دیلم . [ دَل َ ] (اِخ )
۞ نام قومی از اعاجم از بلاد شرق و بعضی گویند که از ترک باشند. (ازتاج العروس ). طایفه ای معروف . (غیاث اللغات ). گروهی است . (منتهی الارب ). نام طایفه ای از مردم و بعضی گویند که از نسل «ضبةبن اد» هستند و یکی از شاهان عجم آنان را در کوههای دیلم گذارده و در آنجا زیاد شدند. (از لسان العرب ). و بعضی گویند مراد از دیلم بنی ضبةاند جهت سیاهی رنگ ایشان . (از لسان العرب ). از رجال و مردان دیلم در جاهلیت زیدالفوارس بن حصین و در اسلام ابن شبرمه ٔ قاضی اند. (از تاج العروس ). نام گروهی است که آل بویه از میان ایشان برخاستند و بر خلفای بنی العباس در بغداد خروج کردند. بعضی ایشان را از فرزندان یافث بن نوح و بعضی دیگر از بنی باسل بن آشوربن سام بن نوح شمرده اند و گویند که از قوم عربند اما ابوعبید این قول را ضعیف دانسته است . (از صبح الاعشی ج
1 ص
367). دیلم نام مردم بومی قدیم ناحیه ٔ دیلم ، قوم دیلم دردوره ٔ اسلامی غالباً به سربازی و سلحشوری معروف بوده اند، و بسبب قوت چالاکی خویش مخصوصاً در خدمات نگهبانی و زندانبانی وارد میشده اند. منشاء اولیه ٔ دیلمیها بطور یقین معلوم نیست و احتمالاً مربوط به دوره ٔ پیش از ظهور نژاد ایرانی است . بسیاری از نویسندگان قدیم یونان و روم با نام دیلمها آشنا بودند. چنانکه پولوبیوس (قرن
2 ق .م .) همسایگان شمالی ماد را «لومایوی » نام برده اند و بطلمیوس (قرن
2 م .) سرزمین دلومائیس رادر شمال ، خورومیترنه = خوار و ورامین . و در غرب تپوری = طبرستان شمرده است . در تاریخ ایران ، بیشتر اطلاعات ما راجع به دیلم و دیلمیها از دوره ٔ سامانیان است . بقول بعضی مآخذ دیلمیها هیچگاه در فرمان شاهان ایران نبودند بلکه بعنوان سرباز مزدور خدمت میکردند در ضمن لشکرکشیهای خسرو انوشروان مکرر ذکر دیلمیها آمده است از آن جمله در حدود
570 م . که انوشروان لشکر به یمن فرستاد عده ٔ بسیاری از مردم دیلم در لشکر وی بودند. چنانکه فرمانده ٔ آنان نیز پیرمردی بود و به عنوان «وهرز» یا «وهریز» معهذا در پایان عهد ساسانیان ومقارن آغاز حمله و هجوم عرب دسته های دیلم در داخل ولایات مرکزی ایران تاخت و تاز میکرده اند و به غارت و راهزنی میپرداخته اند. بواسطه ٔ وجود حصار البرز مثل مردم طبرستان سالها در مقابل لشکریان اسلام مقاومت میکردند و مدتها پس از انقراض سلسله ٔ ساسانی همچنان به آیین قدیم خویش باقیماندند و با آنکه مسلمین چندین بار به آنجا لشکر کشیدند نتوانستند تمام آن را مسخر سازند. و بهمین جهت دیلم پناهگاه امنی برای سرکشان و مخالفین خلفای عباسی گردید. در قرن دوم و سوم و اوائل قرن چهارم هجری قمری دیلم جزء قلمرو جستانیان بود که با علویان طبرستان روابط دوستانه داشتند و در زمان ناصر کبیر از فرمانروایان سلسله ٔ اخیر بود که بسیاری از دیلیمیان بین شمال سفیدرود و آمل به اسلام (آیین زیدیه ) درآمدند سلسله ٔ جستانیان بدست آل مسافر منقرض شدند. معروف ترین سلسله ای که از میان دیلمیان برخاست سلسله ٔ آل بویه بود بقول نویسندگان قدیم ، دیلمیان مردمی نحیف و خوش سیما و سبک مو بودند و زراعت و گله داری میکردند ولی اسب نداشتند. مردان دیلمی بسیار جسور بودند. از میان سلاحهای ایشان به زوبین و سپر بلندی منقش به رنگهای روشن اشاره شده است . از قوم دیلم گاه بعنوان غلام و برده که در خدمت امرا و لشکر خلفا بودند نام برده شده . زنان دیلم مانند مردان کار کشاورزی میکردند. دیلمیان روابط خانوادگی و آداب و رسوم مخصوص داشتند درمرگ کسان خود و حتی در گرفتاریهای شخصی سخت بی تابی و زاری میکردند. معزالدوله دیلمی در
352هَ .ق . نوحه سرایی عمومی را برای امام حسین (ع ) در بغداد رواج داد و همین امر اساس عزاداری ماه محرم گردید با وضع مستحکم دیلم و تمایلات مردم آنجا که بعضی ازسرانشان مانند اسفاربن شیرویه و مرداویج دعوت اسماعیلیه را پذیرفته بودند توجه حسن صباح را بجانب دیلم جلب کرد و وی ابتدا مبلغین خود را به آن ناحیه گسیل داشت و سپس در
483 هَ .ق . قلعه ٔ الموت را تسخیر کرد،به این ترتیب تا بیش از یک قرن و نیم از این تاریخ ،ناحیه ٔ مستحکم بزرگ دیلم بصورت مرکزی خطرناک برای مستملکات سلجوقیان گردید. در جنگهایی که بدین سبب روی داد و سپس بعد از ویرانی قلاع اسماعیلیه بدست هلاکو، مردم دیلم آسیب فراوان دیدند. بعدها مرتفعات دیلم کمابیش تحت تسلط سلسله ٔ کارکیائیان گیلان شرقی (بیه پیش )که مرکزشان در لاهیجان بود قرار گرفت . در
819 هَ . ق . سیدرضی لاهیجانی دیلمیان را به کنار سفیدرود دعوت کرد و
2 تا
3 هزارتن از ایشان را با سرکردگانشان بقتل رسانید. (از دائرة المعارف فارسی ). تیره ای ایرانی ساکن دیلمستان ، این تیره تا قرن هشتم هم وجود داشته واز تیره ٔ گیل جدا بوده است . در قرن مذکور سادات کیایی گروه بسیاری از آنان را کشتند، ظاهراً آنچه بازماندند با مردم گیل درهم آمیختند و گیلکان امروزی فرزندان و بازماندگان هر دو تیره اند. رجوع به ترجمه ٔ سرزمینهای خلافت شرقی ص
185 به بعد، العقد الفرید ج
3 ص
291،
258 و ج
7 ص
150،
279، قاموس الاعلام ترکی ، مازندران واسترآباد رابینو، تجارب الامم بن مسکویه ج
2، مقدمه ٔ ابن خدون ، ص
62، روضات الجنات ص
177، فهرست اعلام حبیب السیر، مجمل التواریخ والقصص ص
344،
480،
145، عیون الانباء، ص
233 تا
234، اخبار الحکماء قفطی ، التفهیم بیرونی ، فرهنگ ایران باستان ص
297، تاریخ سیستان ص
315،
348، ایران در زمان ساسانیان ص
260،
313،
342، ضحی الاسلام ج
3 ص
244،
297،
326، فارسنامه ٔ ابن البلخی ، تاریخ جهانگشای ج
2 ص
115 البیان و التبیین ، ج
1 ص
262،
257 الوزراء و الکتاب ص
145،
146،
149 یشتهاج
1 و
2، سفرنامه ٔ ناصرخسرو ص
7،
48، فهرست اعلام تاریخ گزیده ، اخبارالدولة السلجوقیة ص
80، تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی ص
175 و المعرب جوالیقی و الجماهر ص
21 شود
: ز گیل و ز دیلم بیامد سپاه
همی گرد لشکر برآمد بماه .
فردوسی .
به پیغمبر عرب یکسر مشرف گشت و فر او
ز ترک و رومی و هندی و سندی گیلی و دیلم .
ناصرخسرو.
روی دیلم دیدم از غم موی زوبین شد مرا
همچو موی دیلم اندر هم شکست اعضای من .
خاقانی .
زوبینت ز نرگس ،سپر از نسرین است
پیرایه ٔ دیلم سپر و زوبین است .
خاقانی .
طبع تو شناسد آب شعرم
دیلم داند نژاد دیلم .
خاقانی .
ترک چون هست به انداختن زوبین جلد
چه زیان دارد اگر مولد او دیلم نیست .
خاقانی .
و رجوع به دیلمیان و دیلمان و دیالمه شود. || هر فرد از قوم دیلم . دیلمی . نام مردمی که به اسم سرزمینشان نامیده شده اند. (از معجم البلدان ). و رجوع به دیلم نام قومی از اعاجم شود. || کسی که مادرش از حبش و پدرش از ترک باشد یا برعکس . (غیاث اللغات ). || (اِ) توسعاً برده . (یادداشت مرحوم دهخدا). بنده و غلام . بنده ٔ سپید پوست
: این است همان درگه ، کو را ز شهان بودی
دیلم ملک بابل هندو شه ترکستان .
خاقانی .
بدی دیلم کیایی برگزیدی
تبر بگذاشتی زوبین خریدی .
نظامی .
|| در ادب فارسی لفظ دیلم مجازاً بمعنی نگهبان وزندانبان آمده است . (دائرة المعارف فارسی ). رجوع به دیلم بمعنای اسم خاص شود.