غده ٔ زیرمغزی . [ غ ُدْ دَ
/ دِ ی ِ م َ ] (ترکیب وصفی ، اِ مرکب ) غده ٔ نخامی یا هیپوفیز
۞ . عضو کوچکی است که در قسمت درونی و پائین جمجمه در روی استخوان شب پره در یک فرورفتگی به نام «زین ترکی » است و به وسیله ٔ ساقه ٔ نخامی به مغز چسبیده و برآمدگی از بطن سوم است ، و امروزه کارش در زندگی اهمیت دارد. غده ٔ هیپوفیز دارای سه قسمت است : یکی در قسمت عقب ، مرکب از سلولهای عصبی است که دو قسمت در جلو آن قرار دارد، و ازبین دو قسمت یک قسمت کاملاً قدامی ، و قسمت دیگر که در پشت آن قرار گرفته کوچکتر و نازکتر است . قطعه ٔ قدامی جوانه ای از حلق است و این قطعه حجیم تر از خلفی و اهمیت آن زیادتر است . هر دو قسمت دارای سلولهای ترشح کننده اند و از نظر ترشح غده ٔ هیپوفیز دارای دو قسمت قدامی و خلفی است . قسمت قدامی زرد یا قرمزرنگ و قطعه ٔ خلفی زرد مایل به خاکستری است . در هریک از این دو قسمت هورمونهای متمایزی است . سابقاً تصور می کردند که برداشتن یا قطع هیپوفیز منجر به مرگ می شود ولی معلوم شده است که قطع غده ٔ مزبور سبب مرگ نمی شود بلکه باعث توقف در رشد و نمو بدن می گردد و همچنین فعالیت غدد تناسلی از بین می رود و سایر غدد بدن به طور صحیح کار نمی کنند و نیز متابولیسم مواد چربی و سفیده ای و آب به هم میخورد و شخص مبتلا به مرض دیابت انسپید
۞ می شود. در لب قدامی چهار هورمون وجود دارد و از این قرارند:
1- هورمون رشد و نمو که در تشکیل اسکلت بدن تأثیر دارد اگر این هورمون در طفلی نباشد بیمارئی به نام «کوتاه قدی »
۞ ایجاد می کند و اگر برعکس ترشحات آن بیش از اندازه ٔ طبیعی باشد اسکلت نمو غیر عادی می کند که باعث بیماری «غول آسا»
۞ می شود و همچنین بیماری آکرومگالی
۞ می دهد.
2- هورمونی که در روی فولیکول و تخمدان زن مؤثر است . نبودن این هورمون باعث تحلیل رفتن تخمدان و مجاری تناسلی و نازا شدن زنان می شود. وجود آن سبب تحریک فولیکولین و لوتئین می گردد. فقدان آن در مرد سبب کوچکی بیضه ها و متوقف شدن عمل اسپرماتوزوئید می شود.
3- هورمونی است که در روی غدد مترشحه ٔ داخلی دیگر مثل تیروئید و غیره مؤثر است و آن را استیمولین
۞ گویند.
4- هورمون گالاکتوژن
۞ که تولیدکننده ٔ شیر است و باعث ازدیاد شیر در زن آبستن و شیرده می شود و نیز در ترشح غده ٔ پاراتیروئید تأثیر دارد و موجب افزایش کلسیم خون می گردد. وجود و ترشح ماده ٔ قسمت قدامی در بزرگ شدن قسمت قشری غدد فوق کلیوی تأثیر داردو محرک ترشح داخلی لوزالمعده است و در تنظیم مقدار قند خون تأثیر دارد و تزریقش ازدیاد قند خون را نتیجه میدهد و مولد دیابت و سبب پیدایش قند در ادرار است (متابولیسم قندها)، و نیز ترشح آن سبب ازدیاد ترشح انسولین می گردد و در روی متابولیسم مواد چربی مواد آزته (قدرت دینامیک مخصوص ) نیز تأثیر دارد. در اثر برداشتن هیپوفیز هیپوکلسیمی تولید می شود. به طور کلی تزریق لب قدامی هیپوفیز باعث رشد در اطفال کم رشد و قابل آبستن شدن زنان نازا و زیاد شدن شیر زنان می شودو قطعه ٔ قدامی هیپوفیز ارتباط عملی غدد مترشحه ٔ داخلی را برقرار نموده و یک موازنه و سیزژی در ترشحات آنها میدهد. در قسمت لب خلفی چند هورمون وجود دارد: یکی هورمونی به نام «هیپوفیزین بتا» که خاصیت آن تنگ کردن رگها و بالا بردن فشار خون است و در روی خود قلب هم مؤثر است . بطی ٔ شدن و کند زدن قلب و ضمناً زیادشدن انرژی ضربان قلب و کم شدن ظرفیت مقدار خون از خواص آن است ، و دیگر از خواص هورمون قطعه ٔ خلفی یا پیتوئیترین
۞ هورمون زنانه است که در روی عضلات صاف رحم اثر کرده و آنها را منقبض می کند و این عمل را سهولت وضع حمل گویند. هورمون دیگر هورمون بندآورنده ٔ ادرار است که در روی کلیه ها اثرمی کند و تزریق این ماده در دیابت بی مزه
۞ مؤثر است . بیمار که روزی چهار تا پنج لیتر ادرار بدون قند دفع می کند در اثر تزریق عصاره ٔ قطعه ٔ خلفی هیپوفیز مقدار ادرار کم می شود. پس عصاره ٔ قطعه ٔ خلفی سبب سرعت وضع حمل و بالا رفتن فشار خون و کم شدن قطر رگها و بند آوردن ادرار و انقباض عضلات روده و موجب سیاه شدن رنگ پوست است . عوارض توبر سینرئوم
۞ سبب دیابت بی مزه و عارضه ٔ چربی تناسلی است که چربی بدن زیاد می شود و دستگاه تناسلی کوچک می گردد و این مرض مربوط به عدم کفایت غده ٔ هیپوفیز است و مرض سیموند (لاغری ، از بین رفتن اعمال جنسی و اختلالات متابولیسم و پیری زودرس ) را مربوط به کوچک شدن قطعه ٔ قدامی میدانند. هورمون قطعه ٔ واسطه ٔ هیپوفیز در رنگ پوست دخالت دارد. (کالبدشناسی و فیزیولوژی دکتر نیک نفس چ دانشگاه صص
303 -
306).