عمر. [ ع ُ ] (ع اِ) زندگانی . (منتهی الارب ) (دهار). حیات . (اقرب الموارد). زیست . زندگی . مدت حیات و زندگانی
: چرا عمر کرکس دوصد سال ویحک
نماند فزونتر ز سالی پرستو.
رودکی .
عمری که مر تراست سرمایه
ویداست و کارهات بدین زاری .
رودکی .
من عمر خویش را بصبوری گذاشتم
عمری دگر بباید تا صبر بر دهد.
دقیقی .
از عمر نمانده ست بر من مگر آمرغ
در کیسه نمانده ست بر من مگر آخال .
کسائی .
عمرچگونه جهد از دست خلق
باد چگونه جهد از بادخن .
کسائی .
مرا عمر بر شست شد سالیان
به رنج و به سختی ببستم میان .
فردوسی .
کنون عمر نزدیک هشتاد شد
امیدم بیکباره بر بادشد.
فردوسی .
اگر عمر باشد هزار و دویست
بجز خاک تیره ترا جای نیست .
فردوسی .
ورا پادشاهی دو مه بود و چار
بدینسان ز عمرش برآمد دمار.
فردوسی .
چرا نه مردم عاقل چنان بود که به عمر
چو دردسر رسدش مردمان دژم گردند.
عسجدی .
مقدرالاعمار... روزگار عمر و مدت پادشاهی این مقدار نهاده بود. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص
384). بباید دانست که عمرها باید و روزگارها تا کس آن توانددید. (تاریخ بیهقی ص
640).
ای پسر ار عمر تو یک ساعت است
ایزد را بر تو در او طاعت است .
ناصرخسرو (دیوان چ مینوی ص 226).
دانی که بقا نیست مگر عمر، پس او را
بر چیز فنایی مده ، ای غافل و مفروش .
ناصرخسرو (دیوان چ مینوی ص 413).
آن عمر که آخر فنا پذیرد
پیوسته بود بابتداش پایان .
ناصرخسرو.
عمر خود خواب جهان است چرا خسبی
بر سر خواب جهان خواب دگر مگزین .
ناصرخسرو.
عمر چون نامه ای است از بد و نیک
نام مردم بر او چو عنوانیست .
مسعودسعد.
چون آب به جویبار و چون باد به دشت
روز دگر از عمر من و تو بگذشت .
خیام .
عمر چندانکه عمر مور و مگس
امل افزون ز عمر ده کرکس .
سنائی .
مال و عمر خویش در مرادهای این جهانی نفقه کند. (کلیله ودمنه ). می گفت عمر عزیز به زیان آوردم . (کلیله و دمنه ).
بس پربهاست عمر ولیکن شکسته به
آن جام گوهری که در اوخون خود خورم .
مجیر بیلقانی .
روز و شب است سیم سیاه و زر سپید
بیرون ازین دو عمر ترا یک پشیز نیست .
خاقانی .
روزم به غم فروشد، لابلکه عمر هم
حالم به هم برآمد، لابلکه کار هم .
خاقانی .
باری اگر طویله ٔ عمرم گسسته ای
چشم مرا طویله ٔ گوهر فزوده ای .
خاقانی .
ماتم عمر داشتم چو رسید
عمر ثانی شناختم چو برفت .
خاقانی .
چنان دان که یابم دو چندین درنگ
نه هم پای عمرم درآید بسنگ .
نظامی .
تو چه دانی قدر عمرای هیچکس
مردگان دانند قدر عمر و بس .
عطار.
عمر خوش در قرب جان پروردن است
عمر زاغ از بهر سرگین خوردن است .
مولوی .
دریغا که بر خوان الوان عمر
دمی چند خوردیم و گفتند بس .
سعدی .
یک لحظه بود این یا شبی کز عمر ما تاراج شد
ما همچنان لب بر لبی نابرگرفته کام را.
سعدی .
گوش تواند که همه عمر وی
نشنود آواز دف وچنگ و نی .
سعدی .
کهتران مهتران شوند بعمر
کس نزاده ست مهتر از مادر.
وصفی کرمانی .
از عمر چه حاصل است آنرا
کش عشق نسوخته ست خرمن .
نظام وفا.
-
آخر عمر ؛ انتهای زندگی . موقع فرارسیدن مرگ
: آدمی ازآن روز که در رحم نطفه گردد تا آخر عمر یک لحظه از آفت نرهد. (کلیله و دمنه ).
-
آفتاب عمر ؛ عمر را تشبیه به آفتاب کنند از جهت طلوع و غروب آن
: از جور تو آفتاب عمرم
بالای سر آمده ست ، فارحم .
خاقانی .
-
آفتاب عمر به زردی رسانیدن ؛ به اواخر عمر رساندن . به مرگ رساندن
: مژه کرد سام نریمان پرآب
که عمرش به زردی رساند آفتاب .
فردوسی .
-
ابلق عمر ؛ کنایه از شب و روز، بجهت سپیدی وسیاهی آن
: ترسم که بچشم ابلق عمر
ازناخنه ، استخوان ببینم .
خاقانی .
-
ایام عمر ؛ روزگار زندگی . ایام حیات
: بشناختم که آدمی ... قدر ایام عمر خویش بواجبی نمیداند. (کلیله و دمنه ).
-
بازمانده ٔ عمر ؛ آنچه از عمر و زندگی باقی مانده است
: یا ملک من شود در بازمانده ٔ عمرم از زر یا رزق ... خواه بزرگ ، خواه حقیر از ملک من بیرون است . (از تاریخ بیهقی چ ادیب ص
318).
-
باقی عمر ؛ بازمانده ٔ عمر. بقیه ٔ مدت زندگی
: مثال این همچنانست که مردی در حد بلوغ بر سر گنجی افتد... فرحی بدو راه یابد و باقی عمر از کسب فارغ آید. (کلیله و دمنه ).
عمر نبودآنچه فارغ از تو نشستم
باقی عمر ایستاده ام به غرامت .
سعدی .
-
برگشتن عمر یا برگشتن روز عمر؛ کنایه از حیات دوباره یافتن است
: خاقانی را چه خیزد از وصلت
آن روز که روز عمر برگردد.
خاقانی .
برنگردم من از تو تا عمر است
آن ندانم که عمربرگردد.
خاقانی .
-
بقیه ٔ (بقیت ) عمر ؛ باقیمانده ٔ عمر. باقی زندگی
: بقیّت عمر معتکف نشیند. (دیباچه ٔ گلستان ).
-
تضییع عمر ؛ بیهوده گذراندن زندگی
: هیچ خردمند تضییع عمر در طلب آن جایز نشمرد. (کلیله و دمنه ).
-
درازعمر ؛ آنکه عمرش طولانی باشد
: برغم انف اعادی درازعمر بمان
که دزد دوست ندارد که پاسبان ماند.
سعدی .
-
روز عمر به شام آوردن یا در شب افتادن یا فروشدن ؛ کنایه است از به پایان رسیدن عمر
: وگر شیر باشد به دام آورد
همی روز عمرش به شام آورد.
فردوسی .
روز عمرم در شب افتاده ست باز
وز شبم روز عنا زاده ست باز.
خاقانی .
دور از تو گذشت روز عمرم
نزدیک شد آفتاب زردش .
خاقانی .
روز عمرم فروشد از غم دل
حاصلی نیست جز دریغ از تو.
خاقانی .
-
سال عمر؛ سن . سالهایی که از زندگی گذشته باشد
: چون سال عمر بهفت رسید مرا بر خواندن علم طب تحریض نمودند. (کلیله و دمنه ).
گرچه مویت سپید شد بی وقت
سال عمرت هنوز نوروزاست .
خاقانی .
بسال عمرم از او بیست وپنج بخریدم
شش دگر را شش روز کون بود بها.
خاقانی .
سال عمرش صد و در بر ز بتان چارده ماه
تا مه و سال و سفر با حضر آمیخته اند.
خاقانی .
-
سیر آمدن از عمر ؛ بیزار گشتن از زندگی
: همانا که از عمر سیر آمدی
که چونین بچنگال شیر آمدی .
فردوسی .
-
شامگاه عمر ؛ اواخر عمر
: دریای توبه کو که درین شامگاه عمر
چون آفتاب غسل به دریا برآورم .
خاقانی (دیوان چ عبدالرسولی ص 251).
-
شیشه ٔ عمر ؛ عمر را از جهت آنکه زودگذر بوده و ممکن است به آسیب کوچکی از بین برود، تشبیه به شیشه کرده اند، مثل شیشه ٔ عمر دیو، و بر سنگ زدن شیشه ٔ عمر.
-
ضایع شدن عمر ؛ تباه گشتن زندگی
: آن است خردمند که جز بر طلب فضل
ضایع نشود یک نفس از عمر زمانیش .
ناصرخسرو.
-
عمر ابد ؛ عمر باقی . (آنندراج ). زندگانی جاوید و دائمی . (ناظم الاطباء).
-
عمر از سر کردن ؛ کنایه از عمر نو یافتن است . (آنندراج )
: عمرم شده در رخت ببینم
عمری هم از آن ز سر توان کرد.
میرخسروی (از آنندراج ).
-
عمر اندک ؛ زندگی کوتاه : عمر اندک در امن و راحت ، بهترکه زندگانی بسیار در خوف و خشیت . (از امثال و حکم دهخدا).
-
عمر باقی ؛ عمر ابد. (آنندراج ). عمر جاوید
: عمر باقی طلب از عدل و یقین دان که بود
برق را کوتهی عمر ز شمشیر دراز.
سیف اسفرنگ (از امثال و حکم دهخدا).
-
عمر بلند ؛ عمر ابد. عمر باقی . (آنندراج ). عمر جاوید. مقابل عمر کوتاه و عمر اندک .
-
عمر به آخر رسیدن ؛ پایان یافتن مدت حیات
: کارهای دیگر شدکه این پادشاه را عمر به آخر رسیده بود که کس زهره نمی داشت که به ابتدا سخن گفتی با وی . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص
602).
مجلس تمام گشت و به آخر رسید عمر
ما همچنان در اول وصف تو مانده ایم .
سعدی .
-
عمر به باد دادن ؛ بیهوده گذراندن زندگی . بی هدف سپری ساختن حیات
: دادم به باد عمری در انتظار روزی
این داغ ناامیدی بر انتظار من چه .
خاقانی .
در بیعگاه دهر به بادی بداد عمر
در قمره ٔ زمانه بخاکی بباخت بخت .
خاقانی .
به گردن در آتش درافتاده ای
به باد هوا عمر برداده ای .
سعدی .
و اصولاً عمر را بجهت سرعت گذشتن آن غالباً به باد تشبیه کنند
: دریاست جهان و تن تو کشتی و عمرت
بادیست صبایی و جنوبی و شمالی .
ناصرخسرو.
-
عمر به باد گشتن ؛ تلف شدن عمر. بیهوده سپری گشتن زندگی
: در بسته را کس نداند گشاد
بدان رنج عمر تو گرددبه باد.
فردوسی .
-
عمر به بن برآوردن ؛ پایان دادن حیات . به سر رساندن زندگانی
: دقیقی رسانید اینجا سخن
زمانه برآورد عمرش به بن .
فردوسی .
-
عمر به کران کردن ؛ به سر رساندن حیات و زندگی . به انجام رسانیدن عمر. (آنندراج )
: عمری به کران کنم که اهلی
زین کوچه ٔ باستان ببینم .
خاقانی (از آنندراج ).
-
عمرپرداز ؛ صرف کننده ٔ عمر. (آنندراج )
: از آن ره که او عمرپرداز گشت
چو نومید شد عاقبت بازگشت .
نظامی (از آنندراج ).
-
عمر پیوسته ؛ عمر باقی و عمر بلند. عمر جاودان و عمر جاوید. (از آنندراج ).
-
عمر جاوید ؛ عمر باقی و بلند. عمر جاویدان و جاودان . عمر پیوسته . (از آنندراج )
: آب زندگانی عمر جاوید دهد. (کلیله و دمنه ).
خبر ز تلخی آب بقا کسی دارد
که همچو خضر گرفتار عمر جاوید است .
صائب .
-
عمر خاص ؛ لقب جرجیس پیغمبر که کافران سه بار او را کشتند و باز زنده شد. (آنندراج ).
-
عمر خود را به کسی دادن ؛ کنایه از بخشیدن عمر خود است به دیگری به دعا. (از آنندراج )
: میشود دل عاقبت از لعل میگونش خراب
شیشه عمر خویش را آخر به ساغر میدهد.
میرزا طاهر وحید (از آنندراج ).
-
عمر دادن بر ؛ سپری کردن عمر بر چیزی
: عمر دادم بر امید جاه و حاصل هیچ نی
مشک را دادن به نکبا برنتابد بیش از این .
خاقانی .
-
عمر دراز ؛ عمر بلند. (از آنندراج ). زندگانی طولانی . (ناظم الاطباء)
: این جهان بود ای پسر عمری دراز
هر سویی یار و رفیق و رهبرم .
ناصرخسرو.
هرکه بمحل رفیع رسد اگرچه چون گل کوته زندگانی بود، عقلا آن را عمری دراز شمرند. (کلیله و دمنه ).
عدل کن زآنکه سرو بستان را
دست کوتاه داده عمر دراز.
سیف اسفرنگ .
-
امثال :
عمر دراز از برای تجربه خوب است . (آنندراج ). عمر دراز از بهر تجربه است . (امثال و حکم دهخدا).
-
عمر در سر شدن ؛ به آخر رسیدن زندگی . (ناظم الاطباء). تمام شدن و به آخر رسیدن . (از آنندراج ).
-
عمر دوباره ؛ عمردیگر. زندگانی مجدد. زندگی از نو: عمر دوباره به کسی ندهند. (جامعالتمثیل از امثال و حکم دهخدا)
: عمر دوباره است بوسه ٔ من و هرگز
عمر دوباره نداده اند کسی را.
فرخی (از امثال و حکم دهخدا).
-
عمر رفتن ؛گذشتن عمر
: عمر من اندر غمش رفت چو ناخن بسر
ماندم ناخن کبود از تب هجران او.
خاقانی .
-
عمر سفر کوتاه است ؛ در مقام تسلیت به کسی که یکی از دوستان یا خویشان او به سفر رود گویند. (امثال و حکم دهخدا)
: چرا چه شد سفرش آنقدر دراز کشید
مگرنه عمر سفر غالباً بود کوتاه .
قاآنی .
-
عمر ضایع کردن ؛ تباه کردن زندگی . بیهوده گذراندن حیات
: عمر ضایع مکن ای دل که جهان میگذرد.
سعدی (از امثال و حکم دهخدا).
-
عمر طبع ؛ عبارت از عمر یکصدوبیست سال است ، چرا که نزد حکما عمر نوع انسان صدوبیست سال باشد و کمی و بیشی آن به عوارض ، و عطای کبری مرادف عمر طبعی است . (از آنندراج ).
-
عمر فانی ؛ عمری که از بین می رود. عمر گذران . ضد عمر جاویدان
: عمر فانی را بدین در کار بند
تا بیابی عمر و ملک بی زوال .
ناصرخسرو.
-
عمرفرسا ؛ زندگی ناپایدار و فانی . (ناظم الاطباء).
-
عمر کردن ؛زیستن و زندگی کردن . (ناظم الاطباء).
-
عمر کسی خواستن ؛ خواستن طول عمر او. (از یادداشت مرحوم دهخدا)
: من عمر تو در شادی با عمر شه عالم
پیوسته همی خواهم ز ایزد به شب تاری
هرکو نه شبی صد ره عمرش به همی خواهد
بی شک به به بر ایزد باشَدْش گرفتاری .
منوچهری (دیوان چ دبیرسیاقی ص 116).
-
عمر کوتاه ؛ زندگی کم مدت . حیات اندک . عمر اندک . مقابل عمر دراز
: به گیتی بهی بهتر از گاه نیست
بدی بدتر از عمر کوتاه نیست .
فردوسی .
یکایک همی پروریشان بناز
چه کوتاه عمر و چه عمر دراز.
فردوسی .
-
عمر گذاردن ؛ سپری کردن زندگی
: عمر به خشنودی دلها گذار
تا ز تو خشنود بود کردگار.
نظامی .
-
عمر گذاشتن ؛ گذراندن عمر
: تا ز بهر یکی که پنجه سال
عمر بگذاشت بی نماز و طهور.
ناصرخسرو.
بدین امید عمری می گذاشتم که ... یاری ... به دست آورم . (کلیله و دمنه ).
-
عمر گذشته ؛ آن مدت از زندگی انسان که سپری شده است
: چون ز عمر گذشته بندیشم
آه و واغصتا علی ما فات .
خاقانی (دیوان چ عبدالرسولی ص 592).
-
عمر مؤبد ؛ عمر ابد. (آنندراج ). عمر جاوید. حیات جاودان . زندگانی جاودانی .
-
عمر نوح ؛ مدت زندگی نوح نبی علیه السلام است که بفرموده ٔ قرآن کریم نهصدوپنجاه سال میان قوم زیسته است
: فلبث فیهم اءَلف سنة اًلا خمسین عاماً. (قرآن
29 / 14). (از امثال و حکم دهخدا)
: گر عمر خویش نوح ترا داد و سام نیز
زیدر برفت بایدت آخر چو نوح و سام .
ناصرخسرو.
عمر تو عمر نوح باد ولی
دولتت دولت محمد باد.
خاقانی .
کز عمر هزارساله چون نوح
صد دولت دیرمان ببینم .
خاقانی (دیوان چ عبدالرسولی ص 289).
می بایدم خزانه ٔ قارون و عمر نوح
تا دولت وصال تو گردد میسرم .
اوحدی (از امثال و حکم دهخدا).
نه عمر نوح بماند نه ملک اسکندر
نزاع بر سر دنیای دون مکن ، درویش .
حافظ.
یا مرا در امید وعده ٔ تو
صبر ایوب و عمر نوح دهد.
گلخنی قمی (از امثال وحکم دهخدا).
عمر اگر خوش گذرد زندگی نوح کم است
ور به ناخوش گذرد، نیم نفس بسیار است .
؟ (از امثال و حکم دهخدا).
-
عُمروَر ؛ مسن و معمر. (از آنندراج ).
-
عمرور شدن ؛ عمر بسیار بهم رسانیدن . مسن و صاحب سن شدن . معمر گردیدن .
- || کنایه از تمام شدن عمر و به آخر رسیدن زندگی باشد. (آنندراج ) (از ناظم الاطباء).
-
عمر وفا کردن ؛ دیر پاییدن عمر. مهلت دادن عمر
: اگر دیگر بار در طلب ایستم ، عمر وفا نمیکند. (کلیله و دمنه ).
رفتی که وفا نکرد عمرت
تا جان دارم وفات جویم .
خاقانی .
-
عمر یافتن ؛ زندگانی یافتن . دیری زیستن
: ما پیران اگر عمر یابیم بسیار آثار ستوده خواهیم دید. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص
393).
-
قضا کردن عمر ؛ گذراندن زندگی
: تا دو نفس حاصل است عمرقضا کن بمی
گر دو نفس بیش نیست اول و انجام صبح .
خاقانی .
کرده اند از می قضای عمر و هم معلوم عمر
بر سرمرغان و در پای مغان افشانده اند.
خاقانی .
-
کم عمر ؛ اندک عمر. کم سن . کوتاه زندگی
: سه چیز است کآن در سه آرامگاه
بود هر سه کم عمر و گردد تباه .
نظامی .
-
گذر عمر یا گذشتن عمر ؛ سپری گشتن زندگی
: بیا که عمر چو باد بهار میگذرد
بکار باش که هنگام کار میگذرد.
عمعق بخاری .
گویی سکندرم ز پی آب زندگی
عمرم گذشت و چشمه ٔ حیوان نیافتم .
خاقانی .
بنشین بر لب جوی و گذر عمر ببین
کاین اشارت ز جهان گذران ما را بس .
حافظ (دیوان چ پژمان ص 168).