کنده

کنده . [ ک ُ دَ / دِ ] (اِ) هر چوب گنده ٔ بزرگ را گویند عموماً. (برهان ). هر چوب سطبر و بزرگ . (غیاث ). چوب بزرگ و سطبر. (انجمن آرا) (آنندراج ). مطلق چوب کنده رانیز گویند. (فرهنگ رشیدی ). هر چوب بزرگ گنده و تنه ٔدرخت . (ناظم الاطباء). چوب بزرگ عموماً. هیزم . هیمه .(فرهنگ فارسی معین ). پاره ای از تنه ٔ درخت یا شاخهای قوی آن . هیمه ای که از قطعات بزرگ دارها چون چنار و تبریزی و جز آن کنند. هر یک از قطعات یک زرعی و بلندتر، از تنه ٔ درختی . هر یک از قطعات بریده ٔ تنه داری .قطعه ای به درازای گزی و بیشتر که از تنه ٔ درختی بریده باشند. (یادداشت به خط مرحوم دهخدا) :
تبر از زر و سیم باید ساخت
تا شود کارگر بر آن کنده ۞ .

سوزنی .

قدی چو قامت کیر و سری چون کنده ٔ گوز
لبی چو شفته ٔ آلو رخی چو پرده ٔ نار.

سوزنی .

که بهتر گشته گیرم ای خردمند
شکسته بار دیگر کنده ای چند.

عطار (اسرارنامه ).

- کنده ٔ استاد ؛ (در نجاری ) چوبی به شکل استوانه که در حکم میز کار است و در وسط آن میخ قطوری به نام «میخ کنده » کوبیده شده ، در دور میخ تخته ای مستطیل شکل که وسط آن سوراخ است ، به طور آزاد حرکت می کند. (فرهنگ فارسی معین ). و رجوع به کنده ٔ شاگرد شود.
- کنده ٔ دوزخ ؛ پیری بدخوی و بدکاره . پیری فربه و بدطینت . پیری کلان و بدخواه . مردی یا زنی پیر و ثروتمند با آز و حرص و امساکی بسیار. (یادداشت به خطمرحوم دهخدا).
- کنده ٔ شاگرد ؛ (در خاتم کاری ) نظیر کنده ٔ استاد است ولی میخ و تخته ندارد. (فرهنگ فارسی معین ). و رجوع به کنده ٔ استاد شود.
- کنده ٔ هیزم ؛ تنه ٔ درخت گنده . (فرهنگ عامیانه جمالزاده ) :
مگر بیمار شد آن تنگدستی
که دائم کنده ٔ هیزم شکستی .

عطار (اسرارنامه ).

- امثال :
دود از کنده برمیخیزد ، نظیر: که بهتر کند کار تیغ کهن . ورجوع به امثال و حکم دهخدا ج 2 ص 833 شود.
|| قسمت پایین درخت . (فرهنگستان ) (فرهنگ فارسی معین ). آنچه بر جای ماند از درخت آنگاه که آن را میان بر، یا کف بر کنند. (یادداشت به خط مرحوم دهخدا). || ریشه . قسمتی از تنه ٔ درخت که در زیر زمین پنهان است و ریشه از آن منشعب می شود. البته بیشتر هنگامی به این قسمت از درخت یا هیزم کنده می گویند که کهن و سطبرشده باشد. (فرهنگ عامیانه ٔ جمالزاده ). || کنده ٔ قصابان . (برهان ). چوبی که قصاب گوشت بر آن قیمه کند. (آنندراج ) (از فرهنگ فارسی معین ). کفجول و چوب گنده ای که قصابان به روی آن استخوان را با ساطور خرد کنند. (ناظم الاطباء) :
دلی به سینه ز زخم جفای او دارم
به رنگ کنده که در پیش دست قصاب است .

وحید (از آنندراج ).

|| تخته ٔ کفشگران . (ناظم الاطباء). چوبی استوانه شکل و به نسبت قطور و به بلندی نیم گز که کفاشان چرم را بر آن گذارند و با مشته (آلتی فلزی ) آن را کوبند تا صاف شود و به حداکثر وسعت خود برسد: جیاة؛ کنده ٔ کفش دوزی . فرزوم ؛ کنده ٔ موزه دوزان . (منتهی الارب ). || چوبی که بر پای گناهکاران و مجرمان گذارند خصوصاً. (برهان ). چوب کلان سوراخ دار که پای مجرمان به سوراخ داخل کرده به میخ بند نمایند. (غیاث ).چوبی که در پای مجرمان و دزدان نهند که محبوس باشندو آنچه بر گردن نهند دوشاخه گویند. (انجمن آرا) (آنندراج ). بندی بود چوبین که بر پای محبوسان گنه کار نهند. (از صحاح الفرس ) (اوبهی ). چوبی که بر پای مجرمان نهند. (فرهنگ رشیدی ). چوبی را خوانند که سوراخ کرده پای مجرمان و گناهکاران را در آنجا مضبوط سازند. (جهانگیری ). چوب بزرگی که پای مجرمان و گنهکاران را درآن گذارند. پای بند چوبین که بر پای اسیران و گریزپایان نهند. (ناظم الاطباء) (فرهنگ فارسی معین ). اسبابی است که از برای ضبط و محافظه و رنج دادن اسیران در کار بود. و بدینطور است که چوبی را طولاً بریده به دونیمه ٔ متساوی قطع نموده در هر یک از آنها دو سوراخ به شکل نیم دایره ای بریده که چون در برابر یک دیگر آورده شود دایره ای تشکیل دهند و از آن پس شخص مقصر را در جلوی آن قطعه ٔ زیرین نشانیده ساقهایش را در نیم دایره ٔ آن گذارند و بعد از آن قطعه زبرین را بر بالای آن گذارند و محکم کنند و ساقهای مقصر در نهایت استحکام در میان آن دایره که از هر دو قطعه متشکل می شود می ماند. و گاهی سوراخها را مخصوصاً دور از یکدیگر قرار می دادند که بدین واسطه اسباب عذاب مقصر بیشتر فراهم شود. (قاموس کتاب مقدس ) :
روز رزم از بیم او در دست و در پای عدو
کنده ها گردد رکاب و اژدها گردد عنان .

فرخی .

تا روزی بهر دفع بی نوایی به اسم گدایی مرا بر در زندان آوردند و برای کدیه و دریوزه بر پای کردند. کنده ای بر پای و خرقه ای در بر و کلاه ژنده ای بر سر. (مقامات حمیدی ).
افسوس که در کنده بخواهد سودن
پایی که دوشاخه بود صد گردن را.

مهستی (از آنندراج ).

پای در کنده دست در زنجیر
اینچنین کس وَزَر بود نه وزیر.

نظامی .

خواهم که بدین درنده ای چند
از کنده ٔ خویش بردرم بند.

نظامی .

سوی شادروان دولت تاختند
کنده و زنجیر را انداختند.

مولوی (از یادداشت به خط مرحوم دهخدا).

و نامداران زندیه که مجموع پانزده کس بودند با کنده و دوشاخه ٔ خان افغان به علم خان سپرده . (مجمل التواریخ گلستانه ).
در کنده ٔ «کنت د منت فر» ۞ خواهد ماند
در چرخ اگر خطا بجنبد برجیس .

ناصرالدین شاه قاجار (از یادداشت به خط مرحوم دهخدا).

- کنده برپای کسی نهادن ؛ پای بند چوبین بر پای او بستن . (فرهنگ فارسی معین ) : دادمه را محبوس کردند و کنده بر پای نهادند. (مرزبان نامه از فرهنگ فارسی معین ). و رجوع به ترکیب «کنده نهادن » شود.
- کنده ٔ پولاد ؛ پای بند آهنین :
بر پایشان چو کنده ٔ پولاد شد رکاب
بر دستشان چو حلقه ٔ زنجیر شد عنان .

معزی (از فرهنگ فارسی معین ).

- کنده کردن ؛ بر پای مجرم و متهم و غیره کنده نهادن . (فرهنگ فارسی معین ) : مشارالیه به میانه ٔ گرایلی رفته ، علی خان را کنده و دوشاخه کرده ... (عالم آرای عباسی از فرهنگ فارسی معین ).
- کنده نهادن ؛ کنده کردن . کنده بر پای کسی نهادن :
شه کنده نهاد سرو سیمین تن را
زین واقعه شیون است مرد و زن را.

مهستی (از آنندراج ).

|| فنی از کشتی . (غیاث ). نیز نام یکی از فنون کشتی است و هرگاه مراد معنی اخیر باشد با فعل کشیدن (کنده کشیدن ) استعمال می شود. (فرهنگ عامیانه ٔ جمالزاده ). از فنون توی خاک است و آن چنان است که حریف در پشت سر کسی که روی زمین نشسته (به خاک رفته ) قرار می گیرد و بعد با یک دست ، پای تاشده ٔ حریف را گرفته ، با دست دیگرکه از پشت کمر می آورد دستها را به هم محکم کرده طرف مقابل را از جا بلند نموده پس از یک تاب دادن دور سر او را به زمین می کوبد بدل این فن آن است که طرف مقابل با دست راست مچهای حریف را نگه می دارد. این فن بر دو نوع است : کنده ٔ اسلامبولی . کنده ٔ ساده . (فرهنگ فارسی معین ). و رجوع به ترکیبهای این معنی و کنده ٔ اسلامبولی و کنده ٔ ساده شود.
- بر دو کنده نشستن ؛ دو زانو نشستن ، یا تکیه کردن بر روی دوکنده . (یادداشت به خط مرحوم دهخدا).
- کنده ٔ اسلامبولی ؛ آن است که حریف این فن را (فن کنده را) ایستاده انجام می دهد. (فرهنگ فارسی معین ).
- کنده بالا کشیدن ؛ به کار بردن فن «کنده » در کشتی . (فرهنگ فارسی معین ). و رجوع به ترکیب کنده کشیدن شود.
- کنده ٔ خورجین تکان ؛ کنده ٔ یک چاک . (فرهنگ عامیانه ٔ جمالزاده ). رجوع به کنده ٔ یک چاک شود.
- کنده ٔ زانو ؛ برجستگی سر زانو. (فرهنگ فارسی معین ). برآمدگی که میان ران و ساق پای است از برون سوی قدام . (یادداشت به خط مرحوم دهخدا). کاسه ٔ زانو. آئینه ٔ زانو. (یادداشت به خطمرحوم دهخدا).
- کنده زدن ؛ سرزانو را بر زمین گذاشتن . (فرهنگ فارسی معین ).
- کنده ٔ ساده ؛ در این فن حریف یک زانوی خود را روی زمین ستون کرده کشتی گیر را دور سر می چرخاند. (فرهنگ فارسی معین ). و رجوع به کنده کردن شود.
- کنده کردن ؛ نام داوی است از کشتی و آن پای خود را در پای حریف بند کرده زور بر سینه ٔ حریف آوردن است . (فرهنگ فارسی معین ) (از غیاث ) (از آنندراج ) :
خصم را کنده چو کردی ز غمش فارغ ساز
دست را بر شکمش بند و به دورش انداز!. (گل کشتی از فرهنگ فارسی معین ).
- کنده ٔ کسی را بالا کشیدن ؛ موفق شدن در اجرای اعمال شهوی نسبت به وی : کنده ٔ... را بالا کشید. (فرهنگ فارسی معین ).و رجوع به ترکیب کنده کشیدن شود.
- کنده کشیدن ؛ عمل به کار بردن فن «کنده » در کشتی . کنده بالا کشیدن .(فرهنگ فارسی معین ) :
کنده اش را بکش و بر سر خاکش انداز
بعد از آن شد مخالف کش و پاکش انداز!.

(گل کشتی از فرهنگ فارسی ایضاً).

- || علاوه بر کشتی و به کاربردن فن «کنده »، کنایه از درآوردن ته چیزی و به انتها رسانیدن آن . تمام کردن خوراک و غذا نیز مستعمل است . (فرهنگ عامیانه ٔ جمال زاده ). و رجوع به ترکیبهای قبل و بعد شود.
- || می توان کنایه از عمل مباشرت دانست و آن در صورتی است که شخص در پی کامجویی از کسی باشد و مدتها در این راه وقت صرف کرده باشد چون مطلوب خود را حاصل کرد می گوید: «بالاخره کنده ٔ فلان کس را کشیدم ». یا«بالاخره رندان کنده ٔ فلان کس را کشیدند». (فرهنگ عامیانه ٔ جمالزاده ). و رجوع به ترکیب «کنده ٔ کسی را بالاکشیدن » شود.
- کنده ٔ یزدی بند ؛ کنده ٔ یک چاک . (فرهنگ عامیانه ٔ جمالزاده ). داوی از کشتی منسوب به پهلوان یزدی بزرگ . (فرهنگ فارسی معین ). و رجوع به تاریخ ورزش باستان تألیف پرتو بیضائی شود.
- کنده ٔ یک چاک ؛ نام فنی است در کشتی . کنده انواع مختلف دارد، از قبیل کنده ٔ یزدی بند، کنده ٔ خورجین تکان ، کنده ٔیک چاک . (از فرهنگ عامیانه جمالزاده ). و رجوع به ترکیبهای قبل شود.
|| بند ابریشمی که بدان بالهای باز را هنگام مسافرت بسته و طوق و دوالهای زنگ را به پایهای وی می بندند. و نیز قفسی که در آن باز را نگاهداری می کنند. (ناظم الاطباء) :
جان چو باز و تن مر او را کنده ای
پای بسته برشکسته بنده ای .

مولوی .

|| (ص ) پسر امرد قوی جثه . (برهان ). امرد قوی جثه درشت پیکر. (انجمن آرا) (آنندراج ). امرد قوی جثه . (رشیدی ). امردی باشد ۞ . (صحاح الفرس ). مخنث . پسر بدکاره ۞ . (یادداشت به خط مرحوم دهخدا). و این کنده مخفف کون ده است واو آن حذف شده ۞ . (انجمن آرا) (آنندراج ) :
از قحبه و کنده خانه ٔ احمد طی
ماند بزغاروی در کنده ٔ ری .

منجیک .

خواجه ٔ ما ز بهر کنده پسر
کرد از خایه ٔ شتر گلوند.

طیان .

آنکه ز حمدان خوشگوار و لطیفش
کنده و شلف آرزو برند و خرانبار.

سوزنی .

کنده ای را لوطئی در خانه برد
سرنگون افکند و در وی می فشرد.

مولوی (از آنندراج ).

آیبک به زور بازوی خود مغرور بود و امراء بزرگ ۞ خطاب «کنده » و «مواجر» کردی . (بدایعالازمان فی وقایع کرمان از یادداشت به خط مرحوم دهخدا). و رجوع به گنده شود. || (اِ) غول بیابانی . (برهان ) (فرهنگ رشیدی ). غول بیابانی و آن را به جهت عظیم جثه بودن به این نام خوانده اند و اگر به کاف فارسی گویند درست باشد چرا که گنده به معنی سطبر و قوی هیکل است . غول موهوم نیز باید چنین تصور و توهم شده باشد. (انجمن آرا) (آنندراج ). || قنداغ تفنگ . (ناظم الاطباء). || کارد گاوآهن . (فرهنگ فارسی معین ). || چرخ کوزه گر و سفالگر. || طویله و اصطبل . (ناظم الاطباء).