قاقله ٔ صغار. [ ق ُ ل َ
/ ل ِ ی ِ ص ِ ] (ترکیب وصفی ، اِ مرکب ) و نیز آن را شُمشُر و شوشمر
۞ و خیربوا و هیل بوا و هال بواو هیل انثی به هندی گجراتی الایچی و چهونی الایچی نامند و آن ثمر نباتی است که در ملعیار در کوه موسوم به هیلی و نواحی آن بهم میرسد و در جای دیگر وجود ندارد و نبات آن تا به دو ذرع و برگ آن بقدر برگ انار و ریحان و پهن تر از آن و ثمر آن خوشه دار و هر دانه ٔ آن در غلافی بقدر مغز پسته و بزرگتر و کوچکتر از آن و بسیار خوشبو و در خامی سبز و پس از رسیدن زرد و پس ازخشک شدن سفید میگردد و مثلث شکل و متوازی الاضلاع است وهر دو طرف آن اندک باریک است و پوست غلاف آن سه چهارپارچه و بهم پیوسته و خشن با خطوط طولانی است و خوشبواست با اندک عفوصت و در زیر آن جای اتصال بخوشه اندک قمعی و برآمدگی و مایل بکجی و پوست آن بدان متصل واز آن روئیده و رسیده ٔ آن چون خشک گردد خود بخود و یا با اندک صدمه شکافته ، دانه ها از جوف آن برمی آید ودر جوف آن دانه های آن مانند قاقله ٔ کبار است مگر آنکه این ریزه تر و در سه صف در سه ضلع آن و مابین آنهاپرده ٔ سفیدرنگ نازکی است که بواسطه ٔ آن غذا بدانها میرسد و در تازگی در آن رطوبت لزج شیرین طعم خوشبوی وجود دارد و چون خشک گردد زائل شود و پوست آن سفید گردد و طعم دانه های آن اندک تند و خوشبو و بعد خائیدن آن دهان اندک سرد گردد و چون کهنه شود مایل به تلخی شود و حدت رایحه ٔ آن رو به کمی و پوست آن میل بسیاهی آورد تا آنکه بدبو و بی طعم گردد و قوت آن باطل شود و بالجمله قوت آن تا سه سال باقی میماند. طبیعت آن در دوم گرم و خشک و با قوت تریاقیت و قابضه ٔ افعال و خواص آن مفرح و ملطف و جالی و محلل و خوشبوکننده ٔ عرق و رائحه ٔ دهان و اعضاءالرأس ، نفوخ کوبیده ٔ آن در بینی که عطسه آورد جهت صداع ریحی و صرع و اغما و ذرور آن در گوش جهت تسکین وجع آن و مضغ آن خوشبوکننده ٔ دهن و پوست و دانه ٔ آن مقوی لثه مضغاً و ذروراً اعضاء الصدر و الغذا و النفض ناشف رطوبات صدر و حلق و معده و مقوی قلب و جهت خفقان بارده و تقویت معده و تسخین و رفع بلت آن و غثیان و تهوع و قی و وجع معده ٔ بارد ریحی و آوردن جشا و هضم طعام بتنهائی و یا با ادویه ٔ مناسبه و حابس بطن است خصوص بریان کرده ٔ آن و با آب مصطکی و آب انار جهت قی و غثیان و تقویت معده و جوش داده ٔ نیم کوفته ٔ آن خصوص با پوست در گلاب و یا آب جهت رفع غثیان و تهوع و قی و بدستور با برگ پودنه و یا نعناع با آب و یا با گلاب جوش داده . یک درم آن سکنجبین سه روز جهت اوجاع بارده ٔ کبد و تفتیح سده ٔ آن و با تخم خیارین اجزای متساوی روزی دو درم با سکنجبین جهت اخراج سنگ گرده و مثانةالزنیه اکل و ذرور آن خوشبوکننده ٔ عرق و در همه ٔ افعال اقوی از کبار آن است مگر در تقویت معده و اطباء برعکس این نوشته اند. شاید قاقله ٔ کباری که در حبشه و زنج و جاهای دیگر غیر بنگاله میشده باشد، چنان بود و آنچه در بنگاله میشود و مکرر به تجربه رسیده است نه چنین است که ذکر یافت مضرصدر و ریه ، مصلح آن کتیرا، مقدار شربت آن یک درم تایک مثقال ، بدل آن نصف آن کبابه و نصف آن حب بلسان وبه وزن آن قاقله ٔ کبار است و صنف سوم قاقله که نوشته اند تا حال دیده نشده که ماهیت و خواص آن تحریر یابد. (مخزن الادویه ). و رجوع به تحفه حکیم مؤمن شود.