گلپایگان . [ گ ُ ی ِ ] (اِخ ) یکی از شهرستانهای استان ششم خوزستان خلاصه ٔ مشخصات آن بشرح زیر است : حدود: از شمال به شهرستان اراک ، از جنوب به شهرستان اصفهان و فریدن ، از خاور به بخش میمه شهرستان کاشان و از باختر به بخش الیگودرز از شهرستان بروجرد. هوای شهرستان نسبت به پستی و بلندیهایی که دارد متغیر است ، بدین معنی که هوای قسمت های کوهستانی بخش مرکزی و بخش خوانسار سردسیر و قسمتهای جلگه ای معتدل است . سلسله جبال مرکزی ایران از این شهرستان میگذرد و جهت ارتفاعات از شمال باختر به جنوب خاوری است و مرتفعترین قسمت کوهها در جنوب شهرستان قرار گرفته و خطالرأس آنها حد طبیعی این شهرستان با شهرستان های فریدن و اصفهان است . مرتفعترین قله کوههای مذکور معروف به قله حاجی قارا به ارتفاع
3659 گز است . مهمترین رودخانه ٔ شهرستان رودخانه ٔ مشهور به قبله است که از کوههای جنوبی خوانسار ودره های دایی ، دربند و دره دراز سرچشمه گرفته و پس ازعبور از بخش خوانسار وارد بخش مرکزی گلپایگان میشودو رودخانه ٔ دیگری به نام لعل بار یا اناربار نیز دارد که از کوههای بختیاری سرچشمه گرفته و اخیراً در نزدیکی قریه ٔ اختخوان سد مهمی روی این رودخانه بنا شده . رودخانه مذکور پس از گذشتن از گلپایگان به رودخانه ٔ لعل بار معروف قسمتی از قرای کنار رودخانه ٔ شهرستان محلات و بخش دلیجان و بخش حومه ٔ شهرستان قم را مشروب و در خاور شهرستان قم به مسیله منتهی میشود. طغیان آن مانند سایر رودهای کشور اواخر زمستان و اوایل بهار و موقع بارندگی است . محصول عمده ٔ شهرستان عبارت است از غلات ، پنبه ، حبوبات ، میوه جات و لبنیات . شهر گلپایگان بوسیله ٔ راه شوسه از طریق خمین به قم ، اراک و خوانسار مربوط است . این شهرستان از دو بخش مرکزی گلپایگان و بخش خوانسار تشکیل شده است . این شهر از چهار دهستان و
10 آبادی تشکیل شده که جمعیت آن به اضافه ٔ سکنه ٔ شهر
22000 تن است .
1- دهستان جلگه دارای
18 آبادی که جمعیت آن به اضافه ٔ سکنه ٔ مرکز ده
16500 تن است .
2- دهستان پشتکوه دارای
9 آبادی که جمعیت آن به اضافه ٔ سکنه ٔ مرکز ده
6300 تن است .
3- دهستان عربستان دارای
8 آبادی که جمعیت آن به اضافه ٔ سکنه ٔ مرکز ده
6500 تن است .
4- دهستان حومه ٔ کنار رودخانه دارای
24 آبادی به اضافه ٔ سکنه ٔ مرکز ده
3500 تن است و جمع
69 آبادی
54800 تن . بخش خوانسار دارای
14 آبادی و دارای
12000 نفر سکنه است . بنابر آمار فوق شهرستان گلپایگان از
83 آبادی بزرگ و کوچک تشکیل شده ، جمعیت آن
66800 تن است . مذهب ساکنین بخش مسلمان و زبان مادری آنها فارسی است . شهر گلپایگان در
106هزارگزی جنوب خاوری اراک و
213هزارگزی جنوب باختری قم واقع و مختصات جغرافیائی آن بشرح زیر است . طول
50 درجه و
18 دقیقه و عرض
33 درجه و
26 دقیقه ، اختلاف ساعت با تهران
4 دقیقه و
30 ثانیه است ، یعنی وقتی طهران ساعت
12 است گلپایگان ساعت
11 و
55 دقیقه و
30 ثانیه است . ارتفاع شهر از سطح اقیانوس
1924 گز است . بنابراین
724 متر از تهران و
950 متر از قم مرتفعتر و به همین لحاظ هوای آن نیز از دو شهر مذکور سردتر است . شهر گلپایگان یکی از شهرهای قدیمی کشور بوده و دارای ابنیه و عمارات قدیمی از جمله مسجد و مناری از دوره سلاجقه است . بنای امامزاده
17 تن و از دوره صفویه و کتیبه آن بنام امامقلی خان منقوش است . سکنه ٔ شهر به اضافه ٔ
9 آبادی نزدیک در حدود
22هزار تن است . این شهر یک دانشسرا، یک دبیرستان و شش باب دبستان دارد. (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج
6). نام شهری است به عراق در میان اسپاهان و همدان و بانی آن همای چهره آزاد بنت بهمن درازدست پسر اسپندیار روئین تن بوده و آنرا چهرزادگان مینامیدند و جرفادقان معرب آن است . (آنندراج )
: تا بخت جاودان بتو داده ست فر و جاه
گل پایگان بهشت کند فر و جاه تو.
امیرمعزی (دیوان ص 678).