کهن . [ ک ُ هََ
/ هَُ ] (ص ) مقابل نو، و با لفظ شدن مستعمل . (آنندراج ). قدیم و دیرینه و فرسوده . (ناظم الاطباء). دیرینه . قدیم .مقابل نو و تازه . (فرهنگ فارسی معین ). کُهُن [ در قدیم ] ، کُهَن = کهنه . پهلوی ، کهون .
۞ در اوراق مانوی (پهلوی )، قهون
۞ (کهنه ). به پارتی ، کفون
۞ . کردی ، کَون
۞ (کهنه ، پیر). (حاشیه ٔ برهان چ معین ). دیرین . دیرینه . عتیق . عتیقه . قدیم . باستانی . باستان . مقابل نو وتازه . (از یادداشت به خط مرحوم دهخدا)
: همی دور مانی ز رسم کهن
بر اندازه باید که رانی سخن .
فردوسی .
ستیزه به جایی رساند سخن
که ویران کند خان و مان کهن .
فردوسی .
ز کشور سراسر مهان را بخواند
درم داد و گنج کهن برفشاند.
فردوسی .
هر روز نو به بزم تو خوبان ماهروی
هر سال نو به دست تو جام می کهن .
فرخی .
زمین ز مرد شود تنگ چون کهن بیشه
هوا ز گرد شود تیره چون سیه طارم .
فرخی .
فسانه ٔ کهن و کارنامه ٔ به دروغ
به کار ناید رو در دروغ رنج مبر.
فرخی .
درم هرگه که نو آید به بازار
کهن را کم شود در شهر مقدار.
(ویس و رامین ).
چو عشق نو کند دیدار در دل
کهن را کم شود بازار در دل .
(ویس و رامین ).
مثال داد تا کوشک کهن محمودی زاولی بیاراستند. (تاریخ بیهقی ص
366).
کهن بهتر از رنگ یاقوت و زر
همیدون می از نو کهن نیک تر.
اسدی .
دیر بماندم در این سرای کهن من
تا کهنم کرد صحبت دی و بهمن .
ناصرخسرو.
چو با من دشمن من دوستی جست
مرا زَانْدُه کهن زین گشت نو تن .
ناصرخسرو.
بر فضول است سرت هیچ نخواهی شب و روز
که نو آن بستانی کهن آن ندهی .
ناصرخسرو.
این جهان اندر میان آن جهان چون خانه ای است نو، اندر سرای کهن برآورده . (نوروزنامه ، از یادداشت به خط مرحوم دهخدا).
تن رها کن که در جهان کهن
جان شود زنده چون بمیرد تن .
سنائی .
سال نو است ساقیا نوبر سال ما تویی
می که دهی سه ساله ده کو کهن و تو نوبری .
خاقانی .
بنده سخن تازه کرد وآنچه کهن داشت شست
کآن همه خرمهره بود وین همه درّ ثمین .
خاقانی .
از فراش کهن بلات رسید
تا از این نورسیده خود چه رسد.
خاقانی .
دیده ٔ چرخ کهن بر چمن و باغ ملک
تازه تر از بخت تو سرو جوان دیده نیست .
خاقانی .
نه فرخ شد نهاد نو نهادن
ره و رسم کهن بر باد دادن .
نظامی .
جمله ٔ دنیا ز کهن تا به نو
چون گذرنده ست نیرزد به جو.
نظامی .
دانی که من آن سخن شناسم
کابیات نو از کهن شناسم .
نظامی .
گرت با کسی هست کین کهن
نژادش مکن یکسر از بیخ و بن .
نظامی .
ز مرده زنده شدن ممکن است و ممکن نیست
ز دشمنان کهن دوستان نو کردن .
(از تاریخ گزیده ).
دو یار زیرک و از باده ٔ کهن دو منی
فراغتی وکتابی و گوشه ٔ چمنی .
حافظ.
با یار نو از غم کهن باید گفت
با او به زبان او سخن باید گفت
لاتفعل و افعل نکند چندان سود
چون با عجمی کن و مکن باید گفت .
؟ (از امثال و حکم ص 1342).
معمار خانه های کهن را کند خراب
تا نو نهد اساس که نو بهتر از کهن .
قاآنی .
|| پیر و سال دیده . (ناظم الاطباء). پیر. سال دیده . مقابل کودک و جوان . (فرهنگ فارسی معین ). پیر. به زادبرآمده . سالخورده . (از یادداشت به خط مرحوم دهخدا)
: به کسری سپردند یکسر سخن
خردمند و دانندگان کهن .
فردوسی .
به سام این چنین گفت شاه کهن
که ای نامور مهتر انجمن .
فردوسی .
اگر برگشایم سراسر سخن
سر مرد نو گردد از غم کهن .
فردوسی .
شوی ناکرده چو حوران جنان باشی
نه چنان پیرزنان و کهنان باشی .
منوچهری .
شاخ انگور کهن دخترکان زاد بسی
که نه از درد بنالید و نه برزد نفسی .
منوچهری (از یادداشت به خط مرحوم دهخدا).
گفتند ما مردمانیم پیر و کهن . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص
248).
خروشید و گفتا مرا خیرخیر
به بیغاره دشمن کهن
۞ خواند و پیر.
اسدی (از یادداشت ایضاً).
موبدان گر نوند و گر کهنند
همه از یک زبان در این سخنند.
نظامی .
روبهی و خدمت ای گرگ کهن
هیچ بر قصد خداوندی مکن .
مولوی .
چنین گفت با من وزیر کهن
تو نیز آنچه دانی بگوی و بکن .
سعدی .
بهاران که باد آورد بیدمشک
بریزد درخت کهن برگ خشک .
سعدی .
|| سابق . پیشین . پیشینه . (از یادداشت به خط مرحوم دهخدا). گذشته
: چو بشنید افراسیاب این سخن
به یاد آمدش گفته های کهن .
فردوسی (از یادداشت به خط مرحوم دهخدا).
چو بشنید آیین گشسب آن سخن
به یاد آمدش گفته های کهن .
فردوسی (از یادداشت ایضاً).
چو بشنید افراسیاب این سخن
پشیمان شد از کرده های کهن .
فردوسی .
بدان انجمن شد دلی پرسخن
زبان پر ز گفتارهای کهن .
فردوسی .
گو عدل کن چنانکه همه یاد تو کنند
چونان مکن که یاد وزیر کهن کنند.
خاقانی .
|| جهاندیده . تجربه اندوخته . مجرب . گرم و سرد چشیده . شیرین و تلخ آزموده . فراز و نشیب دیده
: ز رستم چو بشنید خسرو سخن
پسندید گفتار پیر کهن .
فردوسی .
چو بیهوده آید ز قیصر سخن
بخندد بر آن نامه مرد کهن .
فردوسی .
کنون من یکی نامجویم کهن
اگر بشنوی تا بگویم سخن .
فردوسی .
به جایی رسیدی هم اندر سخن
که نوشد ز رای تو مرد کهن
۞ .
فردوسی .
جوان کینه را شاید و جنگ را
کهن پیر تدبیر و فرهنگ را.
اسدی .
شفیع انگیخت پیران کهن را
که نزد شه برند آن سروبن را.
نظامی .
سخندان پرورده پیر کهن
بیندیشد آنگه بگوید سخن .
سعدی .
|| مزمن
۞ : بیماریی کهن . (از یادداشت به خط مرحوم دهخدا). آنچه دیر پاید
: اگر بوره رابا سرکه بسایند و طلی کنند، گرهای کهن ببرد. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ، از یادداشت به خط مرحوم دهخدا). و بریدن آن [ بریدن شریان یافوخ ]... شقیقه ٔ کهن را بازدارد و زایل گرداند. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ، از یادداشت ایضاً). [ چکانیدن عصاره ٔ لبلاب بزرگ اندر بینی ] دردسر کهن را ببرد. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ، از یادداشت ایضاً). || ژنده . خَلَق . (حاشیه ٔ فرهنگ اسدی نخجوانی ) (یادداشت به خط مرحوم دهخدا). رَث ّ. (نصاب ، از یادداشت ایضاً). مندرس . (از یادداشت ایضاً)
: آورده اند که در مصر اقارب درویش داشت جامه های کهن به مرگ او بدریدند. (گلستان ).
-
کهن جامه . رجوع به همین کلمه شود.
|| کارکرده . فرسوده : کتابی کهن . (فرهنگ فارسی معین ). مستعمل . || گاهی برای تعظیم چیزی نیز استعمال کنند. (از آنندراج ). گاه برای تعظیم چیزی و رساندن مهارت کسی استعمال کنند: کهن دزد، کهن قصه خوان . (فرهنگ فارسی معین ). || مانده . آنچه بر آن زمانی گذشته باشد
: همی بود
۞ نالان ز درد شکم
به بازارگان داد لختی درم
بدو گفت لختی پنیر کهن
ابا مغز بادام بریان بکن
که از تو پنیر کهن خواستم
زبان را به خواهش بیاراستم
چو بشنید بهرام از او این سخن
بشد زآرزویش پنیر کهن .
فردوسی (شاهنامه چ بروخیم ج 7 صص 2150 - 2151).
و از طعامهای تیز و گشاینده دور باشند چون سیر و کرسف و شراب و کنجد و پنیر کهن . (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ، از یادداشت به خط مرحوم دهخدا).