردنش .
سعدی .
-
دانه ٔ پارسی ۞ ؛ ماده ٔ رنگی طبیعی بوده است از نوعی درخت در ایران که به اروپا صادر میشده است ، و گااوبا میگوید آن دانه از رامنوس پتلاریس
۞ بعمل می آمده است لکن من آنرا در ایران نیافتم . دانه ٔ فارسی .
-
دانه پاشیدن . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
-
دانه پاک کردن . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
-
دانه پذیرفتن . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
-
دانه پذیرنده . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
-
دانه جو ؛ دانه جوی . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
-
دانه چیدن . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
-
دانه چین . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
-
دانه خوار . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
-
دانه خور . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
-
دانه خوردن . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
-
دانه دادن . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
-
دانه دار . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
-
دانه دان . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
-
دانه دانه . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
-
دانه در خاک نشستن ؛ مقیم خاک شدن دانه . در دل خاک قرار گرفتن دانه . در درون خاک جای گرفتن دانه
: برومندی نصیب خاکبازان میشود صائب
نگردد سبز تا در خاک چندی دانه ننشیند.
صائب .
-
دانه در خاک کردن ؛ در درون خاک قرار دادن دانه . درون زمین جای دادن دانه
: تخم چون سوخت برومندنگردد صائب
دانه ٔ اشک بامید چه در خاک کنی .
صائب (از آنندراج ).
-
دانه درشت ؛ درشت دانه . مقابل خرددانه . که حبه ها ریزه نیست . که حبه ها در حجم از مشابه خود بزرگتر است .
-
دانه ٔ درشت ؛ دانه و حبه ٔ برتر و بزرگتر از انواع خود: دانه ٔ درشت مروارید؛ که خرد نیست . که ریزه نیست . که از انواع خود حجیم ترست .
-
دانه ٔ دل ؛ میان دل . سیاهی دل . اسودالقلب . سویداءالقلب . سوداءالقلب . شَغْف . شَغَف . سواد. سویداء. شغاف . (منتهی الارب ). حبةالقلب . (دهار)
: تخم وفاست دانه ٔ دل چون بدست تست
خواهی بزیر خاک بنه خواه زیر آب .
خاقانی .
از دانه ٔ دل ز کشت شادی
یک خوشه بسالیان مبینام .
خاقانی .
در دانه ٔ دل نماند مغز آوخ
در خوشه ٔ عمر دانه بایستی .
خاقانی .
از پی مشتی جو گندم نمای
دانه ٔ دل چون جو و گندم مسای .
نظامی .
-
دانه ریختن . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
-
دانه ریز . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
-
دانه زاد . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
-
دانه زدن . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
-
دانه زن . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
-
دانه ٔ زنجیر ؛ حلقه ٔ زنجیر. (آنندراج ). هر یک از حلقه های زنجیر که از اتصال آنان سلسله پیدا آید. هر حلقه از حلقه های زنجیر
: بسکه بگداخته غم جسم زمین گیر مرا
میکشد مورچه ای دانه ٔ زنجیر مرا.
اشرف .
کی شود آزاد از زلف گرهگیرش کسی
دانه ٔ زنجیر در دام است صیاد مرا.
اشرف .
-
دانه ٔ سبز ؛ حبةالخضراء. (شعوری ج
1 ص
314).
-
دانه ٔسفید ؛ که سیاه نیست .
- || (با فک اضافه )؛ دانه سپید. رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
-
دانه ٔ سمور ؛ کنایه از پوست سمورست . (آنندراج ). دانه ٔ کیش
: بجامه تن ندهد حسن پرغرور او را
که دام زلف بود دانه ٔ سمور او را.
اشرف .
-
دانه سوز . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
-
دانه ٔ سیاه ؛ دانه ای که رنگ اسود و تیره دارد.
- || تخمی تیره رنگ که درون گندم روید و بکار نیاید. دیو گندم : سعیع؛ دانه ٔ سیاه که بگندم آمیزد یا گندم دیوانه و یا گندم هیچکاره . (منتهی الارب ).
- || سیاه دانه . رجوع به سیاه دانه شود.
-
دانه ٔ عنبر ؛ تخم عنبر.
- || مردمک چشم . (مجموعه ٔ مترادفات ص
327).
-
دانه ٔ فارسی ؛ دانه ٔ پارسی . رجوع به دانه ٔ پارسی شود.
-
دانه فشان . رجوع باین ترکیب در ردیف خود شود.
-
دانه فشاندن . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
-
دانه فکندن . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
-
دانه کار . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
-
دانه کردن . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
-
دانه کش . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
-
دانه کشیدن . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
-
دانه ٔ کیش ؛ کنایه از پوست سمورست . (آنندراج ). دانه ٔ سمور
: عزیز تا بنمایم بمردمان چون میش
بدوختم بگریبان خویش دانه ٔ کیش .
ابونصر نصیرای بدخشانی .
-
دانه گانه . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
-
دانه گرده . رجوع به گیاه شناسی ثابتی ص
46 و
56 و
465 شود.
-
دانه گرفتن . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
-
دانه ٔ مویز ؛ اسم فارسی عجم الزبیب است . (تحفه ٔ حکیم مؤمن ).
-
دانه های ناشمار ؛ حبه ها که بشماره درنیاید.
- || برنج پخته . پلو. عوام آنگاه که طعامی از برنج در پیش دارند و سوگند خوردن خواهند اشاره به برنج کرده گویند: باین دانه های ناشمار، باین پلو.
-
دانه ٔ نبات ؛ دانه ٔ گیاه . تخم گیاه .
- || در اصطلاح گیاه شناسی نام آن قسمت از میوه است که بر اثر رشد و نمو تخمک بوجود می آید
۞. بدین توجیه که در نتیجه رشد و نمو آن تخم فرعی درتخمک ، دانه ٔ نبات بوجود می آید و ساختمان یک دانه پس از پایان یافتن رشد و نمو آن بدین قرار است :
یک یا دو پوسته ٔ نازک بنام تگومان
۞ یا اپی اسپرم
۞ دانه ٔ نبات را می پوشاند. تگومان خارجی را که معمولاً قطورتر است تستا
۞ و تگومان داخلی را تگمن
۞ مینامند. تگومان خارجی برخی از دانه ها مانند انگور سخت و برخی دیگر مانند بادام و زردآلو نازک و در انار استثنائاً گوشتی و در برخی مانند بهدانه و کتان و قدامه لعابی است . و در داخل پوستش دانه یا تگومان قسمتهای دیگر قرار گرفته است که عموماً مغزنامیده میشود. (از گیاه شناسی ثابتی ص
514 و
515). نیز رجوع به همان کتاب ص
111 شود.
-
دانه نشان . رجوع به باین ترکیب در ردیف خود شود.