قاضی عیاض

قاضی عیاض . [ ] (اِخ ) ابن موسی بن عیاض اندلسی مغربی مالکی از قبیله ٔ یحصب ، مکنی به ابوالفضل . از مشاهیر ادباء و محدثین عامه است که در نحو و لغت و انساب و وقائع عرب و علوم حدیث امام وقت خود بوده ، نیز او شعر خوب گفته و از زادگاه خود، قصبه ٔ سبته به قرطبه و دیگر مراکز علمی مسافرتها کرد. و از اکابر هر دیاری اخذ مراتب علمی نموده و احادیث بسیاری از کبار مشایخ که در حدود صد تن میباشند استماع نموده و مدتی در مولد خود سبته و اندکی نیز در غرناطه که هردو ازبلاد اندلس میباشند قضاوت نموده و عاقبت در مراکش اقامت کرده تا در روز جمعه ٔ 17 جمادی الاخره یا رمضان سال 544 هَ . ق . در آنجا وفایت یافته است . تألیفاتی دارد. او راست : 1- الاکمال فی شرح صحیح مسلم . 2- الالماع فی ضبط الروایة و تقیید السماع . یک نسخه از این کتاب به شماره ٔ 433 در کتابخانه ٔ ایاصوفیه موجود است .3- انوار المشارق . 4- ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفة اعلام مذهب مالک . یک نسخه از این کتاب در کتابخانه ٔ مصریه موجود است و به تصدیق کشف الظنون تألیفی است غریب و بی سابقه . 5- التنبیهات . 6- الشفا به تعریف (فی تعریف ) حقوق المصطفی . این کتاب دارای طرزی عجیب است و در فارس و استانبول و مصر چاپ شده است . 7 - مشارق الانوار علی صحاح الاَّثار در شرح و تفسیر غرائب احادیث موطاء احمد و صحیح مسلم و صحیح بخاری و کتابی است نافع. این کتاب پس از آنکه در دمشق به نظر ابن الصلاح رسید بسیار جلیلش شمرد و در وصف آن گفت :
مشارق انوار تشب بسبتة
و ذا عجب کون المشارق بالغرب .
این کتاب در فاس و قاهره چاپ شده است .
از اشعار قاضی عیاض است :
اذا مانثرت بساط انبساط
فعنه فدیتک فاطو المزاحا
فان المزاح علی ماحکاه
اولوالعلم قبلی عن العلم زاحا.
(هدیة الاحباب ص 216) (روضات ص 506) (ابن خلکان ج 1 ص 428) (ریحانة الادب ج 3 ص 272).