عراق عجم

عراق عجم . [ ع ِ ق ِ ع َ ج َ ] (اِخ ) ایالت جبال را در قرون وسطی غالب اوقات عراق عجم نامیده اند تا با عراق عرب اشتباه نشود. ایالات جبال (عراق عجم ) شهرهای بزرگی داشت از قبیل کرمانشاه ، همدان و در شمال خاوری آن ری و در جنوب خاوری اصفهان بود. از جمله رودهای این ایالات رود کارون است . نواحی چهارگانه ٔ آن عبارت از قرمیسن یا کرمانشاهان ، همدان و ری و اصفهان بود. سرزمینی است کوهستانی ، پهناور که یونانیان آن را مدیا گفته اند و از باختر به جلگه های بین النهرین و از خاور به کویر بزرگ محدود است و بنام ایالت جبال معروف بوده است . از زمان سلجوقیان این نواحی را عراق عجم گفته اند که با عراق عرب که قسمت سفلای بین النهرین است اشتباه نشود بدان جهت که در نیمه ٔ دوم قرن پنجم سلجوقیان بر تمام مغرب ایران تسلط یافتند و همدان را پایتخت خود قرار دادند و استیلای آنها تا بین النهرین گسترش یافت و از مقر خلافت لقب سلطان العراقین به آنها اعطا شد و از آن مستفاد میشود که مقصود از عراق دومی ایالت جبال است که مقر حکومت سلجوقی بوده است و پس از حمله ٔ مغول اسم جبال بر این ناحیه دیگر استعمال نشد و چنانکه اشاره شد مهمترین مناطق عراق عجم کرمانشاه که عرب آن را قرمیسن نامیده اند بود و اصفهان و همدان . رجوع به کرمانشاهان و اصفهان و همدان و جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقیه ص 162 تا 200 شود. حمداﷲ مستوفی در نزهةالقلوب آرد: باب دوم در ذکر ولایت عراق عجم و آن نه تومان است و در او چهل پاره شهر است و اکثر بلادش هوای معتدل دارد. و بعضی به گرمی و بعضی به سردی مایل است . حدودش ولایات آذربایجان و کردستان و خوزستان و فارس و مفاغزه و قومس و به جیلانات پیوسته است . و طولش از سفیدرود تا یزد صد و شصت فرسنگ است ، و عرض از جیلانات تا خوزستان صد فرسنگ در گذشته ... بلاد عراق عجم را چهارشهر معتبر بوده است ... و سپس بطور تفصیل به ذکر اوضاع مالیاتی و درآمد و خراج شهرهای مهم عراق عجم پرداخته و هر یک را با ذکر ارقام خاص بیان داشته است .
فرید وجدی گوید: عراق عجم عبارت از ولایتی است در وسط بلاد عجم به مساحت 357/000 کیلومتر مربع و آن قلب بلاد فرس است و شامل شهرهائی مانند همدان ،اصفهان و غیره میشود.