کاخ آپادانا. [ خ ِ ] (اِخ ) از کاخهای دوره ٔ هخامنشیان در تخت جمشید. در رساله ٔ «شرح اجمالی آثار تخت جمشید» آمده : کاخ عظیمی است که ستونهای بلند و پلکانهای مفصل آن مهمترین آثار موجود تخت جمشید بشمار میرود. کاخ مزبور از طرف شمال و مشرق بحیاط وسیعی مشرف بوده در هر یک از آن دو سمت پلکانهای مفصلی داشته است .
پلکان شمالی چون از قدیم الایام بیرون از خاک بوده خرابی و آسیب زیاد به آن وارد آمده است و پلکان شرقی چون طی قرون متمادی خاک آن را فراگرفته سالمتر و بهتر باقی مانده است . رجوع بدو شکل زیر شود.
در هر دو پلکان سراسر یک بدنه صف افسران و سربازان و مراسم مربوط بسلام ارتش شاهنشاهان هخامنشی نموده شده . در ردیف بالا نقش عرابه ها و اسبهای سلطنتی و کرسی مخصوص شاهنشاه و در دو ردیف پائین ، تصویر افسران و بزرگان درباریک درمیان یکی پارس و یکی مادی بنظر میرسد و در قسمت جلو صورت عده ای از سربازان جاویدان که سربازان خاص شاهنشاه بوده اند در سه ردیف دیده میشود. در بدنه ٔ وسط پلکان نقش هشت سرباز نیزه دار که باز یکی پارسی و یکی مادی باشد حجاری گردیده است . در بدنه ٔ بزرگ دیگربیست و سه مجلس ، هر مجلس شامل تصویر نمایندگان یکی از ملل تابعه ٔ ایران با لباس و هیئت مخصوص و هدایائی که جهت شاهنشاه عرضه میدارند ترتیب داده شده است . دست نفر مقدم هر دسته از نمایندگان را یک حاجب پارسی یا مادی گرفته برای باریافتن بحضور شاهنشاه میبرد و پشت سر وی سایر نمایندگان آن ملت هدایای خود را می آورند. وضع نقوش برجسته را در پلکانهای دو ایوان شمالی و شرقی آپادانا طوری ترتیب داده اند که مانند تمام نقوش برجسته ٔ تخت جمشید در یک طرف جانب راست و در طرف دیگر پهلوی چپ اشخاص بخوبی نمودار باشد و بدین ترتیب برای علاقه مندان بمطالعه ٔ وضع لباس ملل مختلف و افسران هخامنشی موضوع های بسیار شیرین و دلچسب فراهم میباشد.
شرح نقوش برجسته ٔ ملل تابع ایران بر بدنه ٔ پلکان بزرگ جبهه ٔ شرقی آپادانا: چون یکی از جالب ترین و دلنشین ترین آثار تخت جمشید همین قسمت اخیر یعنی بیست و سه مجلس شامل تصاویر ملل تابعه ٔ ایران در حال عرضه داشت هدایای خود و باریافتن به حضور شاهنشاه هخامنشی میباشد، لذا از روی نقوش بدنه ٔ بزرگ پلکان شرقی آپادانا، در قسمتی که تصاویر ملل مزبور نموده شده است نظر به سالمتر ماندن آنها ذیلاً بمعرفی هر یک ازاقوام تابع ایران می پردازد: همانطور که فوقاً اشاره نمود تصاویر این ملل در بیست و سه مجلس ترتیب داده شده . از این بیست و سه مجلس هفت مجلس در ردیف بالا قرار دارد: مجلس اول نمایندگان مادیان ، مجلس دوّم نمایندگان خوزیان ، مجلس سوم پارتیان ، مجلس چهارم . ملتی شبیه به پارتیان یعنی سغدیان یا باختریان ، مجلس پنجم مصریان (که نیمه ٔ بالای بدنشان ریخته و از میان رفته است . (در مجلس ششم و هفتم ظاهراً نمایندگان زرنکا (سیستان کنونی ) و خوارزمیان نمودار هستند.
در ردیف دوم شش ملت نموده شده است ؛ ردیف جلوترنمایندگان ارامنه با اسب و ظرف گرانبها؛ پشت سر آنها بابلیان که گاو کوهاندار از جمله ٔ هدایای ایشان است ؛ پس از آن نمایندگان مجلس سیلیسی (؟) در آسیای صغیر که دورأس قوچ ممتاز ضمن هدایای خود می آورند و بعد از آن . سکائیان تیزخود سپس آشوریان و در آخر سکائیان هوم ورک دیده میشوند. ردیف سوم شامل پنج ملت بوده ، ابتدانمایندگان فنیقیه با ظروف گرانبها و عرابه ٔ عالی ؛ سپس مردم کاپادوکیه (؟) در آسیای صغیر؛ پس از آن نمایندگان یونانیان سارد و بعد مردم هاروواتی یعنی اهالی رخج در افغانستان (رجوع به شکل بالای همین صفحه شود). و بالاخره هندیان دیده میشوند. پنج ملت دیگر هم روی دیواره ٔ پلکان بر بالای نقش شیر و گاو نموده گشته که بترتیب از بالا بپائین شامل نمایندگان سکودرا یعنی ساکنین تراکیه و مشرق مقدونیه و سپس تازیان و پس از آن ملتی شبیه آشوریان بوده در منتهی الیه دیواره ٔ پله نمایندگان پونتی (سومالی کنونی ) و حبشیان که آخرین قوم تابع شاهنشاهی ایران بشمار میرفته و داس و زرافه هدیه ٔ ایشان میباشد، حجاری شده است
۞ .
آثار آتش سوزی اسکندر در قسمت جنوبی همین بدنه که نقش ملل تابع ایران بر آن حجاری گشته و همچنین بر روی پله منتهی الیه جنوبی آن بخوبی پدیدار است .
توضیح درباره ٔ اینکه بیست و سه مجلس فوق از لحاظ مدرک عظمت و قدرت میهن ما در عصر شاهنشاهان هخامنشی تا چه پایه اهمیت دارد در اینجا زائد بنظرمیرسد ضمناً طرز لباس و درجه ٔ تمدن و صنعت ملل تابعایران از روی نقوش و هدایای هر کدام معلوم گشته اطلاعات کم نظیری را در این باره به اختیار علاقه مندان میگذارد و شرح این قسمت در اینجا موجب اطناب مطلب خواهد بود.
بر طرفین بدنه های هر یک از پلکانهای آپادانا کتیبه هائی بخط میخی دیده میشود. در لوحه ٔ یک طرف متن پارسی و در لوحه ٔ دیگر متنهای بابلی و عیلامی است و مضمون آن بطور خلاصه ازاحداث پلکانها و نقوش روی آنها بفرمان خشایارشا حکایت مینماید.
نقشه ٔ اجمالی کاخ آپادانا بدین قرار بوده که از پلکانهای شمالی و شرقی هر کدام به ایوانی بزرگ بالا میرفته اند. هر یک از ایوانهای مزبوردارای دوازده ستون سنگی بلند بارتفاع
18 متر بوده . از ایوان شمالی به وسیله ٔ دو آستانه و از ایوان شرقی بوسیله ٔ یک آستانه بدرون تالار بزرگ کاخ میرفته اند. این کاخ ایوان سومی هم به طرف مغرب داشته که چشم انداز آن رو بجلگه ٔ پهناور مرودشت بوده مانند ایوان شرقی بوسیله ٔ یک آستانه ٔ بزرگ به تالار مرکزی مربوط میگردیده است . تالار بزرگ مرکزی کاخ دارای شش ردیف در شش ردیف جمعاً
36 عدد ستون سنگی بزرگ بوده هر ضلع تالار
70 و
60 متر طول داشته در چهار طرف آن دیوار خشتی که قطر آن بطور متوسط
5 متر و نیم بوده قرار گرفته تالار مرکزی را از سه ایوان فوق الذکر مشخص مینموده است بدینقرار کاخ آپادانا عبارت از تالار بزرگی در وسط با
36 ستون و ایوانهائی در شمال و مشرق و مغرب هر کدام دارای
12 ستون بوده بوسیله ٔ پلکانهای مفصل و معظمی از جانب شمال و مشرق بحیاط شمالی و شرقی کاخ مربوط میگشته است از طرف جنوب تالار هم دو آستانه ٔ در بزرگ پدیدار است که بقسمتهای عقب تالار مربوط میشود. با مختصر دقتی در محل دیوارهای خشتی اطراف تالار محل آبروها و ناودانها ملاحظه میگردد. این آبروها به مجرای عظیم زیرزمینی مربوط میشود که بطول چند کیلومتر در زیر صفه ٔ تخت جمشید در دل صخره ایجاد گشته محل جریان و خروج فاضل آب کاخهای تخت جمشید بوده است .
محل کشف الواح زر و سیم در کاخ آپادانا: در هر یک از چهار گوشه ٔتالار مرکزی آپادانا درست زیر زاویه دیوار خشتی اطراف تالار جعبه ٔ سنگی حاوی لوحی از زر و لوحی از سیم وجود داشته که به امر داریوش پیش از ساختمان دیوار آنها را نهاده بودند. دو عدد از این جعبه ها با الواح آنها در زمانهای قدیم ضمن خاکبرداریها و تجسسهای فراوانی که طی قرون متمادی در آثار تخت جمشید بعمل آورده اند کشف شده و از میان رفته است . دو جعبه ٔ دیگر که در گوشه های شمال شرقی و جنوب شرقی تالار قرار داشت . در شهریور سال
1312 بوسیله آقای کرفترمعاون و معمار هیئت علمی تخت جمشید کشف گردید، و اینک یک جعبه ٔ سنگی با یک لوح زر و یک لوح سیم در موزه ٔ سلطنتی کاخ مرمر و یک جعبه ٔ سنگی و یک لوح زر و یک لوح سیم دیگر در موزه ٔ ایران باستان نگهداری میشود. مضمون کتیبه ٔ الواح مزبور بدینقرار است :
«داریوش ، شاه بزرگ ، شاه شاهان ، شاه کشورها، پسر ویشتاسپ هخامنشی . داریوش شاه گوید اینست کشوری که من دارم از سکستان آن طرف سغد تا کوشا (حبشه )، از هند تا سارد که آن را اهورا مزدا بزرگترین خدایان به من داده است . اهورا مزدا مرا و خاندانم را پاس دارد (حفظ کند).» از این کتیبه برمی آید که ساختمان کاخ آپادانا در زمان داریوش آغاز گشته تالار مرکزی آن در زمان همان شهریار ساخته شده ، قسمتهای دیگر تا زمان خشایارشا بطول انجامیده است و به همین سبب کتیبه ٔ پلکانهای بزرگ آن بنام خشایارشا نقر گردیده اند.
ستونهای آپادانا در تالار مرکزی و ایوان شمالی شبیه ستونهای عمارت مدخل بوده بر فراز آنها سرستون هائی دارای دو پیکر گاو استوار بوده است و اینک در حیاط شمالی کاخ مزبور یکی از این نوع سر ستون ها که شکسته و آسیب زیاد دیده است موجود است و تا حدی چگونگی آن را مینمایاند. ایوانهای غربی و شرقی تنها دارای سر ستونهائی به شکل گاو یا شیر بوده ، سر ستونهای تزئینی دیگر نداشته و نمونه ٔ یکی از سرستونهای ایوان شرقی مشتمل بر دو سر پیکر شیر که بواسطه ٔ رگه ٔ طبیعی سنگ هنگام ساختمان کاخ و ایوان آپادانا از نصب آن خودداری و در کف حیاط به پهلو خوابانده شده بود. در فروردین سال
1321 در گوشه ٔ شمال شرقی حیاط آپادانا به دست آمد و آن را در همان محل از پهلو بلند کرده بر کف زمین قرار دادند و اکنون همانجا نگهداری میشود (رجوع بشکل زیر شود). (از شرح اجمالی آثار تخت جمشید تألیف سیدمحمدتقی مصطفوی صص
4 -
10). نیز رجوع به آپادانا، اپادانا، اپدانه ، در همین لغت نامه و گزارشهای باستان شناسی از نشریات اداره ٔ کل باستان شناسی ج
3 صص
64 -
68 شود.