گل

گل . [ گ ِ ] (اِ) پهلوی گیل ۞ . رجوع به هوبشمان ص 927 شود. (ازحاشیه ٔ برهان قاطع چ معین ). خاک به آب آمیخته . (برهان ) (غیاث ) (آنندراج ). طین . وَحَل . عثیر؛ گل و لای که به اطراف پایها ریزد. عثیر. گل و لای تنک . طِآة رَبدیا رَبَد؛ گل تنک . صلصال ؛ گل نیکو. (منتهی الارب ).
سرانشان به شمشیر برکرد چاک
گل انگیخت از خون ایشان ز خاک .

فردوسی .

زدی گیو بیداردل گردنش
به زیر گل و خاک کردی تنش .

فردوسی .

از سر کوه بادی اندرجست
گل من کرد زیر گل پنهان .

فرخی .

به اندازه ٔ لشکر او نبودی
گر از خاک و از گل زدندی شیانی .

فرخی .

از آب خوش و خاک یکی گل بسرشتم
کردم سر خمتان به گل و ایمن گشتم
بنگشت خطی گرد گل اندر بنوشتم
گفتم که شما را نبود زین پس بازار.

منوچهری .

مانده همیشه به گل اندر درخت
باز روان جانوران چپ و راست .

ناصرخسرو.

بموم و روغن و گل شوخ زخمه گه کن نرم
که تا بدست بزرگان دین ضرر نبود.

سوزنی .

وز گل راه و که دیوار او
مشتری بام مسیح اندای باد.

خاقانی .

چگونه ساخت از گل مرغ عیسی
چگونه کرد شخص عازر احیا.

خاقانی (دیوان چ عبدالرسولی ص 12).

در همسایگی آن زن گرمابه ای است هم آنجا برویم و از گنده پیر گل و شانه خواهیم ... شما همین جای باشید تا من گل و شانه آرم . (سندبادنامه ص 294).
ز اولین گل که آدمش بفشرد
صافی ۞ او بود دیگران همه دُرد.

نظامی .

هست خشنود هر کس از دل خویش
نکند کس عمارت گل خویش .

نظامی .

عقل در شرحش چو خر در گل بخفت
شرح عشق و عاشقی هم عشق گفت .

مولوی .

یکی بنده ٔ خویش پنداشتش
زبون دید و در کار گل داشتش .

سعدی .

آخرالامر گل کوزه گران خواهی شد
حالیا فکر سبو کن که پر از باده کنی .

حافظ.

هم نان کسان حلال خورده
هم خورده ٔ خود حلال کرده .

امیرخسرو.

|| گاهی بمعنی خاک منجمد و خشک شده نیز باشد. (غیاث ) (آنندراج ). || خاک :
همیشه تا ز گل و باد و آب و آتش هست
نهاد خلق جهان را طبایع و ارکان .

عنصری .

کسی خسبد آسوده در زیر گل
که خسبند از او مردم آسوده دل .

سعدی (بوستان ).

گر خود از اصل بنگریم او را
آب و گل مادر و پدر باشد.

؟

|| خلقت . طینت . مایه . فطرت :
گفت ای گلت از وفا سرشته
نقشت فلک از وفا نوشته .

مسعودسعد.

بختی است خود این طایفه را کز گل ایشان
گر کوزه کنی آب شود خشک به کاریز.

سوزنی .

- امثال :
کار دل است کار خشت و گل نیست .
گاو کی داند که در گل گوهر است .
گل زن و شوهر از یک تغار برداشته اند .
ندهد گل بگل خورنده طبیب .
هر کس که او گل کند گل خورد .
- خورشید به گل یا آفتاب اندودن و پوشیدن ؛ کنایه از کار بزرگ و مشهودی را مخفی کردن :
چنین داد، پاسخ بت دل گسل
که خورشید پوشید خواهی به گل .

اسدی .

کسی کو با من اندر علم و حکمت همسری جوید
همی خواهد که گل بر آفتاب روشن انداید.

ناصرخسرو.

چون بشکلت نظر کنم گویم
کس به گل آفتاب انداید.

انوری .

با عشق مزن دم صبوری
خورشید فلک به گل میندای .

ابن یمین .

کی به گل پنهان توان کردن فروغ آفتاب .

ابن یمین .

- در گل فرورفتن ؛ به کاری درماندن . به مشکلی دچار شدن :
نه سعدی در این گل فرورفت و بس
که آنانکه بر روی دریا روند.

سعدی (طیبات ).

- در گل ماندن ؛ کنایه از درماندن و عاجز شدن . سرگردان و حیران شدن :
مشو با زبون افکنان گاودل
که مانی در اندوه چون خر به گل .

نظامی .

غریق غم شدم افتاده در دل
بماندم چون خری رنجور در گل .

نظامی .

هرکه به گل دربماند تا بنگیرند دست
هرچه کند سعی بیش پای فروتر شود.

سعدی (طیبات ).

- گل بر سر داشتن و نشستن ؛ شتاب کردن . عجله کردن :
که گر گل بسرداری اکنون مشوی
یکی تیز کن مغز و بنمای روی .

فردوسی .