کاخ هدش

کاخ هدش . [ خ ِ هََ دِ ] (اِخ ) یا کاخ کوشک خشایارشا. از پلکان شرقی حیاط تچر که بالا بروند بمحوطه ٔ نسبتاً کوچکی میرسند که تل جنوبی کاخ آپادانا و آثار نهفته ٔ در آن در سمت شمال و طرف چپ واقع گشته ، پایه ها و درگاهها و پنجره های سنگی هم در جنوب یعنی طرف راست محوطه ٔ مزبور پدیدار است . این آثار بقایای کاخ کوچک خشایارشا است . که در کتیبه های آن به نام عمومی هدش نشیمن و کوچک (بگفته ٔ پروفسور هرتسفلد) خوانده شده است . کاخ مزبور بلندترین محل صفه ٔ تخت جمشید برفراز صخره ٔ طبیعی کوهستان بنا گردیده ، نقشه و موقعآن از تمام بناهای تخت جمشید ممتازتر است ، ایوانی درجانب شمال دارد که دارای دو ردیف هر ردیف شش ستون بوده مدخل اصلی این کاخ را تشکیل میداده است . در طرفین ایوانی مانند ایوان تچر دو پایه ٔ سنگی استوار بوده بالای آن کتیبه ای بزبانهای فارسی قدیم و بابلی و عیلامی نقر گشته از احداث کاخ به فرمان خشایارشا صحبت میدارد دو آستانه ٔ سنگی که تصویر سربازان نیزه دار بر بدنه ٔ آن حجاری گشته در دو طرف ایوان دیده میشود. بین پایه و آستانه ٔ سنگی نیز در هر طرف ایوان یک پنجره بوده است . بر بالای این دو آستانه و بر بالای نقوش برجسته ٔ شاه در آستانه های دیگر این کاخ و بالای تمام طاقچه ها و پنجره های سنگی از یک یا دو سمت و همچنین بر روی لباس شاه جمعاً 70 بار به سه زبان فارسی و عیلامی و بابلی یعنی علاوه بر کتیبه ٔ مفصل روی دو پایه ٔ طرفین ایران 210 مرتبه نام خشایارشا مذکور افتاده و ترجمه ٔ کتیبه ای که بدین قرار تکرار شده چنین است : خشایارشا، شاه بزرگ ، شاه شاهان ، پسر داریوش شاه هخامنشی . از ایوان شمالی بوسیله ٔ دو در به تالار مرکزی کاخ داخل میشده اند. تالار مرکزی دارای 6 ردیف ستون سنگی جمعاً36 ستون بوده محل نصب ته ستون های آن بر کف تالار که سنگ طبیعی کوهستان است کمی برجسته خودنمائی میکند.
بین تالار و ایوان شمالی علاوه بر دو درگاه پنج عدد پنجره ٔ سنگی بوده که سه عدد آنها بین دو درگاه و دو عدد دیگر هر کدام بین یکی از دو درگاه و گوشه ٔ ایوان قرار داشته است .
در مشرق و مغرب تالار مرکزی هر طرف یک درگاه و چهار پنجره و دو طاقچه که تماماً سنگی بوده وجود داشته است هر یک از این دو درگاه سنگی و دو پنجره ٔ طرفین آن به یک اطاق چهارستونی مربوط میشده ، در انتهای هرکدام این دو اطاق دو دهلیز یکی در شمال و دیگری در جنوب واقع بوده به دو یا سه اطاق تابعه ٔ کاخ میرفته است ، دو دهلیز شمالی به اطاق کوچکی پشت اطاقهای مجاور ایوان شمالی هم ارتباط پیدا میکرده است . بر روی بدنه ٔ درگاهیهای سنگی تالار مرکزی عموماً نقش برجسته ٔ خشایارشا در حالی که دو نفر از خادمین پشت سر وی قرار دارند دیده میشودکه یکی از آنها چتر بر سر شهریار گرفته و دیگری حوله و اسباب دفع مگس و پشه به دست دارد، و در تمام درگاههای مزبور روی لباس و بالا سر شاه و بر قسمت بالای درگاه یعنی در هر درگاه پنج بار به سه زبان نام خشایارشا بشرح سابق الذکر تکرار گردیده است .
ضلع جنوبی تالارمرکزی هدش به ایوان باریکی که بر بالای صخره ٔ کوه ترتیب داده اند و نظیر آن در هیچ جای تخت جمشید وجود ندارد میرسیده ، یک درگاه سنگی و 6 پنجره ٔ سنگی ایوان رابه تالار مرکزی کاخ مربوط مینموده است .
از دو طرف ایوان اخیر دو پلکان پائین میرفته و به طرف ابنیه ٔ خشتی که در طرف جنوب هدش واقع و اطاق بانوان حرم بوده سرازیر میشده است ، در اینجا هم سلیقه و ذوق فراوانی در مربوط ساختن اطاقهای متحدالشکل قسمت جنوبی هدش که در پائین ترین نقاط صفه ٔ تخت جمشیدواقع بوده با کاخ هدش که بر بلندترین محل صفه استوار گشته است به کار برده اند و اصولا برای نمونه ٔ ذوق وسلیقه ٔ معماران عصر هخامنشی میتوان کاخ کوچک خشایارشا یا هدش را سرمشق خوبی ، دانست . نقشه ٔ این کاخ توسطجواد زاکاتالی یکجا با نقشه ٔ احتمالی آثار زیر تپه ٔشنی جنوب آپادانا تهیه گردیده است .
مابین کاخ کوچک خشایارشاو بنای نامعلوم مغرب آن معبر باریکی وجود داشته به پلکانی که از هدش به اطاقهای بانوان حرم سرازیر میشده منتهی میگشته است . در مشرق هدش هم معبر باریکی بوده که حد فاصل بین هدش و ساختمانهای واقع در مشرق هدش بشمار می رفته است و آن هم به پلکان آجری قرینه ٔ پلکان سنگی فوق الذکر که از گوشه ٔ دیگر هدش به اطاقهای اندرون میرفته منتهی میگردیده است . اکنون از درون کاخ کوچک خشایارشا به محوطه ٔ شمالی آن که حیاط و صحن کاخ باشد بازمیگردیم . طرف روبرو دیوارها و ابنیه ای است که در زیر تپه ٔ شنی کشف شده است . چون به طرف مشرق یعنی سمت راست برویم بشالده ٔ چهارستون میرسیم که در دست ساختمان بوده آن را به همین حال باقی گذارده اند. بعد از این شالده پلکان ناقص و تمامی است که کتیبه های آن به نام خشایارشا میباشد. از پلکان مزبور که پائین روند به محوطه ای میرسند که طرف چپ آن قسمتی از اطاقها و دالانهای کاخ مرکزی قرار دارد. دست راست تپه ٔ کوچک شنی و دیواریهای خشتی مختلف ساختمان موجود در این محل کشف گردیده که وضع آنها درست روشن نیست ، و به هر صورت ساختمانی هم در این قسمت وجود داشته که فضای بین هدش و کاخ جنوبی را اشغال مینموده است . در مشرق این محوطه کاخ جنوبی را اشغال می نموده است . در مشرق این محوطه کاخ جنوبی تخت جمشید یعنی همان عمارتی که تجدید ساختمان نموده اند در پائین ترین محل صفه ٔ تخت جمشید واقع گشته ، برای رسیدن به آن قریب هفت متر اختلاف سطح محوطه ٔ مزبور و کاخ نامبرده را پائین رفته به حیاط جلو کاخ جنوبی میرسند. (از شرح اجمالی آثار تخت جمشید صص 27 - 30). و رجوع به ایران باستان ج 2 ص 1587شود.