ذات . (ع اِ) تأنیث ذو. صاحب . مالک . دارا. خداوند. و تثنیه ٔ آن ذواتا. و ج ، ذوات : امراءة ذات مال . || مؤلف آنندراج آرد: ذات : بالفتح ، بمعنی صاحب و خداوند و به معنی هستی و حقیقت هر چیز و نفس هر شی ٔ و مؤنث ذو. و در اصطلاح سالکان ذات را به اعتبار جمیع صفات واحد گویند و هستی حق تبارک و تعالی پیداتر از هستیها است که او بخود پیداست و پیدائی هستیها بدوست که : اﷲ نور السموات و الارض
۞ . حقیقت دلیل هستی او بحقیقت جز او نیست که هیچگونه کثرت را به هستی او راه نیست و دلیل او ناگزیر بود. او لم یکف بربک انه علی کل ّ شی ٔ شهید. (قرآن
53/41). حقیقت هستی او تبارک و تعالی نماینده ٔ خود است که نمایندگی حقیقی جز از هستی نیاید. به معنی طرف و جانب . و لفظ ذات عربی است و در حقیقت اسم اشارت است که های وقف داخل آن شده است و اصل او، ذاه بود چون ها جزو کلمه گردید بتا مبدل گشت و ذات گفتند ومعنی لفظ ذات مشارالیه است چون هستی هر شی ٔ مشارالیه میباشد لهذا به معنی خداوند و هستی هرچیز مستعمل (است ). (از شرح نصاب که از مولانا یوسف بن مانع است و کنز). و خان آرزو در چراغ هدایت نوشته که لفظ ذات به معنی قوم که در عرف مستعمل است غلط است زیرا که بدین معنی لفظ جات است بجیم و آن لفظ هندی الاصل است و سبب غلط بودنش آن باشد که ذال معجمه در هندی نمی آید پس طغرا در دو شعر خود لفظ جات را ذات به ذال معجمه فهمیده ، و آورده است خطا کرد. تم کلامه . و بخاطر مؤلف میرسد که لفظ ذات بمعنی قوم بذال معجمه نوشتن خطا باشد مگر بهتر آن است که ذات به زای معجمه نویسند چرا که ذات مفرس جات باشد که به هندی قوم است به ابدال جیم عربی به زای معجمه و قطع نظر از نیت تفریس جیم جات را به جهت فصاحت به زای معجمه بدل کرده ذات خوانده شود تا اینجا عین عبارت غیاث است . و سپس صاحب آنندراج گوید: و آن هر دو شعر ملاطغرا این است
: گر بساید از قدح نوشی بط می را دهن
ذات مرغابی است خواهد صاحب منقار شد
شوخ سوسن را بگو دل میرباید قشقه ات
ذات رجپوت است ترسم دست بر جمدر کند.
و سبب غلط آن است که ذال و زای معجمه درزبان هندی نیست پس طغرا لفظ جات را ذات به ذال فهمیده و خطا کرده اگرچه در شعر دوم تدارک آن میشود که نظر بر لفظ رجپوت لفظ هندی آورده لیکن در شعر اول علاج پذیر نیست مگر آنکه گویند که طغرا عمداً الفاظ هندیه را در اشعار خود می آرد چنانکه بر متتبع کلام او ظاهراست و چون این وضع به تکلف اختیار نموده تبدیل جیم به ذال از جهت تصرف باشد که بر صاحبان قدرت جایز است و توافق لسانین نیز احتمال دارد لیکن در جای ديگر بدین معنی دیده نشده - انتهی . || وجود. هستی . (مهذب الاسماء) (دستوراللغه ٔ ادیب نظنزی )
: مجوی از وحدت محضش برون از ذات او چیزی
که او عام است و ماهیات خاص اندر همه اشیا.
ناصرخسرو.
این عالم مرده سوی من نام است
و آن عالم زنده ذات بس والا.
ناصرخسرو.
ای ذات تو شمس و ذاتها انجم
وی ملک تو کّل و ملکها اجزا.
مسعودسعد.
هر که در میدان عشق نیکوان گامی نهاد
چار تکبیری کند بر ذات او لیل و نهار.
سنائی .
ذات او هم بدو توان دانست .
سنائی .
و ذات خویش را فدای آن داشته آید. (کلیله و دمنه ). بقاء ذات تو بدوام تناسل ما متعلق است . (کلیله و دمنه ).
حق ذات پاک اﷲ الصمد
که بود به مار بد از یار بد.
مولوی .
|| ذات واجب . ذات باری . هویت حق
۞ : ذات حق سلطان سلطانان و کعبه دار ملک
مصطفی را شحنه و منشور قرآن دیده اند.
خاقانی .
پیشت آرم ذات یزدان را شفیع
کش عطابخش و توانا دیده ام .
خاقانی .
|| کنه . حقیقت . مقابل صفت . و منه الحدیث
: تفکروا فی آلأاﷲ و لاتفکروا فی ذاته .
صفات و ذات او هر دو قدیم است
شدن واقف در او سیر عظیم است .
ناصرخسرو.
اما سخن درست این باشد
کز ذات و صفات خود فنا گردد.
عطار.
|| جسم
: سایه با ذات آشنا باشد
سایه از ذات کی جداباشد.
سنائی .
|| پیش . عِند. رای
: از ذات خویش نص ّ تنزیل را تأویلی چند می نهند که موجب هدم قواعد دین و دفع معاقد یقین است . (ترجمه ٔ تاریخ یمینی چ طهران ص
398). || معنی . حقیقت
: ذات ایمان نعمت ولوتی است هول
ای قناعت کرده از ایمان بقول .
مولوی .
|| ماهیت . هویّت
: اسلام بذات خود ندارد عیبی
عیبی که در اوست از مسلمانی ماست .
؟ (از امثال و حکم ).
|| جِبِلَّت ، فطرت : بدذات . خوش ذات : ما بالذّات لایتغیر.
-
ذات نایافته از هستی بخش ؛ ماهیت معدوم
: ذات نایافته از هستی بخش
کی تواند که شودهستی بخش .
جامی .
و صاحب کشاف اصطلاحات الفنون گوید: الذات هو یطلق علی معان : منها الماهیّة. بمعنی ما به الشی ٔ هوهو. و قد سبق تحقیقه فی لفظالحقیقة و علی هذا قال فی الانسان الکامل ان ّ مطلق الذّات هو الامر الذی تستند الیه الاسماء و الصّفات فی عینها لا فی وجودها فکل ّ اسم او صفة استند الی شی ٔ فذلک الشی ٔ هو الذّات سواء کان معدوماً کالعنقاء، او موجوداً. و الموجود نوعان : نوع هو موجود محض و هو ذات الباری سبحانه . و نوع هو موجود ملحق بالعدم و هو ذات المخلوقات . و اعلم ان ّ ذات اﷲ تعالی عبارة عن نفسه التی هو بها موجود لانّه قائم بنفسه . و هو الشی ٔ الّذی استحق َّ الاسماء و الصفات بهُویّته ، فیتصوّر بکُل ّ صورة تقتضیها منه کُل ّ معنی فیه ، اعنی اتّصف بکُل صفة تطلبها بکُل ّ نعت و استحق ّ بوجوده کُل ّ اسم دَل ّ علی مفهوم یقتضیه الکمال . و من جملةالکمالات عدم الانتهاء و نفی الادراک فحکم بانها لاتدرک و انّها مدرکة له لاستحالة الجهل علیه تعالی ، فذاته غیب الاحدیة التی کُل ّالعبارات واقعة علیها من کُل ّ وجه غیر مستوفیة لمعناهامن وجوه کثیرة، فهی لاتدرک بمفهوم عبارة و لاتفهم بمعلوم اشارة، لان ّ الشی ٔ انّما یعرف بما یناسبه فیطابقه و بما ینافیه فیضادّه و لیس لذاته فی الوجود مناسب و لامناف و لامضاد فارتفع من حیث الاصطلاح اذا معناه فی الکلام و انتفی لذلک ان یدرک للانام - انتهی . و فی شرح المواقف : للمتکلمین هیهنا مقامان : الاوّل الوقوع ، فذهب جمهورالمحقّقین من الفرق الاسلامیّة و غیرهم الی ان ّ حقیقة اﷲ تعالی غیر معلوم للبشر و قد خالف فیه کثیر من المتکلّمین من اصحاب الاشعری و المعتزلة. و الثّانی الجواز. و فیه خلاف . فمنعه الفلاسفة و بعض اصحابنا کالغزّالی و امام الحرمین . و منهم من توقف کالقاضی ابی بکر و ضراربن عمرو. و کلام الصوفیّة فی الاکثر مُشعرٌ بالامتناع . اعلم انّهم اختلفوا فی ان ّ ذاته تعالی مخالفة لسائرالذّوات . فذهب نفاةالاحوال الی التخالف و هومذهب الاشعری و ابی الحسین البصری فهو منزّه عن المثل و الندّ. و قال قدماءالمتکلمین ذاته مماثلة لسائر الذوات فی الذاتیة و الحقیقة و انّما یمتاز عن سائرالذوات باحوال اربعة: الوجوب . و الحیاة. و العلم التّام و القدرة التّامة. ای الواجبیة و الحییة و العالمیّة و القادریّة التامّتین . هذا عندالجبّائی . و امّا عند ابی هاشم فانّه یمتاز بحالة خامسة، هی موجبة لهذه الاربعة. و هی المسماة بالالهیة. و المذهب الحق ّ هو الاوّل - انتهی . و منها الماهیّة باعتبارالوجود. و اطلاق لفظ الذّات علی هذا المعنی اغلب من الاطلاق الاوّل و قدسبق ایضاً فی لفظ الحقیقة. و منها ما صدق علیه الماهیة من الافراد کما وقع فی شرح التجرید فی لفظالماهیة. و بهذا المعنی یقول المنطقیون ذات الموضوع ما یصدق علیه ذلک الموضوع من الافراد ثم المعتبر عندهم فی ذات الموضوع فی القضیة المحصورة لیس افراده مطلقاً بل الافراد الشخصیة ان کان الموضوع نوعاً او ما یساویه من الخاصة و الفصل و الافراد الشخصیة و النوعیة ان کان جنساً؛ او ما یساویه من العَرَض العام و بعضهم خص ّ ذلک مطلقاً بالافراد الشخصیة و هو قریب الی التحقیق . و تفصیله یطلب من شرح الشمسیة و شرح المطالع فی تحقیق المحصورات . و هذه المعانی الثلاثة تشتمل الجوهر و العرض . و منها ما یقوم بنفسه و هذا لا یشتمل العرض . و تقابله الصفة به معنی ما لایقوم بنفسه . و معنی القیام بالذّات یجیی ٔ فی محله . هکذا ذکر احمدُ جند فی حاشیة شرح الشمسیة فی بحث التصور و التصدیق . و السیّد السند فی حاشیة المطول فی بحث هل ، فی باب الانشاء. و منها مایقوم به غیره سواء کان قائماً بنفسه کزید فی قولنا زیدٌ العالم قائم او لایکون قائماً بنفسه کالسواد فی قولنا رأیت السواد الشدید. و بهذا المعنی وقع فی تعریف النعت بانّه تابع یدل علی ذات . کذا فی چلپی المطوّل فی باب القصر و منها الجسم کما فی الاطول و حاشیةالمطول للسید السند فی بحث الاستفهامیة. و منها المستقل ّ بالمفهومیة ای المفهوم الملحوظ بالذّات . و هذا معنی ما قالوا: الذّات ما یصح ان یعلم و یخبر عنه و تقابله الصّفة بمعنی ما لایستقل ّ بالمفهومیةای مایکون آلة لملاحظة مفهوم آخر فالنسب الحکمیة صفات بهذا المعنی و اطرافها من المحکوم علیه و المحکوم به ذوات لاستقلالهما بالمفهومیة. هکذا ذکر السید الشریف ایضاً فی بحث هل . قال فی الاطول : هذا المعنی للذّات و الصفة الذی ادّعاه السید الشریف لم یثبت فی السنة مشاهیرالانام - انتهی . و قد ذکر الچلبی ایضاً هذاالمعنی فی حاشیةالمطول فی بحث الاستعارة الاصلیة. و منها الموضوع سمی به لانه ملحوظ علی وجه ثبت له الغیر کما هو شأن الذّوات و تقابله الصفة بمعنی المحمول . سمیت به لانها ملحوظ علی وجه الثبوت للغیر. هکذا فی الاطول فی بحث هل . و هکذا فی العضدی حیث قال فی المبادی : المفردان من القضیة التی جعلت جزءالقیاس الاقترانی یسمیها المنطقیون موضوعاً و محمولاً، و المتکلمون ذاتاً و صفةً و الفقهاء محکوماً علیه و محکوماً به و النّحویون مسندالیه و مسنداً - انتهی . قیل ما ذکره من اصطلاح المتکلمین انّما یصح ّ فیما هو موضوع و محمول بالطبع کقولنا الانسان کاتب لا فی عکسه ای الکاتب انسان . واجیب بان ّ المحکوم علیه یراد به ما صدق علیه و هو الذات و المحکوم به یراد به المفهوم و هو الصفة. و ماقیل ان ّ المسندالیه عند النحاة قدیکون سوراً عندالمنطقیین کقولک کل انسان حیوان فجوابه ان ّ المحکوم علیه بحسب المعنی هو الانسان . هکذا ذکر السید الشریف فی حاشیته . و بقی ان ّ ما ذکره من اصطلاح الفقهاء مخالف لما مرّ فی محله فلینظر ثمة. منها الاسم الجامد و تقابله الصفة بمعنی الاسم المشتق . و منها الجزء الدّاخل بان یکون مخفف الذاتی و تقابله الصفة بمعنی الامر الخارج . هکذا ذکر احمد جند فی حاشیة شرح الشمسیة فی بحث التصور والتصدیق و یجیی ٔ ما یتعلق بهذا المقام فی لفظ الذاتی . و باز گوید: ذات ، عبارت از نفس است . و آن اسمی است ناقص که تمام آن ذوات است . نبینی در تثنیه ذواتان میگویند. مانند نواة و نواتان چنین است در بحر الجواهر. و برای همین نکته ما ذات را با لفظ ذاتی و ذات الجنب و غیرآنها در همین باب ضمن اسامی معتل اللام واوی ذکر کرده ایم . - انتهی . در تعریف آن گفته اند: آنچه سزای دانستن و خبردادن از وی باشد. و گفته اند ذات شی ٔ نفس او وعین اوست . جناح . || گوهر. گهر. نهاد. جوهر. جنس
: آنکه خلقش بحسن مشتهر است
و آنکه ذاتش به لطف مذکوراست .
مسعودسعد.
گر پخته ای بعقل می خام خواه ازآنک
رامش نخیزدت مگر از ذات خام می .
مسعودسعد.
ذات تو را زمانه هم بازشناسد از کسان
عقل دَم مسیح را فرق کند ز دُم ّ خر.
مجیر بیلقانی .
ذات زرّش داد ربانیت است
نقش بت بر نقد زر عاریت است .
مولوی .
ما بالذّات لایتغیّر.
|| اَصل .
-
اسم ذات ؛ مقابل اسماء صفات اﷲ است و ابن اثیر گوید:و غیرذلک (ای غیر کلمةاﷲ من اسمائه تعالی ) من صفات الربوبیة.
-
اسم ذات ؛ عین ، مقابل اسم معنی ، حدث . اسم ذات در تداول ادباء کلمه ای است که معنی آن در خارج موجود باشد. لیکن معنی و مفهوم اسم معنی تنها در ذهن بود.
|| نفس . تن . شخص
: مرد را اول بزرگی نفس باید پس نسب
هست اندر ذات او این هر دو معنی آشکار.
فرخی .
فضائل و هنر ذات او بحیله وجهد
شماره کرد نداند همی ستاره شمر.
فرخی .
چنین گفته اند که از وحی قدیم که ایزد تعالی فرستاد به پیغمبر روزگار آن است که مردم را گفت ذات خویش را بدان چون ذات خویش را بدانستی چیزها را دریافتی . (تاریخ بیهقی )
۞ .
بفکرت حاضر اوقات خود باش
چه باشی با کسان ، با ذات خود باش .
ناصرخسرو.
نه چون ذاتش بود کوشنده هر ذات
نه چون عود اوفتد بوینده هر عود.
ابوالفرج رونی .
بذات خویش ندارم درین قصیده سخن
بگفتم آنچه شنیدم ز دولت پدرام .
مسعودسعد.
هنگام حمله خواست که ناگه بذات خویش
بیدست تو برآید تیغ از نیام تو.
مسعودسعد.
با خود گفت اگر نقل این بذات خویش تکفل کنم عمری دراز در آن بشود. (کلیله و دمنه ). وعقل مرد را به هشت خصلت بتوان شناخت ... دوم خویشتن شناسی و صیانت ذات . (کلیله و دمنه ). اگر بذات خویش مقاومت نتواند کرد یاران گیرد. (کلیله و دمنه ). این کافر نعمت ... بذات خویش تکفل کند. (کلیله و دمنه ). و ذات بیهمال خویش را بر نصرت دین اسلام و مراعات مصالح خلق وقف کرد. (کلیله و دمنه ). راحت ما بصحت ذات ملک متعلق است . (کلیله و دمنه ). تن و جان من ... فدای ذات شریف ملک باد. (کلیله و دمنه ). هیچکس بمردم از ذات او نزدیکتر نیست . (کلیله و دمنه ). حالی ذات او از مشقت فاقه ... مسلم گردد. (کلیله و دمنه ). ممکن است که خصم را در قوّت ذات از من بیشتر یابد. (کلیله و دمنه ). و الاّ نفاذ کار و ادراک مطلوب جز بسعادت ذات و مساعدت بخت ملک نتواند بود. (کلیله و دمنه ). بناء کارها بقوت ذات و استیلاء اعوان نیست . (کلیله و دمنه ). و فایده در تعلم حرمت ذات و عزّت نفس است . (کلیله و دمنه ). و هرگاه که متقی در کار این جهان گذرنده تاملی کند مقابح آن را بنظر بصیرت بیند... و پاکیزگی ذات حاصل آید. (کلیله و دمنه ). با آنچه ملک عادل انوشیروان کسری بن قباد را سعادت ذات ... حاصل است می بینم که کارهای زمانه میل بادبار دارد. (کلیله و دمنه ).
دریا هبتی و کوه هیبت
کز ذات تو این و آن ببینم .
خاقانی .
کمال ذات شریفش ز شرح مستغنی است
بماهتاب چه حاجت شب تجلی را.
ظهیر فاریابی .
و بذات خویش بحفظ خزانه ٔ جواهر قیام نمود. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی خطی کتابخانه ٔ مؤلف صفحه ٔ
274). جان را وقایه ٔ ذات و فدای نفس شریف او میساخت . (ترجمه ٔ تاریخ یمینی چ طهران ص
440).
آنچه در علم بیش میباید
دانش ذات خویش میباید.
اوحدی .
مرکز دائره ٔ دولت و دین ذات تو باد
که از آن دائره ٔ دولت و دین گشت پدید.
سلمان ساوجی .
-
ذات الشی ٔ ؛ قال ابن بری حقیقته و خاصیته . حقیقت چیزی . و نیز گفته اند ذات شی ٔ نفس او و عین اوست .
|| هستی هر چیزی . (دهار) (دستوراللغة ادیب نظنزی ).هستی . (محمودبن عمر ربنجنی ). ج ، ذوات . || خود: الجوهر القائم بالذّات ؛ یعنی آنچه بخود پاید. (مهذّب الاسماء)
: زیرنشین علمت کائنات
ما بتو قائم چو تو قائم بذات .
نظامی .
|| سریره ٔ مضمره
: ان ّ اﷲ عَلیم ٌ بذات ِالصدور (قرآن
119/3). || جهت . جانب . سمت . سوی . (دهار):ذات الیمین . ذات الشمال .