صاحب . [ ح ِ ] (ع ص ، اِ) نعت فاعلی مذکر از صُحْبة و صحابة. یار. ج ، صَحْب ، صُحبة، صُحْبان ، صِحاب ، صَحابة، صِحابة. ج ِ فاعل بر فَعالة جز در این مورد نیامده است . (منتهی الارب ). ج ، اَصحاب ،صَحب ، صَحابة، صِحاب ، صُحبة، صَحبان . || همراه . (ربنجنی ). || همسفر. (دستورالاخوان ). ملازم . رفیق . قرین . جلیس . دمساز. انیس
: خازنت را گو که سنج و رایضت راگو که ران
شاعرت را گو که خوان و صاحبت را گو که پای .
منوچهری .
صاحبا عمر عزیز است غنیمت دانش
گوی خیری که توانی ببر از میدانش .
سعدی .
تو آن نه ای که دل از صحبت تو برگیرند
وگر ملول شوی صاحبی دگر گیرند.
سعدی .
صاحبا در شب سعادت خواب
مکن وروز تنگ را دریاب .
اوحدی .
|| خداوند چیزی . (دستورالاخوان ). مالک و خداوندگار. (غیاث اللغات ). خداوند. (مقدمة الادب ) (ربنجنی )(برهان قاطع): احتراف ؛ صاحب پیشه شدن . اِسْباع ؛ صاحب رمه ٔ گرگ درآمده شدن . استشرار؛ صاحب گله ٔ بزرگ از شتران شدن . اِسْداس ؛ صاحب شتران سِدْس شدن . اِسْراع ؛ صاحب ستور شتاب رو شدن . اِشْداد؛ صاحب ستور سخت شدن . اِشْدان ؛ صاحب بچه ٔ توانا شدن آهوی ماده . اِشْراب ؛ صاحب شتران سیراب و شتران تشنه شدن . اِشْطاء؛ صاحب پسر بالغ شدن . (منتهی الارب ). اِعْریراف ؛ صاحب یال شدن اسب . (کنز اللغات ). اِقْناف ؛ صاحب لشکر بسیار گردیدن . (منتهی الارب ). تجسّد، تجسّم ؛ صاحب تن شدن چیزی . ثَوّاب ؛ صاحب جامه . (کنز اللغات ). ذَمیر؛ مرد صاحب جمال . سِمّیر؛ صاحب افسانه . سَیّاف ؛ صاحب تیغ. شدیدالکاهل ؛ صاحب شوکت و قوت . شَیْذارة؛ مرد صاحب غیرت . عَطّار؛ صاحب عطر. کسری ̍؛ صاحب شوکت بسیار. مُشَحِّم ؛ صاحب شتران فربه . مَعّاز؛ صاحب بُز. مُقْنی ؛ صاحب نیزه . مَکیث ؛ صاحب وقر. مَلاّح ؛ صاحب نمک . منسوب ؛ صاحب نسب .نابِل ؛ صاحب تیر. نَسیب ؛ صاحب نژاد. (منتهی الارب )
: سید ما و صاحب ما امام قائم بامراﷲ امیرالمؤمنین بنده ٔ خداست . (تاریخ بیهقی ص
315). این ارادتی که لازم شده است در گردن من نسبت به سید ما و صاحب ما امام قائم بامراﷲ از روی سلامت نیت . (تاریخ بیهقی ص
316). و در هر دو حال قضاء حق شکر خالقش مینماید و صاحبش . (تاریخ بیهقی ص
309).
ز یک دوران دو شربت خورد نتوان
دو صاحب را پرستش کرد نتوان .
نظامی .
روا بود همه خوبان آفرینش را
که پیش صاحب ما دست بر کمر گیرند.
سعدی .
صاحبا بنده اگر جرمی کرد
ناوک قهر تو در شست مگیر.
ابن یمین .
|| وزیر. (غیاث اللغات ) (برهان قاطع)
: شیخ العمید صاحب سید که ایمن است
اندر پناه ایزد و اندر پناه میر.
منوچهری .
۞ و بوالقاسم بوالحکم که صاحب و معتمد است آنچه رود بوقت خویش اِنها میکند. (تاریخ بیهقی ص
270).
ای صدر ملک و صاحب عالم ثنای تو
از هرکسی نکوست ز چاکر نکوتر است .
خاقانی .
صاحبا نوبنو تحیت من
پیش قابوس سرفراز فرست .
خاقانی .
گر حیاتش را فروغی یا نسیمی مانده است
از ثنای صاحب مالک رقاب است آنهمه .
خاقانی .
صاحب صاحبقران در عالم اوست
آصف الهام و سلیمان خاتم اوست .
خاقانی .
پس فکندش صاحب اندر انتظار
شد زمستان و دی و آمد بهار.
مولوی .
|| خلیفه
: به مسامع او رسانیدند که در میان رعیت جمعی حادث شده اند و با صاحب مصر انتما می کنند. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص
398). || مخاطبتی بوده است مانند جناب و غیره
: صاحب فلان بداند که مطالعه ٔ او رسید و بر رأی ما عرضه کردند. (نامه ٔ سنجر به وزیر خلیفه ، انشاء مؤیدالدین منتجب الملک کاتب سنجر). و در تداول مردم عصر قاجاریه بجای مسیو، مستر، هِر و گاسپادین بکار میرفت
: بزرگترین دوربینی که از این قبیل ساخته شده است دوربین رودس صاحب است . (کتاب انتشار نور و انعکاس نور و ظلمت چ طهران
1304 هَ . ق . ص
95). فیز صاحب که مخترع این قاعده ٔ بزرگ شد بجهت عمل خویش محل چرخ وآئینه را سورن و من مارتر قرار داد. (همان کتاب ص
90). و امروز نیز نوکرهای ایرانی و همچنین باجی ها به آقای اروپائی و امریکائی خود بجای آقا صاحب خطاب میکنند و گویا این اصطلاح امروزی تقلیدی از هندیان باشد. || (اِخ ) اسپی بود از نسل حرون . (منتهی الارب ). || و گاهی صاحب گویند و مقصود صاحب بن عباد است
: ادب صاحب پیش ادب تو هذر است
نامه ٔ صابی با نامه ٔ تو خوار و سئیم .
فرخی .
صاحب در خواب همانا ندید
آنچه تو خواهی دید از خویشتن .
فرخی .
اندر کفایت صاحب دیگر است
و اندرسیاست سیف بن ذوالیزن .
فرخی .
ای بر به هنرمندی از صاحب و از صابی
وی به به جوانمردی از حاتم و از افشین .
سوزنی .
صاحب کافی هرگاه از مکتوبات او چیزی بدیدی گفتی : اء هذا خط قابوس ام جناح طاوس . (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص
237).
-
صاحب اختیار؛ آنکه حل و عقد به دست اوست .
-
صاحب اشتهار ؛ نامی .
-
صاحب اعتبار ؛ آبرومند. دارای عزّت .
-
صاحب اغراض ؛ مغرض .
-
صاحب اقتدار ؛ توانا. قادر. زورمند.
-
صاحب ُالبیت ؛ خداوند خانه . خانه خدا. ابوالاضیاف . ابوالبیت . ابوالمثوی . ابوالمنزل .
-
صاحب ُالرمح ؛ نیزه دار. خداوند نیزه . نیزه ور.
-
صاحب ُالسِرّ ؛ رازدار.
-
صاحب ُالسرداب ؛ امام دوازدهم . رجوع به مهدی ... شود.
-
صاحب بأس ؛ صاحب قوت و دلیری در حرب .
-
صاحب پیشانی ؛ خوش اقبال .
-
صاحب ثبات ؛ پابرجا.
-
صاحب ثروت ؛ دولتمند. مالدار. دارا.
-
صاحب جاه ؛ خداوند مقام و رتبه .و رجوع به صاحب جاه شود.
-
صاحب دوات ؛ دواتی . دوات دار. دویت دار.
-
صاحب دیده ؛ بصیر.
-
صاحب راز ؛ صاحب السر. رازدار. رازنگاهدار. امین . معتمد.
-
صاحب سرداب . رجوع به صاحب السرداب شود.
-
صاحب سررشته بودن ؛ تخصص داشتن . کارآزموده بودن . و رجوع به سررشته دار شود.
-
صاحب سواد ؛ باسواد. آنکه خواندن و نوشتن داند. آنکه سواد خواندن و نوشتن دارد.
-
صاحب صفین ؛ علی علیه السلام .
-
صاحب صیت ؛ نامی . شهیر.
-
صاحب طنطنه ؛ مطنطن . شکوه مند.
-
صاحب عائله ؛ معیل . عیال وار. عیالبار.
-
صاحب عُجب ؛ خودپسند. متکبر.
-
صاحب ِ عزّ ؛ خداوند عزت و جلال .
-
صاحب عزت نفس ؛ بزرگوار.
-
صاحب عزم ؛ بااراده . باعزم . پابرجا.
-
صاحب عصر ؛ صاحب الزمان . رجوع به صاحب العصر شود.
-
صاحب عطوفت ؛ مهربان . رؤوف .
-
صاحب عقل ؛ دانا. عاقل . خردمند.
-
صاحب علقه ؛ علاقه مند.
-
صاحب عیال ؛ عیالمند. و رجوع به صاحب عائله شود.
-
صاحب فراست ؛ زیرک . شهم .
-
صاحب فراش بودن ؛ بستری بودن .
-
صاحب قول بودن ۞ ؛ صادق الوعده بودن . وفادار بودن . وفا به عهد کردن .وفا به وعد کردن .
-
صاحب کار ۞ ؛ آنکه کار به کارگر و مزدور محول دارد. کارفرما.
-
صاحب مال ؛دارا.
-
صاحب مجد ؛ دارای شرف . جلالت مآب .
-
صاحب مکانت ؛ ارجمند. محترم .
-
صاحب مهابت ؛ هیبتناک .
-
صاحب مهارت ؛ استاد.
-
صاحب نجدت ؛ دلیر. دارای مردانگی . قوی . سخت .
-
صاحب نخوت ؛ متکبر.
-
صاحب نکری ؛ حیله گر. نیرنگ باز.
-
صاحب وجاهت ؛ وجیه . آبرومند.
-
صاحب وسعت ؛ متمکن . باوسع. مالدار.
-
صاحب وقار ؛ آهسته و بردبار.
-
صاحب همت ؛ عالی طبع. و رجوع به صاحب همت شود.
-
صاحب ید طولی ̍ ؛ ورزیده . مجرب .
-
امثال :
صاحبش از صد دینار دوم محروم است .
صدقه راه به خانه ٔ صاحبش میبرد . (جامعالتمثیل ).
غلام میخرم که مراصاحب گوید .
مگر صاحبش مرده است .