قاضی دوانی . [ دَ
/ دَوْ وا ] (اِخ ) محمدبن اسعد یا سعدالدین اسعد کازرونی دوانی صدیقی یاخود نامش محمد اسعد پسر سعدالدین اسعد است . عبارات ارباب تراجم در این زمینه مختلف و قول نخستین مشهورتر است ، وی حکیمی است کامل ، متکلمی است فاضل ، محققی است مدقق ، شاعری است ماهر، منطقی است که در تمام علوم متداول خصوصاً در عقلیات تقدم داشته و مرجع استفاده ٔ افاضل روم و خراسان و ترکستان بوده و از مشاهیر علماء و حکمای عهد سلطان ابوسعید تیموری و به علامه ٔ دوانی مشهور است . ولی مدتی متصدی قضاء فارس بوده و نسبش به ابوبکر خلیفه موصول و از احفاد محمدبن ابی بکر است . در بدایت حال شافعی مذهب بود و عاقبت شیعه گردید.و بعضی از اشعار و تألیفات او نیز دلیل صریح همین موضوع است . بیش از صد تألیف برای وی شمرده اند، او راست :
1- اثبات الواجب ، الجدید.
2- اثبات الواجب ، القدیم . این کتاب را به نام سلطان محمد فاتح متوفی به سال
886 هَ . ق . تألیف نموده است .
3- اخلاق جلالی و نام این کتاب لوامع الاشراق فی مکارم الاخلاق است .
4- استکاکات الحروف و طبایعها و اعدادها و مایتعلق باعداد الحروف من المسائل الموسومة به «ارثماطیقی ».
5- افعال العباد. این کتاب به سال
1315 در ضمن مجموعه ای به نام کلمات المحققین چاپ شده است .
6- افعال اﷲ تعالی .
7- انموذج العلوم . این کتاب حاوی تحقیقات رشیق بعضی از مسائل هریک از علوم حدیث و فقه و اصول فقه و طب و تفسیر و کلام و هیئت و هندسه و منطق و ارثماطیقی و بعضی از خلافیات میباشد.
8- الانوار الشافیه .
9- تحفه ٔروحانی در علم حروف و خواص و اسرار آنها.
10- التصوف والعرفان .
11- تفسیر آیه ٔ کلوا و اشربوا و لاتسرفواکه آیه ٔ
29 سوره ٔ اعراف است .
12- تفسیر سوره ٔ اخلاص (قل هو اﷲ احد).
13- تفسیر سوره ٔ جحد (قل یا ایها الکافرون ).
14- تنویر المطالع جدید.
15- تنویر المطالعقدیم و این هردو کتاب حاشیه است به حاشیه ٔ قدیم و جدید میرصدرالدین دشتکی بر شرح مطالع قطب الدین رازی چنانکه تنویر المطالع قدیم حاشیه بر حاشیه ٔ قدیم دشتکی است . و هر دو حاشیه ٔ دشتکی متعلق بشرح مطالع قطب الدین رازی است .
16- التوحید.
17- الجبر و الاختیار.
18- حاشیه ٔ تحریر القواعد المنطقیة فی شرح الشمسیة و این کتاب تحریر همان شرح قطب الدین رازی به شمسیه ٔ نجم الدین کاتبی است و با چند حاشیه و شرح دیگر در استانبول چاپ شده است .
19- حاشیه ٔ تهذیب المنطق که به نام شرح تهذیب المنطق و به نام العجالة است و در لکنهو با چند رساله ٔ دیگر یک جا چاپ شده است .
20- حاشیه ٔ جدید بر شرح تجرید قوشچی .
21- حاشیه ٔ قدیم بر شرح تجرید قوشچی .
22- شرح اجد و این شرح سومی است بر شرح تجرید و الذریعه آن را به نام شرح اجد نامیده و گوید هر دو شرح اجد و جدید در کتابخانه ٔ رضویه موجود است وبنا به نوشته معجم المطبوعات حاشیه ٔ شرح قوشچی در استانبول چاپ سنگی شده و معلوم نیست که کدام یک از این سه شرح است .
23- زوراء در حکمت . این کتاب در قاهره چاپ شده است .
24- شرح العقائد العضدیه . این کتاب دراستانبول و پترزبورگ چاپ شده است .
25- شرح هیاکل النور شهاب الدین یحیی بن حبش سهروردی .
26- نورالهدایة. دوانی شعر نیز میسروده و فانی تخلص اوست . از اوست :
فانی الف است احد ازو جوی مدد
وانگه بشمار بیناتش بعدد
بنگر که علی است فالعلی سراﷲ
اذقال اﷲ قل هواﷲ احد.
#
به نور فطرت خود میرویم در ره عشق
چراغ خاطر دون همتان چه نور دهد
اگر چه نور خداشامل است یکسان نیست
نه هر جبل که تو بینی صدا چو طور دهد.
#
مرا به تجربه معلوم شد در آخر حال
که قدر مردم به علم است و قدر علم به مال .
(روضات ص
162) (قاموس الاعلام ج
3 ص
1824) (لغات تاریخیة و جغرافیة ج
3 ص
348) (نور مسافر ص
133) (الذریعة در نقاطی پراکنده ) (ریحانة الادب ج
2 ص
27).