عیار. [ ع َی ْ یا ] (ع ص ) بسیار آمدوشدکننده و گریزنده و مرد تیزخاطر. (منتهی الارب ) (ناظم الاطباء). مرد بسیار آمدوشدکننده و ذکی . (از اقرب الموارد). || بسیارگشت و بهر سو رونده در چراگاه . (منتهی الارب ). بسیار گشت کننده . (ناظم الاطباء). آنکه بهر سو دود از نشاط. (دهار). مرد بسیارطواف ، و گویند کسی که بدون عملی آمدوشد کند، و آن از «فرس عائر و عیار» گرفته شده است . (از اقرب الموارد). || مردی که نفس و خواهش خود را رها کند و به آن بیم ندهد و بهوای نفس عمل میکند. (از ناظم الاطباء) (از اقرب الموارد). || فرس عیار؛ اسب دورشونده و رونده در زمین . (از اقرب الموارد). || فرس عیار بأوصال ؛ اسبی که بهر سو میدود و جولان میکند. (ناظم الاطباء) (از اقرب الموارد). || (اِ) شیر بیشه . (منتهی الارب ) (ناظم الاطباء). اسد، بدان جهت که در طلب شکار خود آمدوشد میکند. (از اقرب الموارد). || (از ع ، ص )
۞ تیزرو و تیزدو. (ناظم الاطباء). تندرو و سریعالسیر. (فرهنگ فارسی معین ). || تردست و زیرک . (ناظم الاطباء). تردست و زیرک و چالاک . (فرهنگ فارسی معین ). ذوفنون و استادکار. (آنندراج )
: ای غالیه زلفین ماه پیکر
عیار و سیه چشم و نغز دلبر.
خسروی .
با رخت ای دلبر عیار یار
نیست مرا نیز به گل کار کار.
منوچهری .
پنداری تبخاله ٔ خردک بدمیده ست
بر گرد عقیق دو لب دلبر عیار.
منوچهری .
گر همی این به عقل خویش کنند
هوشیارند و جلد و عیارند.
ناصرخسرو.
نیست هنگام آنکه گویم من
به خطرها دلیر و عیارم .
مسعودسعد.
ز دست دلبر گلرخ دلارایی پریچهره
عیاری
۞ یاسمین عارض نگاری مشتری سیما.
مسعودسعد.
مگر که آن یخ و آن میوه سگزیان خوردند
که همچو ایشان من شیرمرد و عیارم .
سوزنی .
یک سر و ده شاخ چون گوزن برآرد
هرچه در این شهر شهره باشد وعیار.
سوزنی .
کردم دل خویش ای بت عیار ز عشقت
چون رودکی اندر غم عیار شکسته .
سوزنی .
هرگه که بر من آن بت عیار بگذرد
صد کاروان ز عالم اسرار بگذرد.
سعدی .
مرا در سپاهان یکی یار بود
که جنگ آورو شوخ و عیار بود.
سعدی .
اگر زمین تو بوسد که خاک پای توام
مباش غره که بازیت میدهد عیار.
سعدی .
خامی و ساده دلی شیوه ٔ جانبازان نیست
خبری از بر آن دلبر عیاربیار.
حافظ.
ای نسیم سحر آرامگه یار کجاست
منزل آن مه عاشق کش عیار کجاست .
حافظ.
دل ز مردم بردن و خود را به خواب انداختن
شیوه ٔ مژگان عیار و شعار چشم توست .
صائب (از آنندراج ).
سوی زلفش رفتم و دیدم که در بند دل است
جز من شبرو که داند مکر آن عیار را.
کمال خجندی (از آنندراج ).
|| طرار. (فرهنگ فارسی معین ). دزد و سارق
: جهان آسوده گشت از دزد وطرار
ز کردو لور و از ره گیر و عیار.
(ویس و رامین ).
گرچه طراری و عیار جهان از تو
عالم الغیب کجا خواهد طراری .
ناصرخسرو.
محبوس چرا شدم نمیدانم
دانم که نه دزدم و نه عیارم .
مسعودسعد.
خون ریزی و نندیشی عیار چنین خوشتر
دل دزدی و نگریزی ، طرار چنین خوشتر.
خاقانی (دیوان چ سجادی ص 618).
فکانت له أفعال منکرة، منها أنه استدعی العیارین و ضمنهم ما یسرقونه من أموال الناس . (معجم الادباء چ مارگلیوث ج
1 ص
402).
عیار که بفشرد گلو را
خود را کشدآنگهی عدو را.
نظامی .
عشق را عقل نمیخواست که بیند لیکن
هیچ عیار نباشد که به زندان نرود.
سعدی .
گر آن عیار شهرآشوب وقتی حال ما پرسد
بگو خوابش نمیگیرد بشب از دست عیاران .
سعدی .
تکیه بر اختر شب گرد مکن کاین عیار
تاج کاووس ربود وکمر کیخسرو.
حافظ.
پیش از ما عیاران آمده اند و آنچه درین خانه بوده است برده اند. (انیس الطالبین ، نسخه ٔ کتابخانه ٔ مرحوم دهخدا ص
78).
چند خسبی و خواب خواهی کرد
چشم زن از هجوم عیاران .
؟
|| حیله باز و فریبنده و داغول . (ناظم الاطباء). محیل . (از فرهنگ فارسی معین )
: می سزد در شهر اگر مستی کند
هرکه او خود بددل و عیار شد.
عطار.
|| شخصی که جامه و سلاح مخصوص در جنگ همراه داشته باشد و مخفی کارهابکند، مثل عمرو عیار. (آنندراج ). عیاران یا جوانمردان یا فتیان ، طبقه ای از طبقات اجتماعی ایران را تشکیل میدادند، متشکل از مردم جلد و هوشیار از طبقه ٔ عوام الناس که رسوم و آداب و تشکیلاتی خاص داشته اند و در هنگامه ها و جنگها خودنمائی میکرده اند. این گروه بیشتر دسته هایی تشکیل میداده اند و گاهی به یاری امرا یا دسته های مخالف آنان برمیخاسته اند و در زمره ٔ لشکریان ایشان می جنگیده اند. در عهد بنی عباس شماره ٔ عیاران در بغداد و سیستان و خراسان بسیار گردید. معمولاً دسته های عیاران پیشوایان و رئیسانی داشتند که به قول مؤلف تاریخ سیستان آنان را «سرهنگ » مینامیدند. عیاران مردمی جنگجو و شجاع و جوانمرد و ضعیف نواز بودند. عیاران سیستان در اغلب موارد با مخالفان حکومت عباسی همدست میشدند و در جزو سپاهیان آنان درمی آمدند. مثلاً در قیام حمزه ٔ خارجی ، یکی از سرهنگان عیاران بنام ابوالعریان با او همراه بود، دیگر حرب بن عبیده بود که عامل خلیفه ، اشعث بن محمدبن اشعث را شکست داد. یعقوب بن لیث صفار از همین گروه بود و به یاری عیاران سلسله ٔصفاری را تأسیس کرد. عیاران جوانمردی پیشه داشتند و به صفات عالی رازنگهداری و دستگیری بیچارگان و یاری درماندگان و امانت داری و وفای به عهد آراسته و در چالاکی و حیله نامبردار بودند. (از فرهنگ فارسی معین ). و رجوع به فتوت شود
: و کان فیها قوماً عیارین [ کذا ] فجاؤوا الیه ... و اشتروها منه بملوء صاع اًن اشتهی ذهباً أو لؤلؤاً أو معدن [ کذا ]أو أی شی ٔ اختار. (سندبادنامه ٔ عربی ص
387). به میان قریش مردی بود نام وی عمیربن وهب ... مردی دلیر ومردانه بود ولیکن درویش بود و عیار بود و کارهای مردانگی بسیار کردی . (بلعمی ).
همان نیز شاهوی عیار اوی
که مهتر پسر بود و سالار اوی .
فردوسی .
دست در هم زده چون یاران در یاران
پیچ درپیچ چنان زلفک عیاران .
منوچهری .
این بوالعریان مردی عیار بود از سیستان و از سرهنگ شماران بود. (تاریخ سیستان ). باز عیسی بن احمد را به حرب آن عیار فرستاد به بُست . (تاریخ سیستان ). امیر طاهر سپاه سرهنگان و عیاران و غوغاء شهر جمع کرد و به پای حصار طاق شد. (تاریخ سیستان ).
بیچاره شود به دست مستان در
هشیار اگرچه هست عیاری .
ناصرخسرو.
عیار دلی دارم بر تیغ نهاده سر
کز هیچ سر تیغی عیار نیندیشد.
خاقانی .
تراهم کفر و هم ایمان حجابست ار تو عیاری
نخست از کفر بیرون آی و پس در خون ایمان شو.
خاقانی .
بر فلک شو ز تیغ صبح مترس
که نترسد ز تیغ و سر عیار.
خاقانی .
دودری شد چو کوی طراران
چاربندی چو بند عیاران .
نظامی .
چو عیاران سرمست از سر مهر
بپای شه درافتاد آن پریچهر.
نظامی .
ای یار شگرف در همه کار
عیاره و عاشق تو عیار.
نظامی .
کسب جز نامی مدان ای نامدار
جهد جز وهمی مپندار ای عیار
۞ .
مولوی .
سعدی سر سودای تو دارد نه سر جان
هر جامه که عیار بپوشد کفن است آن .
سعدی .
گرتیغ میزنی سپر اینک وجود من
عیار مدعی کند از دشمن احتراز.
سعدی (کلیات چ فروغی ص 526).
سعدی چو پای بند شدی بار غم بکش
عیار دست بسته نباشد مگر حمول .
سعدی .
-
عیاردل ؛ که دلی چون عیاران دارد
: عیار دلی دارم بر تیغ نهاده سر
کز هیچ سر تیغی عیار نیندیشد.
خاقانی .
-
عیاروار ؛ همچو عیاران . بمانند عیاران
: چون شب درآمد، جامه ای عیاروار پوشید و در شهر رفت . (اسکندرنامه ، نسخه ٔ سعید نفیسی ).
قیمت عیار را هم فام کرد از دیگری
بلعمی عیاروار از رودکی بفکند فام .
سوزنی .
-
عیاروش ؛ عیارمانند. عیارسان
: تنی چند بگزید عیاروش
کماندار وسختی کش و سخت کش .
نظامی .