عروس . [ ع َ ] (ع ص ، اِ) مرد و زن نوخواسته یکدیگر را. (منتهی الارب ). زن نوکدخدا و مرد نوکدخدا، مگر در عرف اطلاق این بیشتر بر زن کنند، و به ضمتین خواندن خطاست . (آنندراج ) (غیاث اللغات ). مرد و زن نوخواسته یکدیگر را. (ناظم الاطباء). مرد و زن مادام که در اِعراس و عروسی باشند. (از اقرب الموارد). مرد و زن که تازه خواستگاری شده است مادامی که در سور گردند. (شرح قاموس ). ج ، عُرُس ، عَرائس ؛ گویند هم عُرُس و هن عرائس . (منتهی الارب ) (از اقرب الموارد). یعنی جمع آن در مرد عرس ، و درزن عرایس است . (از شرح قاموس ). هدی . هدیة. مهدیة.
در مثل گویند: کاد العروس یصیر أمیرا. (اقرب الموارد) (منتهی الارب ). لاعطر بعد عروس لامخباء لعطر بعد عروس
۞ ، این مثل در حق شخصی گویند که اجناس خوب و نیکو از وی پوشیده نباشد. (منتهی الارب ) (ناظم الاطباء). آن را برای کسی گویند که ذخیره کرده نمی شود از او چیزی گرانبها. (شرح قاموس ). آن را در حق کسی گویند که چیز نفیس از وی پنهان نشود، و یا در مذمت پنهان کردن چیزی در وقت حاجت ، به کار برند. (از اقرب الموارد). اصل مثل این است که اسماء عذریة بنت عبداﷲ را شوهری بود عروس نام که پس از خواستگاری از او مرد. پس مردی از او خواستگاری کرد که بی چیز و بخیل و زشت بود و دهانی بدبوی داشت و چون خواست پیش اسماء برود اسماء او را گفت اگر اجازه دهی پسر عم مرده ٔ خود را بستایم . مرد گفت بکن . اسماء گفت : بر تو می گریم ای عروس عروسها، ای کسی که میان اهل خود در آرامی چون روباه بودی و در وقت سختی ها و گرفتاری هاچون شیر بودی و اوصافی در تو بود که مردم بر آن آگاه نیستند. مرد گفت آن اوصاف چیست ؟ اسماء گفت : در همت و عزیمت سستی نمی کرد و در بامدادهای سختی و گرفتاری ، شمشیر به کار می برد، سپس افزود: ای عروس روی سپید و تابان و نیکو و بزرگوار، که در تو چیزهایی بود که یاد کرده نشود. مرد گفت آن چیزها چه بود؟ اسماء گفت :وی از ناسزا و زشتی دور بود و دهانی خوش بوی داشت و او را بوی بد در دهان نبود، توانگر بود و تنگدست نمی بود، آنگاه مرد پی برد به اینکه منظور اسماء کنایه زدن بر اوست . و چون بنزد اسماء رفت به وی گفت خود را به بوی خوش بیالاید، ولی عطردان او را افکنده دید، اسماء در جواب گفت «لاعطر بعد عروس » یعنی عطر و بوی خوشی پس از عروسی نیست . و اصل این مثل را چنین نیز گفته اند که مردی با زنی ازدواج کرد و چون زن را بنزد او بردند دید که عطر بخود نزده است به او گفت پس عطر و بوی خوش تو کجاست ؟ زن جواب داد آن را پنهان کرده ام . پس مرد گفت «لامخباء لعطر بعد عروس » یعنی پس از عروسی ، پنهان کردن برای عطر نباشد. و رجوع به شرح قاموس شود: اجتلاء؛ جلوه دادن عروس را بر شوهر. ازفاف ؛ فرستادن عروس به خانه ٔ شوهر. اهتداء؛ به شوهر فرستادن عروس را. (از منتهی الارب ). تقیین ؛ عروس بیاراستن . (تاج المصادر بیهقی ). زَف ّ؛ عروس به خانه ٔ شوهر فرستادن . (دهار). فودج ؛ مرکب عروس . مجلوة؛ عروس جلوه داده . هداء؛ عروس را به خانه آوردن . (منتهی الارب ). || زن داماد. (برهان ). زنی که تازه زناشویی کرده ، در مقابل داماد. (فرهنگ فارسی معین ). زن نوکدخدا و زن داماد. (ناظم الاطباء). زن به خانه ٔ شوی رفته . (یادداشت مرحوم دهخدا). دختر نو شوی کرده . بانو. بیو. بیوگ . بیوگان . پیوگ . پیوگان . خوازنده . دغد. سنار. سنه . سنهار. نیوک . ویو
: زمانی برق پرخنده زمانی رعد پرناله
چنان مادر ابر سوک عروس سیزده ساله .
رودکی .
عروس جوان گفت با پیر شاه
که موی سپید است مار سیاه .
بدایعی بلخی .
جهانی شده فرتوت چون پاغنده سر و گیس
کنون گشت سیه موی و عروسی شد جماش .
۞ بوشعیب .
عروسم نباید که رعنا شوم
بنزد خردمند رسوا شوم .
فردوسی .
جهان چون عروسی رسیده جوان
پراز چشمه و باغ و آب روان .
فردوسی .
دل پادشا سرد گشت از عروس
فرستاد بازش بر فیلقوس .
فردوسی .
ملک چون کشت گشت و تو باران
این جهان چون عروس و تو داماد.
فرخی .
گشت نگارین تذرو پنهان در مرغزار
همچو عروس غریق در بن دریای چین .
منوچهری .
بسیار شمع و مشعل افروختند تا عروس را ببردند به کوشک شاه . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص
294). جهان عروسی آراسته را مانست در آن روزگار مبارکش . (تاریخ بیهقی ص
452). قلعت همچنین عروس بکر بود. (تاریخ بیهقی ص
543).
رده در رده زان گل لعلگون
که خوانی عروسش به پرده درون .
اسدی (گرشاسب نامه ص 95).
کس عروسی در جهان هرگز ندید
گیسویش پر نور و رویش پر ظلام .
ناصرخسرو.
این دهر یکی عروس پر مکراست
ای قوم حذر کنید از این حره .
ناصرخسرو.
عالم بمثل بدخوی و ناساز عروسی ست
وز خلق جهان نیست جز او شوی حلالش .
ناصرخسرو.
هر کجا محنتی عروس برند
دلم آنجا شود بدامادی .
مسعودی .
نرم نرمک چو عروسی که غرند آمده بود
باز از آن سوی برندش که از آن آمد باز.
ابوالعباس .
ای برادر گر عروس خوبت آبستن شده ست
اندرین مدت که بودی غایب از نزد عروس .
علی شطرنجی .
خاتون دار ملک فریدونش خوان که نیست
کابین این عروس کم از گنج کاویان .
خاقانی .
و آن کعبه چون عروس که هر سال تازه روی
بوده مشاطه ای بسزا پور آزرش .
خاقانی .
ثنای او بدل ما فرونیاید از آنک
عروس سخت شگرف است و حجله نازیبا.
خاقانی .
تا من [ علی بن الحسن ] به مشاطگی این عروس قیام نمایم . (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ).
مجو درستی عهد از جهان سست نهاد
که این عجوز عروس هزار دامادست .
حافظ.
-
بیت العروس ؛ حجله . حجله گاه . خانه ٔ عروس . عروس خانه
: فرو شست عالم چو بیت العروس .
نظامی .
-
تازه عروس ؛زن که تازه عروسی کرده باشد. زن که اخیراً زناشوئی کرده است . نوعروس . زن نوشوی کرده .
-
خواهر عروس ؛ نام قضیه ٔ عکس قضیه ٔ فیثاغورس است . رجوع به ترکیب شکل عروس شود.
-
شکل عروس در هندسه ؛ همان قضیه ٔ فیثاغورس است که :در هر مثلث قائم الزاویه مجموع مربعات اضلاع زاویه ٔ قائمه مساوی است با مربع وتر. و این از اکتشافات فیثاغورس است . و آن را در هندسه به نام کرسی عروس خوانند. و قضیه ٔ عکس آن مشهور به «خواهر عروس » است . (از بحثی در قضیه ٔ فیثاغورس ، ترجمه ٔ احمد آرام ).
-
عروسان باغ ؛ کنایه از گلها و میوه ها و نهالهای نوبرآمده و درخت میوه دار باشد. (برهان ) (آنندراج ). کنایه از گلها و میوه هاست .(انجمن آرا). عروسان چمن . عروسان مرغزار.
-
عروسان بیابان ؛ کنایه از شتر بارکش باشد عموماً، و شتران راه مکه خصوصاً. (آنندراج ) (برهان ). کنایه از شتران راه مکه . (انجمن آرا).
-
عروسان چمن ؛ بمعنی عروسان باغ است ، که کنایه از نهالها و گلها و میوه های نورسیده باشد. (برهان ) (از آنندراج ) (از انجمن آرا).عروسان باغ . عروسان مرغزار.
-
عروسان خُلد ؛ کنایه ازحوران بهشتی باشد. (برهان ) (از انجمن آرا)
: یکی از آن کنیزکان ... در جمال رشک عروسان خلد بود.(کلیله و دمنه ).
-
عروسان درخت ؛ کنایه از شاخه های نورسته باشد. (از ناظم الاطباء).
-
عروسان عور ؛ کنایه از ستارگان
: این عروسان عور رعنا را
بر سر از آب چادر اندازد.
خاقانی .
-
عروسان مَرغزار ؛ کنایه از گلها و شکوفه ها و نهالها باشد. عروسان باغ . عروسان چمن
: نوروز پیش از آنکه سراپرده زد به در
با لعبتان باغ و عروسان مرغزار.
منوچهری .
-
عروس اَرغنون زَن ؛ کنایه از ستاره ٔ زهره (ربة النوع طرب ) است و آسمان سوم جای اوست . (برهان ) (آنندراج ) (از انجمن آرا).
-
عروس تاک ؛ شراب . (آنندراج ).
-
عروس جَهان ؛کنایه از جهان باشد به طریق اضافه ، یعنی عروسی که آن جهان است . (برهان ) (آنندراج ). این جهان . (ناظم الاطباء)
: چو ترک حصاری ز کار اوفتاد
عروس جهان در حصار اوفتاد.
نظامی .
- || کنایه از کوکب زهره . (از برهان ) (آنندراج ).
- || کنایه از ماه . (آنندراج ).
-
عروس چرخ ؛ کنایه از آفتاب جهان گرد است . (برهان ) (آنندراج ). عروس چهارم فلک . عروس خاوری . عروس روز. عروس نه فلک .
-
عروس چمن ؛ کنایه از گل است . (فرهنگ فارسی معین ). عروسان چمن . رجوع به عروسان چمن شود.
-
عروس چهارم ؛ کنایه از آفتاب است . (فرهنگ فارسی معین ) (ناظم الاطباء).
-
عروس چهارم فلک ؛ کنایه از خورشید جهان آرا باشد. (برهان ) (آنندراج ). بمناسبت این که خورشید را در فلک چهارم فرض میکردند. عروس چرخ . عروس خاوری . عروس روز. عروس نه فلک .
-
عروس خاوری ؛ به معنی عروس چرخ است که آفتاب جهان تاب باشد. (برهان ) (آنندراج )
: در ده از آن چکیده خون زآبله ٔ تن رزان
کآبله ٔ رخ فلک برد عروس خاوری .
خاقانی .
-
عروس خشک پستان ؛ زنی که عقیمه بود یعنی هرگز نزاییده باشد. (برهان ) (آنندراج ). زن نازا. (ناظم الاطباء).
- || کنایه از دنیای بی بقا باشد. (برهان ) (آنندراج ). کنایه از دنیاست . (انجمن آرا). دنیای بی بقا و جهان فانی . (فرهنگ فارسی معین ). عروس شوی مرده . عروس مرده شوی .
-
عروس روز ؛ به معنی عروس خاوری است که خورشید عالم افروز باشد. (برهان )(آنندراج ). عروس چهارم . عروس چرخ . عروس خاوری . عروس فلک . عروس نه فلک .
-
عروس زَر ؛ کنایه ازآتش است
: از حجره ٔسنگ آمد در جلوه عروس زر
۞ در حجله ٔ آهن شد گلنار همی پوشد.
خاقانی .
-
عروس سبا ؛ اشاره به بلقیس ملکه ٔ سبا است
: بهر آوردن عروس سبا
رای جز آصفی نمی شاید.
خاقانی .
-
عروس شام ؛ لقب شهر عسقلان است . عروس الشام . رجوع به عروس الشام شود.
-
عروس شوی مرده ؛ کنایه از دنیای فانی باشد. (برهان ) (آنندراج ). عروس مرده شوی . عروس خشک پستان .
-
عروس صحرا ؛شتر بارکش . (آنندراج ). رجوع به ترکیب عروسان بیابان شود.
-
عروس عَدن ؛ کنایه از ماه باشد. و به عربی قمر خوانند. (برهان ) (آنندراج ).
- || کنایه از ستاره های آسمانی است . (برهان ) آنندراج ).
- || پرستار و خدمتکاری را گویند که شبها با او دخول توان کرد. (برهان ) (آنندراج ).
-
عروس عرب ؛ کنایه از مکه ٔ معظمه است . (برهان ) (آنندراج ) (انجمن آرا). کعبه ٔ معظمه . (غیاث اللغات )
: به خال و زلف ولب و حجله ٔ عروس عرب
که سنگ کعبه و حلقه ست و آستان و حجاب .
خاقانی (دیوان چ سجادی ص 50).
-
عروس فلک ؛ کنایه از آفتاب جهان آراست . (برهان ) (آنندراج ). عروس نه فلک . عروس چرخ . عروس چهارم . عروس روز
: بل عروس فلک ببرّد دست
کان نی مصر یوسف دگر است .
خاقانی .
ششم عروس فلک را امید دامادی
ز بخت بالغ بیدار خواب دیده ٔ اوست .
خاقانی .
-
عروس قلندرها ؛ زن که از آشنا و غریب روی نپوشد. (یادداشت مرحوم دهخدا).
-
کرسی عروس ؛ نام قضیه ٔ فیثاغورس است در هندسه . رجوع به شکل عروس شود.
-
گنج عروس ؛ در موسیقی ، نام یکی از تصنیفات باربد است . (برهان ). و رجوع به گنج عروس در ردیف خود شود.
-
لباس عروس ؛ لباس که در هنگام زفاف پوشند. لباس که در جشن عروسی در برکنند. و رجوع به لباس عروسی شود
: بهر ولی تو ساخت وز پی خصم تو کرد
صبح لباس عروس شام پلاس مصاب .
خاقانی .
-
نوعروس ؛ زن که تازه زناشوئی کرده باشد. تازه عروس
: دگر عادت آن بود کآتش پرست
همه ساله بانوعروسان نشست .
سعدی .
شکایت کند نوعروس جوان
به پیری ز داماد نامهربان .
سعدی .
بارها نوعروس جانفرسای
دست در دامنش زدی که درآی .
سعدی .
-
امثال :
حالا چند کلمه از مادر عروس بشنو ؛ نظیر حالا دیگر این دول را بگیر. (امثال و حکم دهخدا).
عروس از مهد ابخاز بستند ؛ اشاره به آن است که روسیان دختران و زنان قوم ابخاز را گرفتند و کدبانوی خانه ٔ خود ساختند. (آنندراج ، از شرح اسکندرنامه ).
عروس بی جهاز روزه ٔ بی نماز دعای بی نیاز قورمه ٔ بی پیاز . (امثال و حکم دهخدا).
عروس تعریفی آخرش شلخته درمی آید . (امثال و حکم دهخدا). عروس تعریفی عاقبت شلخته درآمد (یا از آب درآمد)؛ شخص مورد تحسین یاشی ٔ مورد تمجید فاسد و معیوب درآمد. عوام گویند: عروس تعریفی گوزار درآمد. (فرهنگ عوام ).
عروس تنبانش دو تا است ، یا عروس چهار تنبان دارد مفت کپل گنده ش . نظیر: أیهاالممتن علی نفسک فلیکن المن علیک . (امثال و حکم دهخدا). عروس نه تنبان دارد مفت کون گنده اش ؛ اگر ثروت و نعمتی دارد فایده اش عاید خودش می شود، ما چرا زیر بار منت یا کبرفروشی او باشیم . (فرهنگ عوام ).
عروس جوان داماد پیر سبد را بیار جوجه بگیر.
(امثال و حکم دهخدا).
عروس حمام بر است ؛ نسیجی بی دوام لکن خوش ظاهر است . (امثال و حکم دهخدا). پارچه ای خوش نما و بی دوام است . (فرهنگ عوام ). رجوع به «عروس حمام بر» در ردیف خود شود.
عروس خانم ما هیچ عیبی نداره سرش کچله کونش کپه داره . (فرهنگ عوام ).
عروس خیلی خوب بود گرهم درآمد ، همانند احمدک خوشگل بود آبله هم درآورد. (فرهنگ عوام ).
عروس را به پیرایه ٔ همسایه یک شب بیش نتوان پیراست . (امثال و حکم دهخدا، از مقامات حمیدی ).
عروس سر خودش را نمی توانست ببندد میرفت سر همسایه را ببندد . (امثال و حکم دهخدا).
عروس شدم خلاص شدم ؛ اختیارم با خود شد و از قیدی که داشتم رستم . (فرهنگ عوام ).
عروس که به ما رسید شب کوتاه شد ؛ مدت بهره مندی از این نعمت بسیار کوتاه بود. (فرهنگ عوام ).
عروس ماعیبی ندارد کور است کچل است سرگیجه دارد . نظیر: نجنب که گنجی . عنز بها داء. (امثال و حکم دهخدا).
عروس مردنی را گردن خارسو نگذارید ؛ این چیز خود معیوب است ، عیبش را متوجه دیگری نسازید. (فرهنگ عوام ).
عروس می آید وسمه بکشد نه وصله بکند . (امثال و حکم دهخدا).
عروس نمی توانست برقصد می گفت اتاق کج است . (امثال و حکم دهخدا).
عروسی که خارسو ندارد، اهل محل خارسوی اویند ؛ زنی با بچه ای که صاحب و سالار ندارد همه کس در کار او مداخله و فضولی می کند. (امثال و حکم دهخدا).
عروسی را که مادر زن تعریف کند لایق گیس خودش است . (فرهنگ عوام ).
عروسی را که مادرش تعریف کند، یا تمجید کند برای آقادائیش خوب است . (امثال و حکم دهخدا).
|| کنایه از هر چیز زیبا و آراسته .(فرهنگ فارسی معین ):
چون عروس ؛ بسان عروس . مثل عروس .سخت زیبا. نیک آراسته . (یادداشت مرحوم دهخدا)
: یکی خوب کشتی بسان عروس
۞ بر آراسته همچو چشم خروس .
فردوسی .
یکی لشکر آراسته چون عروس
به شیران جنگی و آوای کوس .
فردوسی .
|| در تداول عامه ، بسیار محجوب . (فرهنگ فارسی معین ). || منکوحه ٔ پسر. (از ناظم الاطباء). زن پسر شخص . (فرهنگ فارسی معین ). زن نسبت به پدر شوهر و مادر شوهر، چنانکه : فاطمه (ع ) عروس ابی طالب است . (یادداشت مرحوم دهخدا). زن نسبت به خویشان شوهر، و آن را به عربی کنّه گویند. || (اِخ ) نام گنج اول است از گنجهای خسروپرویز. (برهان ). گنج عروس . رجوع به گنج عروس در ردیف خود شود
: نخستین که بنهاد گنج عروس
ز چین و ز برطاس و از هند و روس .
فردوسی .
|| یکی از گنجهای کیکاوس است ، که به طوس داده بود.کیخسرو آن را به گودرز سپرد که به زال و رستم و گیوبدهد. (برهان )
: دگر گنج کش خواندندی عروس
که آکند کاوس در شهر طوس .
فردوسی .
|| نام آسمان هشتم . (ناظم الاطباء). || (ع اِ) گوگرد زرد، که اهل عمل آن را نفس خوانند. (از برهان ). به لغت اکسیریان ، کبریت است . (تحفه ٔ حکیم مؤمن ). کبریت زرد. (مخزن الادویه ). || قاتل النحل است ، که نیلوفر باشد. (مخزن الادویه ). اهل شیراز، آب مقطر از معصفر در اول مرتبه را عروس ، و آب سرخ بعد از آن را داماد نامند. (مخزن الادویه ). || چوبی که زه کمان خراط بدان پیچیده کشند. (از آنندراج ).