غباد. [ غ ُ ] (اِخ ) قباد. ابن فیروز پادشاه ساسانی (پدر انوشیروان ) (از سال
488 -
531 م .). مرحوم فروغی در خلاصه ٔ شاهنامه آرد: پیروز (پادشاه ساسانی ) را دو پسر بود: «قباد» و «بلاش ». در هنگامی که به رزم ترکان میشد قباد را با خود برد و بلاش را جانشین خویش ساخت . دراین رزم پادشاه ترکان «خشنواز» پیروز را هلاک ساخت وقباد را اسیر کرد. پس از مرگ پیروز و گرفتاری قباد،بلاش به تخت شاهی مستقر گشت . یکی از بزرگان ایران که از مردم شیراز و نامش «سوفرای » بود به کین توزی پیروز به توران زمین لشکر کشید و در «بیکند» ترکان را سخت شکست داد. خشنواز آشتی جست و اسیران ایران را که از آن جمله قباد بود با خواسته ٔ بسیار به سوفرای فرستاد سوفرای بپذیرفت و پیروزمند و شاد به ایران بازگشت . از آن پس در حقیقت کشورداری با سوفرای بود و چندی که برآمد قباد را به جای بلاش به اورنگ شاهی نشاند:
چو برتخت بنشست فرخ قباد
کلاه بزرگی بسر بر نهاد
همه مهتران آفرین خواندند
زبرجد به تاجش برافشاندند
جوان بود، سالش سه پنج و یکی
ز شاهی ورا بهره بُد اندکی
همی راند کار جهان سوفرای
قباد اندر ایران نبد کدخدای
همه کار او پهلوان راندی
کسی را برِ شاه ننشاندی .
اندک اندک قباد ازسوفرای بیمناک شد و در هنگامی که او به شیراز بود فرمود وی را گرفتار کنند. سوفرای که بدگمانی شاه دانست خود بندی بر پای نهاد و چون به نزد قباد آمد شاه او را کشت . این رفتار ایرانیان را خشمگین ساخت . قباد را بند بر نهادند و برادرش «جاماسب » را به شاهی نشاندند. سوفرای را فرزندی خردمند «زرمهر» نام بود ایرانیان قباد را بسته بدو سپردند که به خون خواهی پدر بکشد، ولی زرمهر، شاه را بنواخت و از وی بند برگرفت و چون مدتی برآمد با قباد و تنی چند از خواهان او شباهنگام بگریختند و «سوی مرز هیتال کردند روی » چون به اهواز رسیدند در دهکده ای به خانه ٔ دهقانی فرود آمدند که نژادش به فریدون می پیوست :
یکی دختری داشت دهقان چو ماه
ز مشک سیه بر سرش بر کلاه
جهانجوی چون روی دختر بدید
ز مغز جوان شد خرد ناپدید
همانگه بیامد به زرمهر گفت
که با تو سخن دارم اندر نهفت
برو رازمن پیش دهقان بگوی
مگر جفت من گردد این ماهروی
بشد تیز و رازش به دهقان بگفت
که گر دختر خوب را نیست جفت
یکی پاک انبازش آرم به جای
که گردی به اهواز بر کدخدای
گرانمایه دهقان به زرمهر گفت
که این دختر خوب را نیست جفت
اگر هست شایسته ، فرمان تو راست
مر این را بدان ده که او را هواست
بیامد خردمند نزد قباد
که این ماه بر شاه فرخنده باد
قباد آن پریروی را پیش خواند
به زانوی کندآورش برنشاند
در آن ده به یک هفته از بهر ماه
همی بود و هشتم بیامد براه
بر شاه هیتالیان شد قباد
گذشته سخنها بر او کرد یاد
بگفت آنچه کردند ایرانیان
بدی را ببستند یک یک میان
پذیرفت شمشیرزن سی هزار
همه نامداران و گرد و سوار
ز هیتالیان سوی اهواز شد
سراسر جهان زو پرآواز شد
چو نزدیکی خان دهقان رسید
همه کوی مردم پراکنده دید
همه مژده بردند نزد قباد
که فرزند بر شاه فرخنده باد
پسر زاد جفت تو در شب یکی
که از ماه پیدا نبود اندکی
چو بشنید در خانه شد شادکام
همانگاه کسریش بنهاد نام
عماری بسیجید و آمد به راه
نشسته بدو اندرون جفت شاه
بیاورد لشکر سوی طیسفون
دل از درد ایرانیان پر ز خون .
موبدان و بخردان پس از سگالش قباد را دیگر بار به پادشاهی برگزیدند:
ورا گشت آن شاهی آراسته
جهان گشت پر داد و پرخواسته
برین گونه تا گشت کسری بزرگ
یکی کودکی شد دلیر و سترگ
به فرهنگیان داد فرزند را
چنان تازه شاخ برومند را.
قباد با روم نیز درآویخت و دو شهر بگرفت ، در ایران هم شارسانی چند برآورد که از آن جمله مداین بود. سخنگویی با دانش که مزدک نام داشت آیینی نوین آورد که :
زن و خواسته باید اندر میان
چو دین بهی را نخواهی زیان
بدین دو بود رشک و آزو نیاز
که با خشم و کین اندر آید به راز
همی دیو پیچد سر بخردان
بباید نهاد این دو را در میان .
پادشاه آئین مزدک را پذیرفت و او را برکشید، ولی کسری به وی نگروید سرانجام در مجلس پادشاه موبدان و مزدک از هر دو سخن راندند، و چون کژی و بیراهی مزدک آشکار شد، قباد از آن آئین روی بگاشت و به فرمان وی کسری مزدک و مزدکیان را بکشت . قباد پس از چهل سال پادشاهی بمرد و کشور را به کسری سپرد. (نقل از خلاصه ٔ شاهنامه تألیف فروغی ) و رجوع به داستان پادشاهی قباد پیروز در شاهنامه ٔ فردوسی شود.
مؤلف مجمل التواریخ آرد: هنگامی که پدرش فیروز به جنگ هیاطله رفت و به حیله ٔ خوشنواز که کنده ای در جلو راه فیروز ساخته بود در آن کنده افتاده و کشته شد قباد و پیروزدخت و موبد موبدان و بسیاری مهتران گرفتار شدند و دیگران باز آمدند...تا قباد را سرافرای
۞ شیرازی سپهبد ایران ، بازآورد. بعد از آنکه سپاه برد از ایرانیان و خاقان صلح خواست و ناچار بپذیرفت و قباد را، و خواهرش را و موبد موبدان و تن فیروز و اسیران دیگر با جزیتها جمله به ایران باز آورد. (از مجمل التواریخ و القصص چ بهار صص
71-
72). و باز مؤلف مجمل التواریخ آرد: پادشاهی قباد فیروز چهل و یک سال بود به دیگر روایت به دو دفعات چهل و سه گویند. سپهبد سرفرارا
۞ با چندین نیکویی بجای قباد، از گفتار بدگویان بکشت تا ایرانیان از طیره او را گرفتند و بازداشتند و برادرش جاماسب را بنشاندند و قباد را به پسر سرفرا زرمهر دادند تا به خون پدر قصاص کند: زرمهر با وی درساخت و سوی ملک شکنان
۞ و هیاطله بازگشتند به یاوری خواستن ، و به زمین اهواز اندرو بعضی [ گویند ] به اصفهان و این درست است
۞ . دختر دهقانی را دوست گرفت و بخواست و با وی بیارامید و دختر از قباد آبستن گشت به کسری نوشیروان ، سپس قباد برفت و سپاه آورد، چون آن جایگاه بازرسید، دهقان مژده دادش به فرزند، قباد زرمهر را فرمود که از نژاد دهقان بداند
۞ ، چون بازجستند از تخمه ٔ افریدون بود، قباد شاد گشت و فرزند نوشروان نام نهاد و بی حرب کردن پادشاهی به وی بازرسید. پس قحط افتاد و مزدک بن بامدادان موبد موبدان بود؛ دین مزدک آورد، و قباد را بدان کار به مباح زنان بر یکدیگرو مال و فعلهای زشت و مذموم ، اندرآورد، تا کسری نوشیروان [ که ] با جای مردی رسیده بود دین مزدکی باطل کرد به حجت ، و از قباد درخواسته بود که مزدک را با اصحابش به دست او دهد و همه را به باغی به زمین اندر بکشت پایها بر بالا و تا بسینه
۞ به زمین در نگنده
۞ پس مزدک را بیاویخت و قباد حارث بن عمروبن حجرالکندی [ را ] پادشاه کرد بر عرب و از عمارت بسیار شهرها کرد،یکی میان حلوان و شهرزول
۞ ایران شاد کواذ، خواند و دیگری میان گرگان و خراسان
۞ و آن را شهر آباد کواذ خواند، و بر سر حد پارس شهری بنا کرد (به ازایمد کواد)
۞ نام کرد و آن است که اکنون ارغان
۞ خوانند، معنی چنان است که از ایمد بهتر است برسان جندیشاپور که گفتیم و به جانب مداین هنبوشاپور بنا کرد، بغدادیان جنبسابور خوانند یکی دیگر بلاش حنو
۞ و به موصل حابور کواد
۞ نام کرد [ و ] شهری دیگر در سواد ایزد قباد [ نام ] کرد و به آخر عهد به مداین بمرد. واﷲ اعلم . (مجمل التواریخ و القصص چ بهار صص
73-
74). مؤلف احوال و اشعار رودکی آرد: آنچه در تاریخ چین در باب ایران میتوان یافت مناسباتی است که پس از برچیده شدن سلطنت ساسانیان روی داد و تفصیل آن به اجمال بدین قرار است که نخستین بار اسم ایران که چینیان آن را پوسه
۞ نامیده اند در سال
519 م . در تاریخ چین آمده است و در آن زمان پادشاه ایران غباد یابقول کتب پهلوی «کواذ»
۞ سفیری به دربار چین فرستاد
۞ . و ظاهراً پس از آن هم در
461 و
466 م . دو بار سفیراز ایران به چین رفته بود
۞ که مصادف با زمان پادشاهی بلاش پدر غباد می شود و پس از آن باز غباد سفیر دیگر به دربار چین فرستاد. سفرای چین نیز به نوبه ٔ خود به دربار خسرو اول انوشیروان آمدند و وی را ارمغانها آوردند. در سال
567 م . که باز در زمان انوشیروان بود سفیر دیگر از سوی ایران به دربار چین رفت و شاید برای آن بوده باشد که از حکومت چین برای دفع ترکان که در آن زمان به سرحدات باختریان تاخت و تاز می کردند یاری بخواهد. در سال
638 م .یزدگرد سوم آخرین پادشاه ساسانی که چینیان نام او را «یی سه سه »
۞ ضبط کرده اند پس از آن که از تازیان در استخر شکست خورد از «تائی تسونگ »
۞ امپراطور چین یاوری خواست و در ضمن تمام خزاین و اموال خویش را به چین فرستاد، زیرا که خیال داشت اگر از عهده ٔ تازیان برنیاید یکباره بچین پناه برد. این واقعه در زمانی بود که هرقل یا هراکلیوس
۞ با ایران جنگ کرده و ایران را از پا درآورده بود و تازیان ناتوانی هر دو رقیب را مغتنم شمرده از یک سوی از سال
633 تا
638 م . سوریه (شام ) را گرفته بودند و بسوی مصر می تاختند (که از
639 تا
641 م . فتح آن کشید). عبداﷲبن مقفع آورده است که در میان ذخایر هفت هزار ظرف طلا بود که به فرمان غباد ساخته بودند و هر یک از آن ظروف دوازده هزار مثقال بود و جز آن مقداری کثیر سکه های سیم از پادشاهان ساسانی و نیز هزار بار شمش طلا بود و مقداری کثیر سکه های زر
۞ . (تاریخ زندگی رودکی تألیف نفیسی ج
1 صص
194-
195). و رجوع به ص
209 همان کتاب شود. (کریستنسن در تاریخ ایران در زمان ساسانیان ، ترجمه چ
2 ص
360 ببعد) آرد: در سالهای نخستین سلطت کواذ، زرمهر (سوخرا) کماکان مرتبت خود را حفظ کرد و حائز مقام نخستین در میان اشراف بود
۞ اما کواذ پیوسته در دل داشت ، که خود را از تسلط و استیلای این مردجاه طلب و خطرناک نجات دهد. پس رقابتی را که در میان زرمهر و شاهپور مهران افتاده بود مغتنم شمرد، شاپوررا، که در این وقت منصب ایران سپاهبذ داشت (طبری ) ودر عین حال سپاهبذ ناحیه ٔ سواد نیز بود (نهایه )
۞ ، در نهان با خود یار کرد، و زرمهر را بهلاکت رسانید
۞ . این واقعه در سرتاسر کشور شهرت عظیم یافت و مبداء ضرب المثلی شد به این عبارت : «باد سوخرا از وزیدن فروماند و بادی از جانب مهران وزیدن گرفت »
۞ یا بنا برروایت نهایه : «آتش سوخرا فرو مرد و باد شاهپور وزید»
۞ باوجود این در تاریخ ذکری از این شاهپور مهران نیست ، گویا پس از رقیب خود دیری نزیسته است
۞ قتل زرمهر دشمنان خطرناک برای کواذ تهیه کرد، ولی آنچه اسباب اشتعال غضب بزرگان شد، روابطی بود که کواذ با فرقه ٔ ضاله ٔ مزدکیه داشت و اسباب بدعتهای انقلابی گردید. پروکوپیوس گوید کواذ در پادشاهی راه خشونت سپرد و در کشور بدعتهایی آورد. آگائیاس گوید این شهریار میخواست تأسیسات اجتماعی را واژگون کند و در معاش مردمان انقلابی پدید آورد و رسوم و آداب باستانی را برهم زند. اما این دو مورخ بیزانسی و همچنین استیلیتس دروغی ، که در این باب چیز نوشته اند، فقط یکی از بدعتهای کواذ را ذکر نموده اند و آن راجع به اشتراک زنان است و در این خصوص هم ساکت هستند، که آیا این امر جزء احکام دین جدیدی است یا نه . از میان این سه کتاب ، که ذکر شد فقط تألیفی ، که منسوب به استیلیتس است ، نام فرقه ٔ ضاله ٔ زردشتگان آمده است . درباره ٔ این فرقه و اصول عقاید آنان باید از کتب عرب و ایران مطالبی بدست آورد. در این جا نکته ای که بدواً باید در نظر گرفت ، نام آن فرقه است که در کتاب منسوب به استیلیتس ذکر شده است . در آثار مؤلفان عرب و ایرانی جز اسم مزدکیان مذکور نیست و مسلماً در خوذای نامگ هم آن فرقه را به این عنوان نام برده اند. معذلک در بسیاری از منابع ایرانی و عرب (طبری و یعقوبی و نهایه ) ذکری از زردشت نامی رفته است که پسر خورگان واز مردم پسا (فسای فارس ) بود و او را مؤسس فرقه شناخته اند. صاحب نهایه زردشت را یکی از نجبای پارسی میشمارد که حامی مزدک بوده است . از این گذشته اکثر منابع عرب و ایرانی ، اگر چه نام زردشت نبرده اند، ولی شهر پسا را که زادبوم او بوده محل تولد مزدک شمرده اند
۞ . پس میتوان گفت که نام این زردشت حتی در خوذای نامگ هم مسطور بوده است . باری ملالاس
۞ روایت میکند که در عهد دیوکلسین شخصی از مانویه در روم ظهور کرد، بوندس نام ، که عقاید جدید داشت و با کیش رسمی مانوی ، راه خلاف میسپرد. از گفتار اوست که گوید: خدای خیر با خدای شر نبرد کرد و او را مغلوب نمود، اینجاست که پرستش غالب واجب است . این بوندس به ایران سفر کرد و به دعوت پرداخت . ایرانیان کیش او را «تون داریس ثنون »، یعنی دین خدای خیر گفته اند که در زبان پهلوی آئین دریست دینان میشود
۞ و ملالاس
۞ کواذ را در جای دیگر به یونانی چنین خوانده است . «کواذس هودراس ثنوس » که صورت صحیح آن «هودریس ثنوس » میشود
۞ . این لقب که حاکی از پیروی کواذ از مذهب مزدکی است ،در کتب عرب و ایرانی ، که مأخذ آنها خوذای نامگ بوده به اشکال مغلوط ضبط شده است
۞ . بنابراین دین مزدک همان آیین درست دین است ، که بوندس انتشار داد. اگر این شخص مانوی ، یعنی بوندس ، پس از شروع بدعوت جدید در روم ، به ایران رهسپار شد، تا عقاید خود را تبلیغ کند، میتوان حدسی قریب بیقین زد که اصل او ایرانی بوده است . کلمه ٔ بوندس شباهتی به اعلام ایرانی ندارد، ولی میتوان آن را لقب این شخص دانست
۞ . نه تنها کتب اسلامی ،که مأخوذ از خوذای نامگ هستند، بلکه الفهرست هم که منبع دیگر داشته ، مؤسس فرقه ٔ مزدکیه را شخصی دانسته اند مقدم بر مزدک ، و در خوذای نامگ اسم او را زردشت قید کرده اند و از این جا نام فرقه ٔ زردشتگان پیدا شده است ، که در کتاب منسوب باستیلیتس معاصر مزدک ، نیز همین اسم برای فرقه ٔ مزبور ذکر گردیده است . بنابراین بطور تحقیق میتوان گفت که «بوندس » و زردشت اسم یک شخص بوده است
۞ . و زردشت نام اصلی آورنده ٔ این دین است و این شخص با پیامبر مزدیسنان همنام بوده است . پس نتیجه این میشود که فرقه ٔ مورد بحث ما یکی از شعب مانویه بود که قریب دو قرن قبل از مزدک ، در کشور روم تأسیس یافته و مؤسس آن یکنفر ایرانی زردشت نام پسر خورگان از مردم پسا بوده است . بنابراین مؤلفان بیزانسی و سریانی که در شرح کفرو زندقه ٔ عهد کواذ
۞ قلمفرسائی کرده اند کاملاً حق دارند که اتباع مزدک را مانوی خوانده اند
۞ . از اشارات مندرج در کتب عربی چنین مستفاد میشود که زردشت پیشوایی بوده که دعوات او فقط جنبه ٔ نظری داشته است ، اما مزدک که مرد عمل بوده و بقول طبری «در نزد طبقه ٔ عامه خلیفه ٔ زردشت بشمار می آمده است »، رفته رفته نام مؤسس اصلی را تحت الشعاع قرار داد و در همان عهد خود فرقه را به اسم مزدکیه مشهور نمود. از این رو در ادواربعد مردمان پنداشته اند که بانی حقیقی فرقه نیز مزدک نام داشته و از اینجا گمان کرده اند که مزدک دو تن بوده ، یکی مزدک قدیم دیگر مزدک جدید (الفهرست ). پس روایت طبری و یعقوبی و صاحب نهایه ، که گویند زردشت همعصر مزدک بوده صحیح نیست . اما راجع بشخص مزدک ، اطلاعات ما بسیار قلیل است . چنانکه دیدیم قول بعضی از مورخان که مولد او را پسا دانسته اند مقرون به صحت نیست ، پسا مولد زردشت بوده است ، نه مزدک بنابر قول طبری مزدک در مدریا
Madaria (?) تولد یافته است شاید مقصود شهر ماداریا
Madarya باشد، که در ساحل شرقی دجله (مکان فعلی کوت العماره ) واقع بوده است حتی در قرن نهم میلادی هم اشراف و نجبای ایرانی در این شهر مسکن داشته اند
۞ . اسم مزدک و اسم پدرش بامداذ هر دو ایرانی است . بنابر روایت دینوری مزدک از مردم استخر بود و مؤلف تبصرة العوام مسقط الرأس او را تبریز دانسته است
۞ . ولی میتوان گفت که مورخان بجای شهر تولدگاه مزدک ، که نام مجهول و نامأنوسی داشته ، استخر یا تبریز را حدساً نوشته اند و این کار نظایر دارد. مطابق این مقدمات ، درست دین که شریعت بوندس زردشت و مزدک باشد در واقع اصلاحی در کیش مانی محسوب میشده است
۞ و مثل کیش مانی ، این آئین هم آغازکلام را بحث در باب روابط اصلین قدیمین ، یعنی نور و ظلمت ، قرار میداد. تفاوت آن با عقاید مانی در این بود که میگفت حرکات ظلمت ارادی و از روی علم قبلی نبوده بلکه علی العمیا و برحسب صدفه و اتفاق جنبشی داشته است برخلاف اصل نور، که حرکاتش ارادی است . بنابراین اختلاط و آمیزش تیرگی و روشنائی که عالم محسوس مادی از آن پیدا شده ، برخلاف تعالیم مانی نتیجه ٔ نقشه و طرح مقدمی نبوده و برحسب تصادف وجود یافته است . پس در آیین مزدک برتری نور خیلی پیش از کیش مانی مؤکد بوده و این موافق روایت ملالاس است که گوید اعتقاد بوندس بر این بود که خدای خیر (نور) بر خدای شر (ظلمت ) چیره شد و از اینرو باید غالب را ستود. اما این استیلا تام نیست ، چه عالم مادی که مخلوطی از دو اصل قدیم است ،باقی است و مقصد نهائی تکامل این عالم ، نجات ذرات نور است که در ذرات ظلمت آمیخته است . این قسمت از عقاید مزدکیان تابع قول مانی است . مانی میگفت نور را پنج عنصر است :
اثیر، نسیم ، روشنایی ، آب ، آتش . اما مزدک فقط سه عنصر را تصدیق داشت آب و آتش و خاک . اگر چه شهرستانی دراین قسمت ساکت است ، ولی میتوان بقرینه گفت چنانکه در عقاید مانی ظلمت هم پنج عنصر داشت ، مزدکیان نیز به سه عنصر ظلمانی معتقد بوده اند که مدبر شر از آن سه عنصر بیرون آمده است ، چنانکه مدبر خیر از عناصر نورانی خارج شده بود. مراد از مدبر خیر خدای نور است که در اصطلاح کیش مانی او را پادشاه نور میخوانده اند. مزدک خدای خود را چنین تصور میکرد که بر تختی در عالم بالا نشسته است ، چنان که خسرو در این عالم می نشیند و در حضورش چهار «قوه »
۞ تمیزو فهم و سرور هستند چنانکه در نزد خسرو چهار شخص ، یعنی موبذان موبذ و هیربذان هیربذ و سپاهبز و رامشگر
۞ حضور دارند. این چهار قوه ، امور عالم را بواسطه ٔ هفت وزیر خویش میگردانند که عبارتند از سالار و پیشکار و بارور؟ و پروان و کاردان و دستور و کوذگ (غلام و خادم ) و این هفت تن در [ دایره ] دوازده تن روحانیین دور میزنند
۞ از این قرار: خواننده ، دهنده ، کشنده ، زننده ، کننده ، آینده ، شونده ، یابنده
۞ . در هر انسانی این چهار قوه مجتمع است و آن هفت و دوازده در عالم سفلی مسلط هستند. شهرستانی بیانات خود را در باب مبداء آفرینش به شرحی در خصوص خواص اسم اعظم و حروف آن اسم به پایان میرساند. اما در باب علم معاد و احوال قیامت در نظر مزدکیان ، شهرستانی بتفصیل قائل نشده است . مثلاً گوید بنابر رأی مزدکیه خلاص نور از ظلمت بر حسب اتفاق و بدون قصد و اختیارصورت خواهد گرفت ، چنانکه امتزاج آنها نخست بر حسب اتفاق و بدون اختیار، واقع شده است و این بسیار موجز و مختصر است . در هر حال ، راه نجات این است که انسان طریق زهد و ترک بپوید. در منابع موجوده بیشتر مطالب راجع به همین جنبه ٔ زهد وترک مزدکیه است . نزد این طایفه چنانکه نزد مانویه ، اصل آن است که انسان علاقه ٔ خود را از مادیات کم کند و از آنچه این علاقه را مستحکم تر میسازد اجتناب ورزد، از این رو خوردن گوشت حیوانات نزد مزدکیه ممنوع بود
۞ و در باره ٔ غذا همواره تابع قواعد معینی بودند و ریاضتهایی میکشیدند
۞ . منع خوردن گوشت حیوانی سبب دیگر هم داشت ، برای خوردن حیوان کشتن حیوان لازم بود و ریختن خون نتیجه اش منع ارواح از حصول نجات میشد
۞ شهرستانی روایت میکند که مزدک «امر به قتل نفوس میداد تا آنان را از اختلاط با ظلمت نجات ببخشد» ممکن است مراد از این قتل کشتن خواهش ها و شهوت ها باشد که سد راه نجاتند. مزدک مردمان را از مخالفت و کین و قتال بازمیداشت . به عقیده ٔ او چون علت اصلی کینه و ناسازگاری نابرابری مردمان است ، پس باید ناچار عدم مساوات را از میان برداشت تا کینه و نفاق نیز از جهان رخت بربندد. در جامعه ٔ مانوی «برگزیدگان » بایستی در تجرد بمانند و بیش از غذای یک روز و جامه ٔ یک سال چیزی نداشته باشند. از آنجا که نزد مزدکیه نیز همین میل به زهد و ترک موجود بوده میتوان حدس زد که طبقه ٔ عالیه ٔ مزدکیان هم قواعدی شبیه برگزیدگان مانوی داشته اند، ولی پیشوایان مزدکیه دریافتند که مردمان عادی نمیتوانند از میل و رغبت به لذات و تمتعات مادی از قبیل داشتن ثروت و تملک زنان و یا دست یافتن به زن مخصوصی که موردعلاقه است ، رهایی یابند مگر اینکه بتوانند این امیال خود را باآزادی و بلامانع اقناع کنند. پس این قبیل افکار را مبنای عقاید و نظریات اجتماعی خود قرار دادند و گفتند که خداوند کلیه ٔ وسایل معیشت را در روی زمین در دسترس مردمان قرار داده است ، تا افراد بشر آن رابتساوی بین خود قسمت کنند بقسمی که کسی بیش از دیگرهمنوعان خود چیزی نداشته باشد. نابرابری و عدم مساوات در دنیا به جبر و قهر از آن بوجود آمده است که هرکس میخواسته تمایلات و رغبتهای خود را از کیسه ٔ برادر خود اقناع کند، اما در حقیقت هیچکس حق داشتن خواسته و مال و زن بیش از سایر همنوعان خود ندارد. پس باید از توانگران گرفت و به تهی دستان داد، تا بدین وسیله مساوات دو باره در این جهان برقرار شود
۞ . زن و خواسته باید مانند آب و آتش ومراتع در دسترس همگان بالاشتراک قرار گیرد
۞ این عمل خیری است که خداوند فرموده و نزد او اجر و پاداش عظیم دارد و گذشته از تمام اینها دستگیری مردمان از یکدیگر عملی است قابل توصیه وباعث خشنودی خداوند
۞ پس به آسانی میتوان فهمید که چرا دشمنان این فرقه کمونیستهای مزدکی را عموماً متهم به اباحه و ترویج فحشا و منکر کردند در صورتی که این کارها خلاف اصل زهد و ترک است که پایه و اساس عقاید مزدکیان را تشکیل میداد. خلاصه در اثر افکار و اندیشه های اخلاقی و نوعدوستی زردشت و مزدک به این نتیجه رسیدند که به تبلیغ یک انقلاب اجتماعی بپردازند. زردشت و مزدک هر دو تأکید میکرده اند که انسان مکلف به عمل خیر است و در اصل شریعت آنان نه تنها قتل بلکه اضرار به غیر هم ممنوع بود. درمهمان نوازی میگفتند که هیچ چیز را نباید از مهمان دریغ داشت از هر طایفه و هر ملتی میخواهد باشد
۞ حتی نسبت به دشمنان هم بایستی به مهربانی و عطوفت رفتار کرد
۞ . در باب رابطه یافتن مزدک با کواذ سند موثقی در دست نداریم . بنا به روایت فردوسی و ثعالبی در قحطسالی مزدک نزد کواذ رفت و با سخنان مکرآمیز و فریبنده قباد را بر آن داشت که اعلام کند که هر که نان از مردم گرسنه بدارد، سزایش مرگ باشد و سپس مردم بینوا و تهی دست را به غارت انبارها تحریک کرد و موجب تجری خلایق شد این روایت بیشک در جزئیات افسانه است ولی بعید نیست که در آن حقیقتی تاریخی نهفته باشد اوتوکیوس هم قضیه ٔ قحطسال را نقل کرده است
۞ . فقر و بیچارگی که در اثر این بلیه بوجود آمد، تقسیم غیرعادلانه ٔ ثروت را در جامعه ایرانی که در آن کلیه ٔ مقامات مؤثر و مقتدر در دست طبقه ٔ ممتاز بود،آشکار کرد و ممکن است این وضع به مردم ستم کشیده جرأت بیشتری داده و در عین حال شاه را به اصلاحات جسورانه برانگیخته باشد به هر حال کواذ پیرو طریقه ٔ مزدک شد و طبق آن عمل کرد. بغیر از استیلیتس کاذب ، کلّیه ٔ مؤلفین هم عصر کواذ و نیز منابع بعدی در این نکته هم داستانند که وی قوانینی در باب اشتراک زنان وضع کرد. اما استیلیتس کاذب گوید که او فرقه ٔ زردشتگان را دوباره برقرار کرد و این فرقه هواخواه آن بود که کلیه ٔ زنان باید در دسترش همگان بالاشتراک قرار گیرند و این قول با اقوال دیگران کمی فرق دارد. اما معلوم نیست قوانین جدید کواذ راجع به نکاح چگونه بوده است . هیچیک از منابع مدعی نیستند که کواذ ازدواج را منسوخ کرده باشد و از این گذشته چنین تصمیمی در عمل غیر قابل اجرا میباشد، شاید او با وضع قوانین جدید یک نوع ازدواج آزادتری برقرار کرده باشد. چنین عملی کاملاً ساده و عبارت از توسعه و تأویل بعضی فصول فقه ساسانی در باب مناکحات و رفع بعض قیودات آن میباشد. چنانکه دیدیم طبق مقررات آن عصر مرد میتوانست زن یا یکی اززنان و حتی زن ممتاز خود را به مرد دیگری که بدون تقصیر محتاج شده باشد، بسپارد تا این مرد از خدمات زن استفاده ببرد. از طرف دیگر این نکته بسیار شایان توجه است که در هیچ یک از منابع عصر کواذ ذکری از قوانین او در باب اشتراک اموال به میان نیامده است . فقط در خوذای نامگ از چنین اقدامات سخن رفته است و ممکن است تا اندازه ای حقیقت داشته باشد، ولی این بدعتها اینقدر مهم نبوده که نظر ناظرین بیزانسی و سریانی را جلب کند شاید هم این اقدامات عبارت بوده است از وضع مالیاتهای فوق العاده بر اغنیا و توانگران برای بهبود وضع فقرا و تهیدستان و یا اعمالی نظیر این . شخص از خود میپرسد که چگونه پادشاه ایران پیرو این فرقه ٔ اباحی (کمونیست ) شده است ؛ بعضی گفته اند که کواذ از روی اعتقاد تام پیروی مزدک را اختیار کرد و برخی گفته اندکه گرویدن کواذ به این آیین از راه ترس بوده و از روی تزویر این کیش گرفته است . نلدکه
۞ مخصوصاً توجه به این نکته را جلب کرده است که کواذ پادشاهی نیرومند و با اراده بود و دوبار درمشکلترین احوال تاج و تخت از دست رفته ٔ خود را نگاهداشته و بارها کشور روم را از ضرب شمشیر خود بلرزه افکنده است و نلدکه از این مقدمه چنین نتیجه میگیرد که گرویدن او به مذهب مزدکیان فقط برای درهم شکستن قدرت اشراف بوده است . با وجود این از روی هیچ یک از منابع عصر یا تقریباً هم عصر کواذ نمی توان استنباط کرد که این پادشاه مردی مزور و دورو و دارای خصلت ماکیاولی بوده باشد، نه پروکوپیوس ، که ستایشگر کواذ است نه آگاتیاس ، که او را دوست ندارد و نه ستیلیتس کاذب ، که دشمن اوست هیچ یک اشاره به تزویر و غداری او نکرده اند. از این گذشته در منابع موجوده بسی نکات هست که حاکی از ایمان راسخ و خلوص اعتقاد کواذ به مزدکیه است . حمزه ٔ اصفهانی گوید:
«چون کواذ متوجه حیات عقبی بود، دولتش ویران شد» بنابر گفته ٔ طبری کواذ پیش از آنکه فریفته ٔ مزدک شود یکی از بهترین شهریاران بود. از روی روایتی که فردوسی و ثعالبی راجع به مذاکره ٔ کواذ و مزدک نقل کرده اند، با اینکه افسانه آمیز است ، معلوم می شود اصلاحاتی که این پادشاه به اشاره ٔ مزدک برای رفع قحط و غلا کرد، همه برای صلاح رعیت و از روی محبت و غمخواری نسبت به رعایای ناتوان بوده است و نیز اصلاحی که کواذ راجع به خراج در نظر گرفت و عاقبت جانشین او موفق به اجرای آن شد همچنین مبتنی بر عدل و احسان و رحم و شفقت بوده . در اخبار عرب قدیم ، که البته از مخالفین کواذ است آمده است که این پادشاه چون از زندیقان بود
۞ همواره اظهار ملایمت میکرد و از ریختن خون بیم داشت و از این رونسبت به دشمنان خود رأفت بسیار بخرج میداد». معذلک نباید این اجتناب از خونریزی را امری قطعی و دائمی دانست . پادشاهی که قسمت بیشتر ایام سلطنت خود را در جنگ گذرانیده و برای در هم شکستن کبر و غرور و نافرمانی طبقه ٔ اشراف کوششها نموده ، مسلماً چندان در این نکته حساس نبوده است . کواذ در جنگهایی که با روم کرد، تابع این نصیحت مجرب بود که گفته اند حمله بهترین دفاع است . (تو پیروزی ار پیشدستی کنی ). اما نباید حق را کتمان کرد که در میان حوادث صعب آن دوره و شدت عمل غیر قابل اجتناب مرسوم آن ایام ، کواذ آثار نیکویی از انسانیت و عدل خویش بیادگار گذاشته است . در کتاب منسوب به استیلیتس شرح دهشتناکی از قتل مردم شهر آمیدا که بدست کواذ مفتوح گردید، نوشته شده است . اما درموقع خواندن این کتاب باید دو چیز را در نظر گرفت :
یکی مقتضیات ایام جنگ ، دیگر تعصب نویسندگان مسیحی که پیوسته میخواسته اند به هر بهانه ، دشمنان خویش را مورد تهمت قرار دهند. بنابر روایت پروکوپیوس ، ایرانیان چون وارد شهر آمیدا شدند کشتاری بزرگ کردند، کشیشی سالخورد پیش کواذ آمده گفت :
شایسته ٔ شاهنشاهی بزرگ نیست که اسیران را بدست هلاک بسپارد. کواذ که هنوز خشمن-اک ب-ود، پاس-خ داد:
«چرا خیره سری را بجایی رسانیدید که با من نبرد آزمودید؟». آن پیر گفت : «خداوند چنان خواست که آمیدا بدست تو افتد و این فتح نتیجه ٔ تدبیر ما نبود، بلکه آن را نتیجه ٔ دلیری تو باید شمرد». پس شاه فرمان داد تا از کشتار دست بدارند اما همه ٔ اموال را برگیرند و اهالی را به اسارت بیاورند تا از میان آنان هر کس نجیب تر و اصیل تر است ، او را به غلامی خویش برگزیند. چون کواذ با سپاه اسیران جنگ به ایران بازگشت «جوانمردی و رأفتی که شایسته ٔ شاهان است » ابراز کرد و دیری نگذشت که همه ٔ اسرا را اجازت فرمود تا به اوطان خویش بازگردند
۞ . کواذ سردار خود گلون
۞ را با فوجی در آمیدا گذاشت نه این سردار نه خود شاهنشاه در آن شهر به تخریب خانه ای فرمان ندادند و حتی در خارج شهر
۞ هم جایی را ویران نکردند. ظاهر چنین است که کواذ نسبت به برادر مخلوع خود ژاماسپ هم با نهایت رأفت رفتار کرده است و این روش او کاملاً خلاف اسلاف اوست
۞ . روی هم رفته میتوان گفت که البته این پادشاه کاملاً پیرو حکمت عملی مزدکیان نبوده است ، چنانکه قسطنطین بزرگ هم کاملاً تابع اخلاقیات دین مسیح نشد، لکن از رفتار کواذ نمایان است که تا حدی اخلاق و انسان دوستی مزدکیه در او مؤثر گردیده است .از این گذشته می توانیم حدس بزنیم که فرمان های اجتماعی کواذ که در نخستین دوره ٔ پادشاهی خود صادر کرد، در اوضاع خاندان های نجبا چندان تأثیر محسوسی نداشته است ، چه اگر در نتیجه ٔ این فرمان ها در امور اجتماعی آن دوره اختلالی حاصل شده بود چون ژاماسپ بعد از خلع کواذ به تخت نشست از آنجا که پادشاهی ملایم و ضعیف بود البته دوچار مشکلاتی میشد و آثار آن مشکلات در منابعتاریخی ما به نظر میرسید، اما نه مؤلفان آن عصر، نه مورخان عرب و ایرانی ، کلمه ای راجع به اغتشاش و آشوب های اجتماعی آن دوره ننوشته اند و هیچ اثری معلوم نیست که دولت برای دفع شورشی و خاموشی کردن آتش انقلابی محتاج به اقدامی شده باشد. هرج و مرجی که از زمان شکست فاحش پیروز و دوره ٔ سلطنت ولاش ، که پادشاهی ضعیف بود شروع شد، در سالهای نخستین عهد کواذ هم دوام داشت . این که در کتاب منسوب به استیلیتس آمده است که :
کواذ (زندیق ) ارامنه را مورد تضییق و فشار بسیار قرار داد، تا مجبور به ستایش آتش شوند، به نظر صحیح نمی آید. لکن چون صلحی که گشنسب داذ، با ارمنیان کرد برای خاموش کردن منازعات دینی و سیاسی کافی نبود
۞ مجدداً جنگ درگرفت و سپاه کواذبدست ارامنه مغلوب گردید. کادیشان
۞ و تموریان
۞ که از عشایر کوهستانی ایران بودند شورش کردند و قبایل ایران در خاک ایران ترکتاز نمودند. مقصود از این اعراب قبایلی است که امیر حیره ، که اتباع وفادار شاهنشاه بود، نتوانست دفع کند. کواذ از امپراطور روم آناستاسیوس حقوق خود را مطالبه کرد مبنی بر اینکه دولت روم باید قسمتی از مخارج دفاع معابر کوههای قفقاز را در مقابل وحشیان به دولت ایران بپردازد، و این مسئله ازقدیم یکی از موارد اختلاف دو دولت ایران و روم بود. و امپراطور هم شرط قبول این تقاضا را تسلیم شهر مستحکم نصیبین به دولت روم قرار داد، ولی این شرط را کواذ نمیتوانست بپذیرد
۞ . گفتگوی دولتین در این مرحله بوده که کواذ به علت شورش مردم پایتخت از سلطنت خلع گردید. این شورش را روحانیون کینه ور کردند، زیرا که با هر چیزی که بوی عقاید مانویه میداد مخالف بودند. جماعتی از اشراف هواخواه زرمهر، با آنان یاری کردند. دشمن هولناک کواذ، گشنسب داذبود، که لقب نخویر
۞ و منصب کنارنگ داشت
۞ و سابقاً در موقع گفتگو با ارامنه
۞ مشاور و معتمد زرمهر بود. روایت کتاب منتسب به استیلیتس ، که گوید کواذ از توطئه ٔ بزرگان آگاهی داشت و به خاک هونها (یعنی هفتالیان ) گریخت ، صحیح نیست . باقی منابع متفقند که کواذ خلع و حبس شد
۞ . نویسندگان رومی در این باب گفته اند که گرفتاری کواذ نتیجه ٔ ناخشنودی عمومی ملت بوده ، که از بدعت های او به تنگ آمده بودند (پروکوپیوس ) و عاقبت «همه قیام کردند» (آگائیاس )، ولی این شورش ملی را باید موافق اقتضای کشور ایران تعبیر کرد:
یعنی چنانکه رسم آن زمان بود نخست اشراف و روحانیون آتش را برافروختند و توده ٔ ملت چندان دخالتی در آن نکردند مگر به این اندازه که هر کس رعیت بزرگی یا موبدی بود بفرمان خداوندگار خود قیام کرد، زیرا که رعایا از لحاظ مادی محتاج امرا و مالکین و از حیث دیانت تابع و مطیع موبدان محسوب میشدند. از این گذشته توطئه ٔ خلع کواذ، شامل همه ٔ بزرگان نبود. کواذ لااقل در میان اعیان هواخواهی باوفا و نیرومند مثل سیاوش داشت که در آن تاریخ ظاهراً در عنفوان شباب بوده است . شورشیان ژاماسپ برادر کواذ را بر تخت نشاندند
۞ و اعیانی که عضو شورای پادشاهی بودند، در تحت ریاست پادشاه جدید مجتمع شده راجع به سرنوشت کواذ رای زدند. نخویر گشنسب داذ کنارنگ که حکمران نظامی مرزهفتالیان بود، چنین رای داد که کار عاقلانه این است که شاه مخلوع را به هلاکت رسانیم . اما اکثر حضار این پیشنهاد را رد کرده ، طرز ملایم تری را راجح شمردند
۞ و به حبس کواذ متفق شدند. پروکوپیوس گوید کواذ را در زندان انوشبرد
۞ (دژ فراموشی ) نهادند و هیچ دلیلی برای رد این روایت نداریم ، زیرا که میدانیم این قلعه محبس دولتی بود که متهمین سیاسی را که از حیث نژاد و مقام خطرناک شمرده میشدند در آن نگاه میداشتند
۞ . کواذ دیر زمانی در زندان نماند.سیاوش او را به نحوی از انحاء نجات داد و با او در فرار همراهی کرد
۞ . گریختن کواذ به زودی موضوع افسانه ها و قصه ها شد
۞ . باری کواذ نجات یافت و خود را به دربار خاقان هفتالیان رساند که او را چون دوستی قدیم پذیرفت و دختری را که از صبیه ٔ فیروز ساسانی داشت و خواهرزاده ٔ کواذ بود، به عقد او درآورد
۞ و لشکری به او داد و پیمان گرفت که اگرصاحب تاج و تخت شود، خراجی بدهد. در
498 یا
499 م . کواذ تقریباً بی جنگ دوباره به سلطنت رسید
۞ . در هیچ یک از منابع ما ذکری از اوضاع زمان ژاماسپ نیست . شورش ارامنه و طغیان های دیگر که قبل از ژاماسپ شروع شد، در عهد او دوام داشت و سرکوبی شورشیان پس از خلع ژاماسپ واقع گردید ژاماسپ ، که به عدل و رأفت مشهور است ، نمایشی از فعالیت و نیروی خویش نداد و چون حامیان غیور برای خود ندید، بهتر دانست که استعفا دهد و تاج و تخت را به برادر واگذارد. مندرجات تواریخ راجع به سرانجام ژاماسپ فوق العاده متفاوت و مختلف است . فقط یکی از مورخان
۞ گوید که : کواذ ژاماسپ را هلاک کرد. پروکوپیوس مدعی است که او را کور کرده اند و نام او را ولاش مینویسد. در این جا ژاماسپ را با ولاش ؛ که قبل ازکواذ صاحب تاج و تخت بود و او را نابینا کردند، اشتباه نموده است . بنابر روایت اتوکیوس و طبری و ژاماسپ نفی بلد شد. دینوری ، ثعالبی و فردوسی گویند که کواذژاماسپ را بخشیده از کیفر دادن او صرف نظر کرد. آگائیاس هم که از منابع درجه ٔ اول این عهد محسوب است همین روایت را دارد. به عقیده ٔ من از همین اختلاف اقوال مورخان این نکته استنباط میشود، که کواذ علی رغم طریقه عادی دربار ساسانی ، که مدعیان سلطنت را میکشتند یا کور میکردند رفتار نموده و از گناه برادر درگذشته است . بنابراین ، روایت آگائیاس را باید یک حقیقت تاریخی شمرد و کواذ در مقابل برادر مغلوب خود نمایشی از رأفت و انسانیت داده که چندان عادی نبوده است . اما اینکه بعض مورخان عرب گفته اند که : کواذ رسماً عهد کرد که مزدکیان را حمایت نکند
۞ بهیچ وجه قابل قبول نیست ولی احتمال میرود که با خود مقرر داشته باشد که در آینده در کار مزدکیان شرطاحتیاط را مرعی دارد. اما بزرگانی که در خلع کواذ همدست شده بودند، بنا بروایت منسوب به استیلیتس که مبالغه آمیز است ، بفرمان کواذ همگی عرضه ٔ هلاک شدند ولی مسلم است که این پادشاه هرگز نمیتوانسته است ، به این سهولت و اختیار یک طبقه ٔ نیرومندی چون اشراف ایران را از میان بردارد. روایت دینوری و ثعالبی و فردوسی ،که گویند کواذ گناه آنان را بچشم اغماض نگریسته از سر خطای آنان درگذشت ، محققاً اقرب به صحت است . البته این پادشاه جز رجالی را که خصومت آنها مظنه ٔ خطری بوده به سیاست نرسانده است . کنارنگ گشنسپ داذ که در انجمن مشورت رای به قتل کواذ داده بود، به کیفر رسید و کشته شد و مقام کنارنگی او به آذر گنداذ، که از خاندان او بود داده شد
۞ . و سیاوش به پاداش خدماتی که کرده بود، بمقام نظامی «ارتیشتاران سالار» یعنی فرمانده ٔ کل نیرو و وزیر جنگ نایل آمد
۞ . آنگاه کواذ به استوار کردن قدرت شاهنشاهی پرداخت . کادیشیان و تموریان را منقاد کرد و قبایل عرب را از تاخت و تاز بازداشت و عرب حیره بفرماندهی نعمان ثانی
۞ در جنگی که با بیزانس شروع شد، مساعدتهای مؤثر به سپاه ایران کردند. ارمنیان سر به اطاعت فرود آوردند و کواذ آنان را آزادی دینی عطا فرمود، بشرط آنکه در جلوگیری رومیان با سپاه ایران یار باشند و این شرط را با کمال اکراه پذیرفتند
۞ . چنین پیداست که کواذ اقداماتی برای ضعیف نمودن قدرت اشراف بزرگ کرده است . بنابر قول اشتاین
۞ کواذ در ردیف بزرگ فرمدار شخصی را بعنوان استبذ
۞ قرار داد، که رئیس تشریفات بود و نیز این پادشاه بود که چهار پاذگوسپان
۞ در کشور معین کرد. کواذ برای اینکه خراج موعود را به خاقان هفتالیان بپردازد، از قیصر روم مبلغی وام خواست و قیصر به امید اینکه عدم پرداخت خراج موجب سردی محبت خاقان هفتالیان و شاهنشاه ایران خواهد شد، خواهش کواذ را رد کرد. پس کواذ در سال
502 م . لشکر به روم کشید و برخلاف انتظار سیاسیون بیزانس در میان سپاه ایران افواجی از هفتالیان نیز دیده شدند. واقعه ٔ مهم این لشکرکشی فتح آمد بود، که بدست کواذ افتاد. اما هجوم قبایل هون ، که از دروازه های خزر (معبر داریال ) پیش آمدند.شاهنشاه را مصمم کرد که صلحی به مدت هفت سال با قیصر منعقد کند (
505 یا
506 م .) آنگاه به دفع مهاجمین پرداخت و آنان را مغلوب کرده باز پس راند، ولی ده سال بعد قوم دیگر هون موسوم به سابیر به ارمنستان و آسیای صغیر تاختند
۞ . کواذ شهری از قفقاز را که پرتو نام داشت مبدل به حصنی حصین کرده پیروزکواذ نام داد و به این وسیله در برابر مهاجمین وحشی دژ سرحد محکمی برآورد
۞ . این دوره از سلطنت کواذ قرین آرامش و صفا بودو البته در این زمان شاهنشاه ایران به آبادی و عمران کشور، چنانکه در خواذی نامگ مسطور شده ، دست زده است ، قناتها و جداولها و پلها ساخت و شهرها پی افکند ازقبیل ایران آسان کرد کواذ در خوزستان
۞ و رام کواذ در سرحد فارس و خوزستان
۞ و کواذ خوره در ایالت پارس
۞ . در حدود
519 م . سخن جانشین پادشاه به میان آمد. از آنجا که کواذ بنیان سلطنت وشالده ٔ دولت خود را محکم کرده بود، مانعی ندید که طرز قدیم ساسانیان را احیا کند، یعنی شخصاً جانشین خود را برگزیند
۞ . و در این کار کامیاب شد. کواذ سه پسر داشت که قابل پادشاهی بودند. کاوس ارشد بود
۞ . بعد از اضمحلال خاندان گشنسب داذ، که از آخر عهد اشکانیان بر ولایت پذشخوارگر «ناحیه ٔ کوهستانی پذشخوار» (طبرستان ) تسلط داشتند
۞ کواذ حکمرانی این ولایت را به کاوس داد. و بطوری که مارکوارت گفته است آن شخصی که تئوفانس ذکر کرده و او را پسر کواذ و موسوم به پذشخوارشاه
۞ میداند، همین کاوس است
۞ . بنابر قول تئوفانس این کاوس پسر کواذ از مزاوجت این پادشاه با دختر خود موسوم به سامبیکه بوجود آمده بود، و مارکوارت ضعف این روایت را ثابت کرده ، چنین گوید: چون خسرو سومین فرزند کواذ، بنابر روایات مورخان ایرانی و عرب ، در زمانی بوجود آمد که کواذ در حال فرار بود و هنوز به درگاه خاقان هفتالیان نرسیده بود
۞ کاوس ممکن نیست از بطن خواهر زاده ٔ کواذ دختر خاقان باشد پس باید تولد کاوس را قبل از فرار کواذ دانست ، و ظاهراً از بطن زنی بوده که در گریزاندن کواذ از زندان بذل جهد نمود و هم خواهر و هم عیال کواذ بود
۞ . حجت دیگر هم در تأیید قول مارکوارت میتوان اقامه کرد.بنابر روایت تئوفانس ، کاوس به مذهب مانویه (یعنی مزدکیه ) گرویده و با آن اعتقاد پرورش یافته بود، پس نمیتوان احتمال داد که کواذ بعد از تجدید سلطنت برخلاف انتظار طبقه ٔ قاهره ٔ روحانیون تربیت فرزند ارشد خود را به این فرقه سازان محول داشته باشد. بنابراین بایدگفت که تربیت کاوس در نزد مزدکیان پیش از خلع پدرش واقع گردیده است . فرزند دوم کواذ، ژم
۞ از یک چشم نابینا بود و این نقص جسمانی معمولاً موجب حرمان از سلطنت میشد. ولی این رسم حتمی الاجرا نبود و امکان داشت که گاهی چنین اشخاص هم به پادشاهی برسند؛ پس کواذ چون میخواست خسرو را جانشین خود کند، بیمناک شد که مبادا پس از مرگ او ژم به دعوی سلطنت برخیزد زیرا گروهی عظیم بسبب مردانگی ژم هواخواه او بشمار می آمدند. از این جهت کواذ چاره ٔ کار را قبل از وفات پیش بینی کرد
۞ .در اینجا باید گفت که یکی از دلایل انسانیت و رأفت جبلی این شاهنشاه آن است که برای دفع شر این مدعی احتمالی سلطنت ، به وسایل معمول یعنی اعدام و افناء دست نزد. پسر سوم او خسرو نام داشت و پدر خصالی که شایسته ٔ پادشاهان است ، در او جمع میدید، جز بدگمانی که نقص او محسوب میشد
۞ . مسلماًحکایت خوذای نامگ که گوید مادر خسرو دختر دهقانی از دودمانهای قدیم بود که کواذ در ایام فرار به عقد خوددرآورد افسانه ای بیش نیست . بنابر قول پروکوپیوس مادر خسرو، دختر اسپبدس بویه
۞ یعنی سپاهبذ یا ایران سپاهبذوبویه بود، که در سال
505 یا
506 م . با نماینده ٔ روم موسوم به سلر
۞ قرار داد متارکه ٔ جنگ را منعقد کرد
۞ . اینکه کواذ فرزند کوچک خود خسرو را بر پسر ارشد یعنی کاوس پذشخوارگرشاه ، که علناً پیرو کیش مزدک بود، ترجیح داد تبدیل و تغییرعقیده ٔ شاهنشاه را نسبت به این فرقه که در آغاز به آن گرویده بود بطور وضوح آشکار میکند. کواذ برای استوار کردن بنیان پادشاهی خسرو پیشنهاد صلح قطعی به امپراطور روم ژوستن
۞ کرد و خواهش نمود که خسرو را به فرزندی بپذیرد. این رسم اخلاقاً امپراطور را مجبور میکرد که هنگام لزوم فرزندخوانده ٔ خویش را یاری دهد و او را در مقابل مدعیان سلطنت مدد کند. این پیشنهاد امروز به نظر ما عجیب می آید،ولی چنانچه میدانیم در اواخر قرن چهارم امپراطور روم آرکادیوس برای اینکه از سلطنت جانشین خود تئودوسیوس که خردسال بود ایمن شود، یزدگرد اول پادشاه ایران را حامی او قرار داد، تفاوت در این است که در مورد خسرو سخن از پسرخواندگی به میان آمد
۞ . ژوستن بنابر مشورت پروکلوس
۞ وزیر مشاور خویش ، این پیشنهاد را پذیرفت بشرط آنکه رسم تبنی (فرزندخوانی ) بموجب سند کتبی انجام نگیرد، بلکه بوسیله ٔ سلاح عمل شود، چنانکه در طوایف وحشی معمول است . ظاهراً مراد در این جا طرز فرزندخوانی قبایل ژرمن ساکن اروپاست که گویا چندان الزام و اجباری در برنداشته و تکلیفی وارد نمی آورده است . از آن جا که کواذ نمیتوانست این شرط را بپذیرد، گفتگوی صلح بجایی نرسید، زیرا که از جمله ٔ شرایط این بودکه ولایت لازیکه
۞ (یا کلخیز)
۞ به ایران متعلق شود. پس مذاکرات بین دولتین معوق ماند
۞ . ارتشتاران سالار سیاوش ، بزرگترین مرد سیاسی ایران به شمار می آمد، به اتفاق یکی دیگر از رجال بزرگ ماهبوذ نام از دودمان سورن ، مأمور ختم گفتگوی صلح با روم بودند در این وقت که جواب به مراد کواذ نیامد،سیاوش از نظر افتاد و مغضوب شد. سبب این بود که شریک او ماهبوذ از تکبر فوق العاده ٔ او رنجیده و بر تسلطو اقتدارش حسد برده ، در حضور شاهنشاه چنین وانمود که سیاوش موجب به هم خوردن قرارداد آشتی شده است . پرکوپیوس درستکاری و مردانگی سیاوش را ستوده است . باری قضیه را به انجمن بزرگ ، یعنی مجمعی که مرکب از اشراف بود و ظاهراً موبدان موبد در آن ریاست داشت رجوع کردند. چنین استنباط میشود که این محکمه مخصوص رسیدگی به جنایات عظیمه بوده است . اعضاء این محکمه که همه از رقبای سیاوش بودند، تصمیم به اضمحلال او گرفتند و گناهان دیگر هم متوجه او ساختند، مثلاً گفتند: سیاوش نمیخواسته است موافق عادات جاریه زندگی کند و تأسیسات ایرانی را محفوظ نگاهدارد؛ خدایان جدید میپرستیده و زن خود را که تازه بدرود حیات گفته ، دفن کرده است ،برخلاف آیین زردشتی ، که مقرر میدارد اموات را در دخمه بگذارند، تا مرغان شکاری آنها را بخورند. پس سیاوش محکوم به اعدام شد و کواذ اگرچه متأسف بود، برای اینکه قانون را نشکند حکم محکمه را امضاء کرد. این روایت پروکوپیوس خیلی جالب توجه است چه استنباط می شود که قضیه ٔ سیاوش ضربتی بود که در آن زمان به مزدکیه وارد آوردند و این طایفه در این تاریخ فوق العاده قوت گرفته بودند. پروکوپیوس تنها مورخی است که راجع به سقوط سیاوش قائل به تقصیل شده است ولی نمی گوید که این امیر بزرگ دین «مانوی » داشته است زیرا که پروکوپیوس بهیچ وجه علاقه به فرقه های دینی ایران نداشته است . بر ما مجهول است که آیا در شریعت مزدک دفن اموات مجازبوده است یا نه
۞ . همین قدر میدانیم که سیاوش کواذ را که به جهت پیروی مزدک خلع و حبس شده بود از زندان نجات بخشید و در دین قائل به بدعتهایی شده ، اعتقاداتی مخالف شرع مزدیسنی پیدا کرده خدایان جدید میپرستید. بنابراین طبیعی است که ما خود سیاوش را هم از مزدکیان بشماریم ، و اگر این حدس صحیح باشد، رفتاری که کواذ کرد با وجود منافاتی که با جوانمردی و فتوت او دارد، تا اندازه ای سببش روشن می گردد، چه معلوم میشود که عواقب مشئوم تبلیغات مزدکیان شاهنشاه را برای ملک خود دچار بیم و هراس کرده بود و بعد از آنکه سالها همکیشان سابق خود را به نظراغماض نگریسته ، نسبت به کارهای مزدکیه چندان تعرضی نمیکرد، در این تاریخ مصمم شده است که روحانیان زردشتی را تقویت نماید زیرا دسایس مزدکیان هر روز او را از این فرقه منزجرتر میکرد. ماهبوذ از محارم و مشاورین مخصوص پادشاه شد و لقب سرنخویرگان یافت
۞ . از این روایت پرکوپیوس چنین پیداست که کواذ این فرصت را مغتنم شمرده ، تعصب و جانبداری خود را نسبت به دین رسمی کشور آشکار ساخته است . پس ایبریان (گرجیان ) را، که عیسوی بودند، مجبور به قبول دین و آئین زردشتی کرد. مخصوصاً آنان را از دفن اموات خود ممنوع داشت و فرمان داد که اجساد را بنابر رسم ایرانی در دخمه ها جای بدهند. اهمیتی که به این حکم اخیر یعنی دفن اموات داده اند و در محاکمه ٔ سیاوش آن را یکی از گناهان بزرگ شمرده اند، ظاهراً اتفاقی و خالی از منظور نبوده است . گرگین پادشاه گرجستان ، که تابع شاهنشاه بود، امپراطور روم را به یاری طلب کرد واو هم اجابت نمود. در این وقت مجادله ٔ ایران و روم تجدید یافت و چون سال
527 م . پیش آمد، جنگ علنی در گرفت
۞ . چون منابع موجوده ٔ تاریخی را به دقت مطالعه کنیم و کیفیت دعوت مزدکیه راتحقیق نمائیم تقریباً آگاه می شویم که دامنه ٔ این دعوت در طول مدت سلطنت کواذ تا چه اندازه وسعت پیدا کرده است . شریعت مزدکی بلا شک در آغاز جنبه ٔ دینی داشته و بانی آن شخصی بوده عاشق اصلاحات نظری (ایده آلیست ) و طالب بهبود احوال زندگانی مردم و به هیچ وجه افکاراو مشوب به غرضی نبوده است . جنبه ٔ اجتماعی این دعوت از حیث اهمیت در درجه ٔ دوم بوده و فرمانهایی که کواذ در دوره ٔ اول پادشاهی خود برای اجرای مرام دنیوی مزدکیان صادر کرده ، هر چند انقلابی محسوب میشده ولی آنقدرها که مورخان خارجی مبالغه کرده اند، تازگی نداشته است . در زمان خلع کواذ و عهد سلطنت ژاماسپ مزدکیه ظاهراً چندان پیشرفتی نداشته و محدود بوده اند معذالک افکار کمونیستی این فرقه در عامه رفته رفته رسوخی پیدا کرد و در آغاز به آهستگی و پس از چندی به سرعت انتشار گرفت . پس مبلغین و سردسته هائی قیام کردند که نه ایمان و خداترسی داشتند، نه مثل مزدک بی غرض و اصلاح طلب محسوب میشدند. چون توده را از انبوه جماعت خود تهور زیادت گشت ، به اعمال زور و تعدی دست زد. و اگر بگوئیم که عبارت ذیل در نامه ٔ تنسر اشاره به این اوضاع است ، چندان از طریق صواب دور نرفته ایم : «حجاب حفاظ وادب مرتفع شد، قومی پدید آمدند نه متحلی به شرف هنرو عمل و نه ضیاع موروث و نه غم حسب و نسب و نه حرفت و صنعت ، فارع از همه اندیشه ، خالی از هر پیشه مستعدبرای غمازی و شریری و انهاء اکاذیب و افترا، و از آن تعیش ساخته ، و به جمال حال رسیده و مال یافته »
۞ پس در هر سو دست تطاول دراز شد؛ شورشیان داخل خانه ٔ نجبا و بزرگان میشدند و دست به غارت اموال و تصرف زنان میزدند؛ در گوشه و کنار املاک و اراضی را به تملک گرفته ویران کردند. زیرا که این نودولتان از کار فلاحت وقوفی نداشتند. میتوان حدس زد که هرج و مرج به کجا رسیده است ، و هم چنین از روایاتی که مورخان عرب راجع به اصلاحات خسرو اول و ترمیم خرابیها ذکر کرده اند، پیداست که ویرانی کشور به چه میزان بوده است . در فصل آینده به ذکر آن اصلاحات خواهیم پرداخت
۞ . اگر چه کیش مزدک پس از ورود به طبقات سافله ٔ اجتماع صورت یک مسلک سیاسی انقلابی گرفت ولی اساس دیانتی آن باقی بود و پیروان این آیین در میان طبقات عالیه هم وجود داشته اند
۞ . عاقبت مزدکیان خود را به اندازه ای قادر یافتند که شروع به تربیت مراتب روحانی خود نموده یک نفر رئیس روحانی انتخاب کردند. بنابر روایت مالالاس نام او اندرزر
۞ بوده
۞ و نلدکه این لفظ را اندرزگر دانسته ، که در زبان به معنی مشاور و معلم است
۞ . این کلمه عنوان بوده است ، نه نام عادی و ظاهراً رئیس کل فرقه ٔ مزدکی را اندرزگر میخوانده اند
۞ . باری مالالاس و تئوفانس روایت کرده اند که این اندرزگر در قتل عام مزدکیان بهلاکت رسید و از طرف دیگر در همه ٔ منابع تاریخی ایرانی و عرب که مأخذشان خوذای نامگ بوده ، منظور است که مزدک با گروهی از اصحابش در روز قتل عام هلاک شدند پس خیلی محتمل است اندرزگری ، که مزدکیان بریاست کل برگزیدند، همان مزدک باشد. ناتوانی و ضعفی که بسبب فتنه ٔ کمونیستی مزدکیان در ایران پیش آمده بود، اگر چه کواذ را مانع نشد که مردانه با رومیان نبرد کند، ولی نظر به همین ضعف داخلی ایران حارث بن عمرو از قبیله ٔ کنده توانست که منذر ثالث پادشاه حیره را منهزم کند و به پادشاهی حیره بنشیند
۞ . واقعه ٔ قلع و قمع مزدکیان در آخر سال
528 یا اوایل سال
529 م . رخ داد
۞ . علت آن نقشه ای بود که مزدکیان راجع به ولیعهدی کاوس پذشخوار شاه پسر کواذ کشیده بودند و میخواستند علی رغم تصمیم شاهنشاه ، بوسیله ٔ توطئه و تحریک این شاهزاده ٔ مزدکی را بر تخت ایران جای داده خسرو را از سلطنت محروم کنند. این آخرین قطره ای بود که جام صبر را لبریز کرد. اگر چه همه ٔ اقوال تئوفانس را که در این باب می بینیم ، نباید صحیح بشماریم ولی روایتی که مالالاس و تئوفانس ذکر کرده اند مشتمل بر حقیقت تاریخی هست . این دو مورخ مطالب خود را از بستگر
۞ ایرانی گرفته اند
۞ که بعد از این حوادث به دین نصارا گرویده و تعمید یافته و نام تیموته
۞ گرفته است . دولتیان ، طریقه ای را که بارها تجربه شده بود، پیش گرفتند. انجمنی از روحانیان دعوت کردند
۞ و اندرزگر مزدکیان را با سایر روساء فرقه به آنجا خواندند و گروهی عظیم از آن طایفه را دعوت و جلب کردند، تا در مجلس مباحثه ٔ رسمی حاضر باشند. کواذ شخصاً مجلس را اداره میکرد
۞ . اما خسرو که به ولایت عهدمعین شده بود و حقوق خود را دستخوش توطئه و دسته بندی مزدکیان و کاوس میدید، تمام همت و همگی جهد خود رامصروف داشت تا کار طوری به پایان رسد که ضربتی هولناک و قطعی به فرقه ٔ مزدکی وارد آید
۞ . پس چند تن از مجادلین و مباحثین کارافتاده و آزموده را از میان موبدان پیش آورد. نام آنان ازاینقرار است : پسر ماهداذ، ویه شاهپور، داذهرمزد، آذر فروغ بغ، آذربذ، آذرمهر، بخت آفرید
۞ . موبدان موبد، گلونازس
۞ و بازانس
۞ اسقف مسیحیان ایران که در این پیش آمد با زردشتیان همداستان شده بودند، در انجمن حضور داشتند. بازانس مورد توجه خاص کواذ بود، زیرا که از طبابت سر رشته داشت . طبعاً مدافعین کیش مزدکی مجاب و مغلوب شدند و در این اثنا افواج مسلحی که پاسبان میدان مخصوص مزدکیان بودند، تیغ در کف بر سر آن طایفه ریختند. اندرزگر (که ظاهراً خود مزدک بود) به هلاکت رسید
۞ . عده ٔ حقیقی مزدکیان که در این ایام مقتول شدند، معلوم نیست . اعدادی که مورخان ایران و عرب آورده اند، مبنای صحیح ندارد، ولی ظاهراً همه ٔ رؤساء در این مکان عرضه ٔ هلاک شدند، چنانکه بعد از این واقعه که حکم کشتار عموم مزدکیان صادر شد
۞ افراد این فرقه چون رئیس مطاع نداشتند، پراکنده گشتند و در مقابل دشمنان خود طاقت ایستادگی نیافتند. همه مضمحل شدند. دارایی آنها ضبط و کتب دینی آنها سوخته شد
۞ . چنین استنباط میشود که میان قتل عام و افنای مزدکیان با تجدید سلطنت منذر در حیره رابطه و تلازمی موجود بوده است ، که ما نمیتوانیم به تحقیق آن را بیابیم . در سال
529 منذر لخمی موفق شد که حارث کندی غاصب امارت خود را مغلوب کند و کشور خویش را بدست آورد
۞ . این امیر دلیر، که در فنون جنگ مهارتی بکمال داشت در جنگ ایران و روم خدمات گرانبها به ایرانیان کرد. این کسی است که پروکوپیوس او را به زبان یونانی چنین نامیده است : «المندرس هو سکیکس »
۞ یعنی المنذربن الشقیقة
۞ . حدس میتوان زد که بعد از قتل عام مزدکیان کواذ دست به اصلاح و عمران کشور زده است . این کاری بود، که جانشین او خسرو اول به حسن ختام رسانید و نیز در دنباله ٔ این آبادی و عمران بوده که کواذ در صدد اصلاح امر خراج برآمد و میوه ٔ افتخار این کار هم نصیب جانشین او گردید
۞ . در سال
531 م . کواذ رنجور شد و بنابر رأی ماهبوذ آخرین وصایای خود را راجع به ولیعهدی خسرو اول به نگارش آورد. ماهبوذ وصیت نامه را ترتیب داد و کواذ آن را مهرکرده وسپرد
۞ کمی بعد از این کواذ که تحقیقاً یکی از بزرگترین شاهنشاهان ساسانی است بدرود حیات گفت . کاوس ، شاهزاده ٔ مزدکی که در جبال پذشخوارگر مقامی منیع و مستحکم داشت بدعوی سلطنت پرداخت ولی ماهبوذ وصیت نامه ٔ کواذ را در انجمن بزرگان که علی الرسم بایستی نسبت به جانشینی پادشاه رأی بدهند بیرون آورده دعاوی کاوس را باطل کرد. همه ٔ حضار با ماهبوذ در این نکته همرأی شدند که اراده ٔ پادشاه متوفی حکم قانون دارد
۞ زیرا که همه میدانستند خسرو در مقابل شورشیان و هرج و مرج خواهان سیاستی استوار پیش خواهد گرفت . در این مورد کار موبدان موبد منحصر به این شد که وصیتنامه ٔ پادشاه متوفی را گشوده در حضور خسرو قرائت کند
۞ . چنین پیداست که کاوس بر برادرشوریده و متوسل به تیغ و تیر شده ولی توفیق نیافته است در هر حال اندکی بعد از جلوس خسرو، کاوس به هلاکت رسید
۞ . به این ترتیب آخرین خطری که از جانب مزدکیان ممکن بود کشور را تهدید کند، برطرف شد. از این وقت به بعد مزدکیه حکم فرقه ٔ سری پیدا کرد و به این صورت حیات خود را دوام داد و بعد از ساسانیان هم در عهد اسلام بارها خودنمایی کرد.