کاخ سه دروازه

کاخ سه دروازه . [ خ ِ س ِ دَ زَ / زِ ] (اِخ ) یا کاخ سه دری (کاخ مرکزی تخت جمشید) از بناهای دوره ٔ هخامنشیان . در رساله ٔ «شرح اجمالی آثار تخت جمشید» آمده است : در جنوب حیاط شرقی کاخ آپادانا یعنی حیاطی که بین کاخهای آپادانا و صدستون واقع شده است آثار کاخ جالب توجه دیگری هویدا است که بمناسبت سه دروازه ٔ سنگی آن در کتابهای باستان شناسان متقدم به نام «کاخ سه دروازه » خوانده شده و نگارنده از لحاظ موقع و وضع آن نسبت بسایر کاخهای تخت جمشید با توجه بپلکان های عظیم و آثار مکشوفه ٔ آن که درنتیجه ٔ خاکبرداریهای سال 1311 هَ . ش . پیدا شده است مناسبتر میداند آن را کاخ مرکزی تخت جمشید بخواند.
پیش از خاکبرداریهای تخت جمشید تنها آثار سه دروازه ٔ سنگی سابق الذکر نمایان بوده چیزی دیگر از این کاخ دیده نمیشد. در پائیز سال 1311 ضمن عملیات خاکبرداری ، به پلکان بزرگ دو طرفه ٔ زیبائی برخوردند که راه اصلی ورود به کاخ مزبور بشمار میرود. این پلکان در جنوب حیاط شرقی آپادانا واقع گشته جبهه ٔ خارجی آن به نقوش برجسته ٔ سربازان نیزه دار پارسی و مادی و هم چنین نقش شیر و گاو تزیین یافته سه لوحه ٔ مربع مستطیل بمنظور نقر سه کتیبه ٔ میخی مانند سایر پلکانها در آن تعبیه شده است منتهی فرصت اتمام کار پلکان و نقر کتیبه ها را نیافته اند. روی دیواره های جبهه ٔ داخلی پلکان یک طرف نقوش برجسته ٔ افسران مادی و طرف دیگر نقوش برجسته افسران پارسی بطرزی بسیار ظریف و شیوا حجاری گردیده ، افسران مزبور را درحال صحبت و نشاط که گل به دست گرفته و دست به دست هم داده اند نشان میدهد.
از پلکان مزبور که بالا بروند به ایوان شمالی کاخ مرکزی میرسند. این ایوان دارای دو ستون سنگی بوده بوسیله ٔ یکی از سه دروازه ٔ کاخ بتالاری مربوط میگردد که دارای چهار ستون سنگی بوده قسمت مرکزی کاخ را تشکیل میداده است . هر سه دروازه ٔ سنگی به این تالار مربوط بوده و دروازه ٔ شمالی بطوری که گذشت آن را به ایوان و پلکان شمالی مربوط میساخته است و دروازه ٔ شرقی به اطاقی میرفته است که فعلا از میان رفته آثار آن بجا نمانده است . بدنه های این دروازه شامل نقش برجسته ٔ منحصر بفردی است که شاهنشاه را بر فراز اورنگ شهریاری در حالی که ولیعهد پشت سر وی ایستاده و 28 نفر نماینده ٔ 28 ملت تابع ایران تخت او را بالای دست نگاهداشته اند نشان میدهد.
دروازه ٔ جنوبی که یک بدنه ٔ آن فقط باقی مانده به ایوان جنوبی (نظیر و قرینه ٔ ایوان شمالی ) و حیاط کوچکی میرسیده است . روبروی دروازه ٔ جنوبی در طرف دیگر حیاط مزبور پلکان بسیار کوچک و ظریفی وجود داشت که تخته سنگ زیرین و آستانه ٔ سنگی بر بالای آن اکنون در محل خود باقی است . خود پلکان را در سال 1317 برای حفظ از آسیب باران و آفتاب و غیره و در عین حال ارائه ٔ نمونه ای از حجاریهای ظریف تخت جمشید به موزه ٔ ایران باستان انتقال داده و در غرفه ٔ آثار هخامنشی موزه ٔ مزبور بمعرض نمایش گذارده اند.
در مغرب همین حیاط ایوان دیگری با دو ستون سنگی کوچکتر وجود داشته که سر ستون آنها بشکل شیر بود و قسمتهائی از ستونهای مزبور کشف شد لکن چون در محل خود محفوظ نبود قسمتی بموزه ٔ تخت جمشید و قسمتی هم در سال 1317 بغرفه ٔ هخامنشی موزه ٔ ایران باستان انتقال یافت . چون از انتقال پلکان کوچک و قطعات ستون کوچک کاخ مرکزی بموزه ٔ ایران باستان صحبت بمیان آمد بیمورد نمیداند ذکر نماید که نیمه ٔ یکی از سر ستونهای ایوان جنوبی همین کاخ نیز که تنها نمونه ٔ نسبةً بهتر و سالمتر از سر ستونها دارای صورت انسان و بدنه ٔ گاو بالداری بوده در تابستان سال 1311 درون حیاط جنوبی این کاخ کشف شد و در سال 1317 همراه آثار دیگری که از تخت جمشید برای موزه ٔ ایران باستان انتخاب گردیده بموزه ٔ مزبور منتقل گشت ، و اینک در عین حال که مشتاقان دیدار نمونه هائی از آثار با عظمت و شاهکارهای هنری تخت جمشید در موزه ٔ ایران باستان آنها را بسهولت می بینند دور از گزند باد و آفتاب و سایر عوامل طبیعی بنحوی محفوظ و مطمئن نگهداری میشود.
جانب شرقی کاخ مرکزی بواسطه ٔ اختلاف سطح زیادی که با بناهای عقب آن داشته بکلی فرو ریخته و از میان رفته است ، ولی آنچه بنظر نگارنده میتوان استنباط نمود این است که در حیاط جنوبی این کاخ روبروی ایوان غربی ایوان دیگری هم در سمت مشرق قرار داشته که شالده ٔ دو ستون سنگی کوچک آن باقی است . اجمالاً باید گفت که کاخ مرکزی از شمال بحیاط شرقی کاخ آپادانا و از مغرب بوسیله ٔ اطاقها و راهروها بحیاط و ابنیه ٔ جنوبی کاخ آپادانا و از جنوب به اطاقها و راهروهائی چند که اخیراً آثاری از آنها کشف شده است و از جانب مشرق بوسیله ٔ پلکانهای خشتی به اطاقها و ابنیه ٔ تابعه ٔ کاخ جنوبی مربوط میگشته است . بنابراین کاخ مزبور هم به کاخهای رسمی و بزرگ که در قسمت شمال صفه واقع گردیده ، مربوط بوده و هم با کاخهای کوچک و ابنیه ٔ خشتی مختلف که در جنوب و جنوب شرقی صفه واقع بوده ارتباط داشته است ؛ و آنچه از نقوش برجسته ٔ آن معلوم میشود نظر پروفسور هرتسفلد مبنی بر اینکه در این کاخ مراسم سلام خاص انعقاد مییافته تأیید میشود، بدینمعنی که در کاخهای آپادانا و صد ستون سلام عام با حضور و شرکت نمایندگان تمام ملتهای تابعه ٔ ایران برگذار میشده ، پس از انجام سلام عام افسران پارسی و مادی که نسبت به سایر ملل مقرب تر و دارای منزلتی بیشتر نزد شاهنشاه بوده اند در کاخ مرکزی بوضعی صمیمانه و بانشاطتر بار یافته ، مراسم شادمانی عید را برگزار مینموده اند.
(سید محمدتقی مصطفوی . از شرح اجمالی آثار تخت جمشید ص 16 - 18).