علم الهدی موسوی

علم الهدی موسوی . [ ع َ ل مُل ْ هَُ دا س َ وی ی ] (اِخ ) علی بن ابی احمد حسین طاهربن موسی بن محمدبن موسی بن ابراهیم بن امام موسی بن جعفر الصادق (ع ) علوی موسوی . مادرش نیز فاطمه دختر حسین بن احمدبن ناصر الحق بود. کنیه ٔ او ابوالقاسم ، و لقبش علاوه بر علم الهدی ، ثمانینی و ذوالثمانین و ابوالثمانین ، و ذوالمجدین ، و شریف و شریف مرتضی ،و سید، و سیدمرتضی است . لقب علم الهدی بدین سبب است که ابوسعید محمدبن حسین بن عبدالصمد وزیر القادر باﷲ عباسی (381 - 422 هَ . ق .) در سال 420 هََ .ق . بیمارشد و بیماری وی به طول انجامید تا آنکه امیرالمؤمنین (ع ) را در خواب دید که به وی امر میکند به نزد علم الهدی برود تا برای او دعایی بخواند و شفا یابد، وزیر میپرسد علم الهدی کیست ؟ جواب میشنود علی بن حسین موسوی . پس وزیر بعد از بیدار شدن نامه ای با همین لقب به علی بن حسین مینویسد و التماس دعای صحت میکند. و بعد از بهبود جریان را به خلیفه نیز میگوید و خلیفه نیز وی را به قبول این لقب ملزم میگرداند. اما لقب ثمانینی از آن جهت است که اکثر منسوبات او بالغ بر هشتاد بود چنانکه هشتاد قریه داشته و هشتاد سال و هشت ماه (تقریباً) عمر کرده و بعد از وفات ، هشتادهزار کتاب از مصنفات و محفوظات و مقروآت به جا گذاشته بود. و لقب ذوالمجدین بسبب مجدت علم و نسب بود و یا بسبب داشتن شرافت علم دینی و ریاست دنیوی با هم . وی از علمای بزرگ امامیه بود و در علوم عقلی و نقلی و ادبی و عربی و کلام و حکمت و نحو و لغت و فقه و اصول و تفسیر و حدیث و رجال و شعر و معانی شعر و خطابت دستی تواناداشت . علم الهدی مدت سی سال امیر حاج و حرمین و نقیب الاشراف و قاضی القضاة بود. علامه ٔ حلی در کتاب الخلاصة گوید که علم الهدی رکن امامیه و معلم آنها بود و مصنفات او از زمان خود تا زمان حاضر 693 هَ . ق .) مورد استفاده ٔ پیروان امامیه است . وی مردی کریم النفس و باشهامت بود و ثروتی بسیار نیز داشت چنانکه در سفر حج از بغداد تا مکه در ملک خود منزل کرد. و یک قریه نیز وقف کاغذ فقها کرده بود. و هشتاد تا یکصدهزار تومان از مال شخص خود میخواست به خلیفه بدهد تا مذهب شیعه را نیز رکن پنجم مذاهب رسمی به شمار آرند، ولی به علت عدم مساعدت شیعیان به این هدف نرسید. پس از وفات او کتابهای وی را بالغ بر سی هزار دینار قیمت کردند.
شیخ مفید و خطیب ادیب ابن نباتة و شیخ حسین بن بابویه از استادان وی بودند. شیخ طوسی و قاضی ابن البراج و ابوالصلاح حلبی و ابوالفتح کراجکی و سلاربن عبدالعزیز دیلمی از شاگردان او به شمار میرفتند. ولادت او در اوایل غیبت کبری در ماه رجب سال 355 هَ . ق . و وفاتش در روز یکشنبه 25 ربیعالاول سال 436 در بغداد بود. و ظاهراً ابتدا در خانه ٔ خود در بغداد دفن شد و آنگاه جنازه اش به کربلا منتقل گردید. وی تألیفات بسیاری دارد که تقریباً در همه ٔ آنها مبتکر بوده و از پیشینیان تقلید نکرده است . از جمله ٔ تألیفات اوست : 1- احکام اهل الاَّخرة، که در حاشیه ٔ شرح رسائل آخوند خراسانی در تهران چاپ شده است . 2- الامالی ، که در محاضرات سید است و در هشتاد مجلس آنها را املا کرده ازاینرو به أمالی سید مشهور است و آن را مجالس سید هم گویند، چنانکه نام اصلی آن را که غررالفرائد و دررالقلائد و یا دررالفوائد است نیز به غرر و درر تخفیف داده اند. این کتاب بارها در مصر و ایران چاپ شده است و نشانه ٔ تبحر علم الهدی در فقه و تفسیر وحدیث و شعر و لغز و فنون ادب است . کتاب مزبور مورد توجه عامه نیز بوده است . 3- الانتصار فی ما انفردت به الامامیة، در فقه ، و آن در بیان احکامی است که فرقه ٔشیعه از طرف مخالفان بسبب خلاف اجماع بوده آنها موردتشنیع بوده اند. و آن را برای عمیدالدین وزیر تألیف کرده و ثابت کرده است که شیعه در هر یک از این احکام دلیلی قاطع از کتاب و سنت در دست داشته و خلاف اجماع نیز نبوده است . این کتاب هم مستقلاً و هم به ضمیمه ٔچندین کتاب دیگر بنام جوامع الفقه در ایران چاپ شده است . یک نسخه ٔ خطی آن نیز به شماره ٔ 2302 در کتابخانه ٔ مدرسه ٔ سپهسالار تهران ، و یک نسخه ٔ قدیمی در خزانه ٔ رضوی موجود است که تاریخ کتابت آن سال 596 هَ . ق . است . 4- الانصاف ، که در رد صاحب بن عباد در موضوع تعصب داشتن جاحظ است . 5- انقاذ البشر من الجبر و القدر، که در نجف به ضمیمه ٔ کتاب استقصاء النظر علامه ٔ حلی چاپ شده است . 6- البرق فی علم الادب . 7- تتبع الابیات التی تکلم علیها ابن جنی فی ابیات المتنبی . 8- تفسیر آیه ٔ «قل تعالوا أتل ما حرم ربکم » (151/6). 9- تفسیر آیه ٔ «لیس علی الذین آمنوا و عملوا الصالحات جناح فی ما طعموا» (93/5). 10- تفسیر آیه ٔ «لقد کرمنا بنی آدم » (70/17). 11- تفسیر الخطبة الشقشقیة. 12- تفسیر سورة الفاتحة و قطعة من البقرة. 13- تفسیر القصیدة البائیة الحمیریة. 14- تفضیل الانبیاء علی الملائکة.15- تقریب الاصول ، در علم کلام . 16- تنزیه الانبیاء و الائمة علیهم السلام ، در تأویل آیات و اخباری که بحسب ظاهر دلالت بر وقوع معصیت از ایشان دارد. و این کتاب نیز حاکی از احاطه ٔ علمی مؤلف است . 17- جمل العقائد، یا جمل العلم و العمل . 18- جواب السؤال عن وجه تزویج امیر المؤمنین (ع ) بنته من عمر. 19- جواب الملاحدة فی قِدَم العالم . 20- حجیة الاجماع . 21- الحدود والحقائق . 22- دررالفوائد، که همان امالی است . 23- دیوان شعر، که دارای بیست هزار بیت است . در أمل الاَّمل آمده است که یک نسخه از دیوان اشعار سید را دیدم که نزد خودش قرائت شده و خط خودش هم بر روی آن بود و کمتر از ده هزار بیت داشت ، و شاید آن منتخبی از دیوان سید بوده است . 24- الذخیرة فی اصول الشریعة، در اصول فقه . 25- الذریعة فی اصول الشریعة، نیز در اصول فقه . 26- الرسالة الباهرة، و یا المسألة الباهرة فی العترة الطاهرة. 27- الشافی ، در امامت ، و مشتمل بر رد قاضی عبدالجبار معتزلی است . 28- شرح قصیده ٔ ذهبیه ٔ حمیری ، که همان تفسیر قصیده ٔ بائیه است . 29- الشهاب فی الشیب و الشباب ، که در اسلامبول چاپ شده است . 30- الشیب و الشباب ، که همان الشهاب است . 31- الصرفة فی اعجاز القرآن ، که در روضات الجنات به نام الطرفة فی ... آمده است و ظاهراً سهو کاتب است . 32- الطیف و الخیال . 33- غررالفرائد و دررالقلائد، مشهور به غرر و درر، که همان أمالی است . 34- غیبت امام (ع ) که در حاشیه ٔ شرح رسائل آخوند خراسانی چاپ شده است . 35- الفصول المختارة من العیون و المحاسن ، که منتخب دو کتاب عیون و محاسن مفید است . 36- ما تفردت (یا انفردت ) به الامامیة من المسائل الفقهیة، که ظاهراً همان الانتصار است . 37- المجالس ، که همان أمالی است . 38- المحکم والمتشابه . 39- المختصر، در اصول فقه . 40- المرموق فی اوصاف البروق . 41- مسائل الاَّیات . 42- مسائل الانفرادات . 43- مسائل التباینات . 44- المسائل الجرجانیة. 45- المسائل الحلبیة الاولی و الاَّخرة. 46- المسائل الخلاف ، در اصول فقه . 47- المسائل الدیلمیة. 48- المسائل الرازیة. 49- المسائل الرسیة. 50- المسائل الصیداویة. 51- المسائل الطرابلسیة الاولی و الاَّخرة. 52- المسائل الطوسیة. 53- المسائل المصریة الاولی (یا القدیمة)، و الاخیرة. 54- المسائل المفردات ، در فقه . 55- المسائل المفردات ، در فنون متفرق ، و محتوی حدود یکصد مسأله است . 56- المسائل الموصلیة الاولی ، و الثانیة، والثالثة. 57- مسائل میافارقین . 58- المسائل الناصریة (یا الناصریات )، که در فقه است و آن شرح مسائل جد مؤلف ، ناصر الحق است . 59- المسألة الباهرة، که همان رساله ٔ باهره است . 60- المصباح ، در فقه . 61- المقنع، در غیبت . 62- الملخص ، در اصول فقه . 63- المنع من تفضیل الملائکة علی الانبیاء، که ظاهراً همان تفضیل الانبیاء علی الملائکة است . 64- الناصریات ، که همان المسائل الناصریة است . 65- النقض علی ابن جنی فی الحکایةو المحکی . 66- نکاح امیرالمؤمنین (ع ) ابنته من عمر، که ظاهراً همان جواب السؤال عن وجه ... است . (از ریحانةالادب ج 3 ص 116 از تاریخ ابن خلکان ج 1 ص 365 و روضات الجنات ص 383 و 482 و هدیة الاحباب ص 202 و مستدرک الوسائل ص 515 و معجم الادباء ج 13 ص 146 و قاموس الاعلام ج 4 ص 2858 و آداب اللغة العربیة ج 2 ص 288 و لغات تاریخیه و جغرافیه احمد رفعت ج 4 ص 140).