روان . [ رَ
/ رُ ] (اِ)
۞ جان . (فرهنگ اسدی ) (برهان قاطع) (آنندراج ) (ناظم الاطباء). روح .(برهان قاطع) (آنندراج ) (ناظم الاطباء)
: جان را سه گفت هر کس و زی من یکی است جان
ور جان گسست باز چه بر برنهد روان
جان و روان یکی است به نزدیک فیلسوف
ورچه ز راه نام دو آید روان و جان .
ابوشکور (از فرهنگ اسدی ).
کردم روان و دل را بر جان او نگهبان
همواره گردش اندر گردان بوند و گاوان .
دقیقی .
لبش مرده را بازدادی روان
ز دیدار او پیر گشتی جوان .
فردوسی .
یکی جویبار است و آب روان
ز دیدار او تازه گردد روان .
فردوسی .
یکی خانه کرده ست فرخاردیس
که بفروزد از دیدن او روان .
فرخی .
گفتم خدنگ او چه ستاند به روز رزم
گفت از مبارزان سپاه عدو روان .
فرخی .
نکو رای و تدبیر او مملکت را
به کار است چون هر تنی را روان .
فرخی .
اگر زین پیش تن بودم کنون پاکیزه جان گشتم
به من شادی کند شادی که شادی را روان گشتم .
فرخی .
ز من مستان به بیمهری روانم
که چون تو مردمم چون تو جوانم .
(ویس و رامین ).
تو گفتی مفلسی گنج روان یافت
و یا مرده دگرباره روان یافت .
(ویس و رامین ).
شها شهریارا حقیقت شمر
که گر مملکت را روان باشدی .
؟ (از کلیله و دمنه ).
سلطان کرم مظفرالدین
در جسم ظفر روان دولت .
خاقانی .
با چار لب دو شاهد از می
سه یک بخور و روان برافروز.
خاقانی .
قوت روان خسروان شمه ٔ خاک درگهش
چون غذی ملائکه باد ثنای ایزدی .
خاقانی .
آن آب منجمد که سنان است نام او
روزی که بگسلد ز تن پردلان روان .
ظهیر فاریابی .
چو هرمز دید کآن فرزند مقبل
مداوای روان و میوه ٔ دل .
نظامی .
احیای روان مردگان را
بویت نفس مسیح مریم .
سعدی .
ساقی بده آن کوزه ٔ یاقوت روان را
یاقوت چه باشد بده آن قوت روان را.
سعدی .
نه پیوسته باشد روان در بدن
نه همواره گردد زبان در دهن .
(بوستان ).
شبانگه کارد بر حلقش بمالید
روان گوسپند از وی بنالید.
(گلستان ).
و رجوع به روح شود.
-
باروان ؛ باروح . زنده
: زن و کودک خرد و پیر و جوان
نمانم که ماند تنی باروان .
فردوسی .
-
بیروان ؛ بیروح . بیجان . مرده
: شد از بیم همچون تن بیروان
به سر بر پراکند ریگ روان .
فردوسی .
سپردی به من دختر اردوان
که تا بازخواهی تنش بیروان .
فردوسی .
ز هر ناحیت کاروانها روان
بدیدار آن صورت بیروان .
(بوستان ).
|| گویند مراد از روان نفس ناطقه است و از جان روح حیوانی . (برهان قاطع)
۞ (ناظم الاطباء). روح انسانی که نفس ناطقه است در پهلوی رُبان و در اوستا اروان بوده از ریشه ٔ اُرو بمعنی وسیع و بزرگ ، چه وجود و افعال روح بزرگتر و وسیعتر از جسم است . همان ریشه ٔ اُرو در سنسکریت هم به همان معنی اوستا هست . پس تلفظ روان باید با ضم اول باشد که در پهلوی و اوستا و سنسکریت چنان است و با فتح اول غلط مشهور است که اشتباه به روان بمعنی رونده شده است ، و جان اعم از روان است که به روح حیوانی هم اطلاق می شود مثلاً اسب جان دارد نه روان . (از فرهنگ نظام ). بعقیده ٔ قدما جسم نیست بلکه قوتی است که بکمال و لطافت خرد مدد کند و جنباننده ٔ جان و تن است و محل سخن و منبع علم و خرد، و فنا نپذیرد، بر خلاف جان که جسمی است لطیف در بند فنا. (یادداشت مؤلف )
: از جان و روان خویش رنگت کردم
ما را ز لبان خویش رنگی نکنی .
کیاحسینی قزوینی (از فرهنگ اسدی ).
بدین آلت رای و جان و روان
ستود آفریننده را کی توان .
فردوسی .
سپردم ترا هوش و جان و روان
چنین نامبردار پور جوان .
فردوسی .
سرانجام بستر بود تیره خاک
بپرد روان سوی یزدان پاک .
فردوسی .
مر مرا از دل خویش ای شه نومید مکن
که فدای دل تو باد مرا جان و روان .
فرخی .
چو تن بجان و بدانش دل و بعقل روان
فروخته ست زمانه بدولت سلطان .
عنصری .
گویند که حیوان را جان باید در دل
آن را ستخوانی دل و جان است و روان است .
منوچهری .
بیدلکان جان و روان باختند
با ترکان چگل و قندهار.
منوچهری .
که رامینم گزین دو جهان است
تنم را جان و جانم را روان است .
(ویس و رامین ).
نگارا بی تو قدری نیست جان را
چو جان را نیست چون باشد روان را.
(ویس و رامین ).
و اگر حرمت روان پدرم نبود تو را مالشی سخت تمام رسیدی . (تاریخ بیهقی ).
تن و جان و عقل و روان آفرید
زمین و اختر و آسمان آفرید.
شمسی (یوسف و زلیخا).
مکن یاوه نام و نشان مرا
بپرهیز جان و روان مرا.
شمسی (یوسف و زلیخا).
دگرباره امروز از این بدنشان
مرا تیره شد جان و بخت و روان .
شمسی (یوسف و زلیخا).
مر جان مرا روان مسکین
دانی که چه کرد دوش تلقین .
ناصرخسرو.
جانهای بندگان همه پیوند جان تست
هر بنده جز برای تو جان وروان نداشت .
مسعودسعد.
خداوندا سنائی را سنائی ده تو در حکمت
چنانک از وی به رشک آید روان بوعلی سینا.
سنائی .
تعاقب هر دو [ شب و روز ]بر فانی گردانیدن جان و روان ... مصروف است . (کلیله و دمنه ).
روان صاحب الاعراف موقوف است تا محشر
میان جنت و دوزخ که تا رایت چه فرماید.
خاقانی .
روان حاتم طائی و جان معن یمن
زکات خواه سخای مدام او زیبد.
خاقانی .
ابویحیی را رسید آنکه روان او را بروان برگیرد. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی چ
1272 ص
446).
بقهر ار براند خدای از درم
روان بزرگان شفیع آورم .
سعدی (بوستان ).
هر چیز تنی دارد و جانی و روانی
تو جان و تن ملکی و حکم تو روان است .
سلمان ساوجی .
و رجوع به روح شود.
-
بدروان ؛ تیره روان . سیه اندرون . سیه دل . تیره دل . رجوع به تیره روان شود
: بدشنام بگشاد خاقان زبان
بدو گفت کای بدتن بدروان .
فردوسی .
-
تازه شدن روان ؛ شاد و خرم شدن روان .
انبساط و مسرت درون پیدا کردن
: خروشیدن رخشم آمد به گوش
روان و دلم تازه شد زآن خروش .
فردوسی .
-
تیره روان ؛ بدروان . سیه اندرون . سیه دل . تیره دل . قسی القلب
: بدو گفت جاماسب کای پهلوان
پدرت آن جهاندار تیره روان .
فردوسی .
چو پیروز شد دزد تیره روان
چه غم دارد از گریه ٔ کاروان .
سعدی .
و رجوع به بدروان شود.
-
خسته روان ؛ شکسته دل . پژمرده خاطر. اندوهگین و افسرده درون . رنجیده و آزرده خاطر
: به بیغوله ای شد فرود از مهان
پر از درد بنشست خسته روان .
فردوسی .
-
خلیده روان ؛ خسته روان . آزرده خاطر. رنجیده دل . شکسته دل و پریشان . رجوع به خسته روان شود
: زواره بیامد خلیده روان
که امروز چون گشت بر پهلوان .
فردوسی .
به پیروزگر بر تو ای پهلوان
که از من نباشی خلیده روان .
فردوسی .
-
روان فرسا ؛ فرساینده ٔ روان . جانفرسا. روانکاه . رجوع به روانکاه شود.
-
روان کاسته ؛ پژمرده روان . افسرده خاطر
: ز مرگ آن نباشد روان کاسته
که با ایزدش کار پیراسته .
فردوسی .
-
روشن روان ؛ پاک روان . صافی ضمیر. روشن دل
: که همواره کارم بخوبی روان
همی داشت آن مرد روشن روان .
فردوسی .
-
شادروان ؛ آمرزیده روان . مرحوم . رجوع به شادروان شود.
-
نوشین روان . رجوع به انوشیروان و نوشروان شود.
|| نفس
: و مردم را از گرد آمدن سه چیز آفرید، یکی تن که او را به تازی بدن و جسد خوانند و دیگری جان که او را روح خوانند و سیوم روان که او را نفس خوانند. (رساله ٔ نبض ابوعلی سینا). || محل جان . (فرهنگ اسدی ) (صحاح الفرس ). محل جان که دل باشد. (برهان قاطع) (ناظم الاطباء). موضع جان . (اوبهی ).