مثل . [ م َ ث َ ] (ع اِ) مانند. همتا. ج ، امثال . (منتهی الارب ) (آنندراج ). شبه . نظیر. (از اقرب الموارد). همتا. (ناظم الاطباء)
: چون دل از دست بدادی مثل کره ٔ توسن
نتوان بازگرفتن به همه خلق عنانش .
سعدی .
-
مثل اعلی ؛ نمونه ٔ عالی . نمونه ٔ بارز. صنم عقلی .و رجوع به صنم عقلی شود.
|| مثال . (ناظم الاطباء)
: یک مثل ای دل پی فرقی بیار
تا بدانی جبر را از اختیار
دست کآن لرزان بود از ارتعاش
و آنکه دستی را تولرزانی ز جاش
هر دو جنبش آفریده ٔ حق شناس
لیک نتوان کرد این با آن قیاس .
(مثنوی چ خاور ص 32).
|| صفت و منه قوله تعالی : مثل الجنة التی وُعِدَ المتقون
۞ . || حدیث . (از منتهی الارب ) (آنندراج ) (اقرب الموارد) (ناظم الاطباء). || دلیل . (منتهی الارب ) (آنندراج ) (ناظم الاطباء). حجت و گویند اقام له مثلا. (از اقرب الموارد). || داستان . (مهذب الاسماء) (منتهی الارب ) (آنندراج ). داستان و قصه . (ناظم الاطباء). افسانه .فسانه . (یادداشت به خط مرحوم دهخدا)
: رای هند فرمود برهمن را که بیان کن از جهت من مثل دو تن که به یکدیگر دوستی دارند. (کلیله و دمنه ).
هان و هان تا ز خری دم نخوری
ور خوری این مثلش گوی نخست
که خری را به عروسی بردند
خر بخندید و شد از قهقهه سست .
خاقانی (دیوان چ سجادی ص 836).
چون کار دلم ساخته شد ساختم از خود
شیرین مثلی بشنو با عقل بپیوند.
خاقانی (دیوان چ سجادی ص 759).
صورت حال و خصم خاقانی
مثل مار و باغبان افتاد.
خاقانی .
آن مثل خواندی که مرغ خانگی
دانه ای در خورد و پس گوهر بزاد.
خاقانی .
گر از سعد زنگی مثل ماند یاد
فلک یاور سعد بوبکر باد.
(بوستان ).
|| وصف حال و حکایت و افسانه و داستان و قصه ٔ مشهور شده که برای ایضاح مطلب آورند. (ناظم الاطباء) (از غیاث ). علمای بلاغت گویند که مثل در محاورات حکم برهان دارد در عقلیات . (آنندراج ). سخن سایر فاشی الاستعمال که در مضرب و مورد خود ممثل شده باشد و مراد از مورد آن حالت اصلی است که سخن بدان مناسبت وارد شده است و مراداز مضرب حالت شبیه بدان است که از آن سخن اراده می گردد. (از کشاف اصطلاحات الفنون ). علاقه ٔ شباهت چون میان دو جمله باشد آن را تمثیل نامند و چون تشبیه فاشی الاستعمال و شایع باشد آن را مثل خوانند. (یادداشت به خط مرحوم دهخدا). در اصطلاح ادبا مثل نوع خاصی است که آن را به فارسی داستان و گاهی به تخفیف دَستان می گویند و داستان در فارسی میان دو معنی مثل و افسانه مشترک است . در تعریف مثل یا داستان ائمه ٔ ادب عربی و فارسی به رسم و عادتی که در تعریف مصطلحات علمی و ادبی دارند شناساندن به حد یا رسم را در نظر گرفته و بارعایت این منظور عبارات مختلف را آورده اند. ابوالعباس محمدبن یزید معروف به مبرد (متوفی در سال
285 هَ . ق .) مثل را از مثول به معنی مشابهت و همانندی گرفته و چنین تعریف کرده است که مثل سخنی رایج و شایع است که بوسیله ٔ آن حالی دوم را به حالی اول یعنی حالتی را که اخیراً حادث شده است به حالتی که پیش از آن حادث شده و شبیه به آن است تشبیه کنند چنانکه درباره ٔصنعتگر یا صاحب کالایی که از حاصل صنعت یا کالای خود در نهایت احتیاجی که به آن دارد استفاده نمی کند می گویند کوزه گر از کوزه ٔ شکسته آب می خورد و به گفتن این سخن حالت آن شخص را به حالت کوزه گری که پیش از او وجود داشته و از کوزه ٔ شکسته آب میخورده است تشبیه می کنند. دیگری مثل را از مثول به معنی راست ایستاده و بر پای بودن گرفته و گفته است : مثل حکمی است که درستی و راستیش نزد همه ٔ عقول مسلم و ممثل یعنی راست ایستاده باشد. ابویوسف یعقوب بن سکیت معروف به ابن السکیت (متوفی در سال
244 هَ . ق .) مثل را مانند مبرد از مثول به معنی مشابهت گرفته و در تعریفش گفته است : مثل جمله ای است که با مثل خود در لفظ مختلف و در معنی متحد باشد مانند مثل کوزه گر که اگر درباره ٔ خیاطی که جامه اش پاره است گفته شود معنی و مفادش با معنی و مفاد این جمله که فلان با اینکه خیاط است جامه ٔ پاره می پوشد یکی است ، لیکن لفظ آن دو جمله ٔ مختلف است . ابواسحاق ابراهیم بن سیار، معروف به نظام گوید در مثل چهار چیز مجتمع است که در سخنان دیگر باهم جمع نمی شود وآن عبارت است از کوتاهی و کمی لفظ و روشنی معنی و خوبی تشبیه و لطف کنایه و این آخرین پایه ٔ بلاغت سخن است که بالاتر از آن ممکن و متصور نیست . ابوعبید قاسم بن سلام (متوفی در سال
223 هَ . ق .) درباره ٔ امثال عرب گوید: مثل رشته و شعبه ای از فلسفه و حکمت عرب در زمان جاهلیت و عصر اسلام است که در اثنای سخن می آورند و بوسیله ٔ آن مقصود خود را به کنایه که - ابلغ از تصریح است - ادا می کنند و در امثال سه وصف مطلوب که اختصار لفظ و صحت معنی و حسن تشبیه باشد مجتمع است . و اما دانشمندان اروپا اغلب مثل را بجای تحدید، توصیف کرده و برخی هم به تحدید و تعریف آن پرداخته اند و سخنان چند تن از آنها را نقل می کنیم : «سینیسیوس اریستاتل » فیلسوف یونانی (
370-
413م .) گوید مثل اثری از بنای درهم شکسته و فروریخته ٔ فلسفه ٔ قدیم است که از میان ویرانه های بی حد و شمار آن بنا نمودار و بسبب اختصار لفظ و روشنی معنی و آسانی تلفظ باقی و پایدار مانده و از خاطرها نرفته است . سروانتس شاعر معروف اسپانیولی گوید: مثل جمله ٔ کوتاهی است که از تجربه ٔ دراز تولد یافته و می یابد. لرد روسل دانشمند انگلیسی (
1792-
1878 م .) گوید: مثل زاده ٔ فکر یک جمع و نادره گویی یک فرد است . ملیح ترین توصیفها توصیفی است که آبه دو سَن پیر
۞ فرانسوی (
1658-
1743 م .) کرده و گفته است : مثل آوازی است که از تجربه منعکس شده و به عبارت کوتاهتر مثل صدای (ردالصوت ) تجربه است . از این اوصاف یا تعریفات معلوم میشود که ادبا و دانشمندان مغرب زمین هم اختصار لفظ و وضوح معنی و لطف ترکیب را از شروط مثل می دانند زیرا تا این اوصاف در عبارتی جمع نشود آن عبارت مورد قبول عامه واقع نمی شود و استعمالش در محاورات همگان شایع و رایج نمی گردد.
از مجموع تعریفها و توصیفهائی که ذکر شد معنی اصطلاحی مثل و یا تعریف جامع و مانع آن را می توان بدین عبارت استنباط کرد:مثل جمله ای است مختصر و مشتمل بر تشبیه یا مضمون حکیمانه که بسبب روانی لفظ و روشنی معنی و لطف ترکیب شهرت عام یافته باشد و همگان آن را بدون تغییر و یا با اندک تغییر در محاوره بکار برند.
این تعریف شامل امثال حکمی و تمثیلی هر دو میشود و حکایاتی را که در مقام تمثیل و تشبیه وقایع می آورند از قبیل حکایات کلیله و دمنه و مرزبان نامه از مفهوم و مفاد مثل خارج می سازد، زیرا این نوع تمثیل گذشته از اینکه یک جمله نتواند بود مزیت اختصار را هم فاقد است ، و بعضی که مثل را عبارت از حکایت تمثیلی دانسته اند معنی لغوی و تعریف ادبی را مخلوط کرده و به این اشتباه خود را به حیرت انداخته و بالاخره ناچار شده اند که مثل را به مشهور و نامشهور تقسیم کنند. به این تعریف جمله هایی هم که دارای مزایا و محسنات اختصار لفظ و روشنی معنی و لطف ترکیب ، لیکن نامشهور است از مثل خارج می شود چه شهرت بین عامه از شروط اصلی مثل است و کسانی که مثل را به مشهور و نامشهور تقسیم کرده اند بجا رفته اند و اما قید آخر تعریف که همگان آن را بدون تغییر در محاوره بکار برند، تفسیر و توضیح شهرت عام یافتن است زیرا جمله را در صورتی مشهور عام توان خواند که همگان آن را به یک صورت استعمال کنند و در الفاظ وترکیب آن تغییری ندهند و اگربدهند به نوعی باشد که بصورت اصلی و اصل معنی جمله خللی وارد نیاورد و گرنه تغییر عبارت مثل ، چنانکه در عربی معمول است ، به هیچ وجه جایز نیست . (از مقاله ٔ احمد بهمنیار، مجله ٔ یغما سال دوم شماره ٔ
2 و
3)
: زان در مثل گذشت که شطرنجیان زنند
شاهان بی هده چو کلیدان بی کده .
عسجدی (لغت فرس ص 434).
مثل من بود بدین اندر
مثل زوفرین و از هر خر.
عنصری .
زین مثل حال من نگشت و نتافت
که کسی شال جست و دیبا یافت .
عنصری .
در مثل است اینکه چون به جای بود سر
ناید کم مرد را ذخیره و سامان .
ابوحنیفه ٔ اسکافی .
پس چرا گویند اندر مثل «الملک عقیم ». (تاریخ بیهقی چ ادیب ص
39).
دمنه بکار اندر است و گاو نه آگاه
جز که ترا این مثل نشاید گفتن .
ناصرخسرو.
چون تو بزنی بخورد بایدت
این خود مثل است در خراسان .
ناصرخسرو.
مثل هست این که جامه ٔ تن زیان باشد مرآن کس را
که سال و مه نباشد جز به خان این و آن مهمان .
ناصرخسرو.
دنیات دور کرد ز دین وین مثل تراست
کز شعر بازداشت ترا جستن شعیر.
ناصرخسرو.
مثل است اینکه چو موشان همه بیکار بمانند
دیوشان
۞ گیرد و آیند و سر گربه بخارند.
ناصرخسرو (دیوان ص 105).
و ای اسکندر این مثل یاددار که «هر چه در جهان هر که در جهان » چون تو خواهی که جمله ٔ جهان بستانی رنج همه کس بباید کشیدن . (اسکندرنامه ٔ نسخه ٔ نفیسی ).
و در مثل هست که تندرستی پادشاهی است . (ابوالفتوح رازی ).
این مثل را نگر نداری سست
که اقارب عقاربند درست
۞ .
سنائی .
کرده ٔ قصار و پس عقوبت حداد
این مثل است آن اولیای صفاهان .
خاقانی (دیوان چ سجادی ص 356).
مثل
۞ «جام وپارسایان » هست
لب دریا و مرغ بوتیمار.
خاقانی (دیوان چ سجادی ص 356).
ولیک آن مثل راست باشد که شاه
به ار وقت خواری درافتد به چاه .
نظامی .
سایر است این مثل که مستسقی
نکند رود دجله سیرابش .
سعدی .
مثل زیرکان و چنبر عشق
طفل نادان و مار رنگین است .
سعدی .
و این معنی نزدیک است بدان مثل که گویند از هرزیان زیرکی حاصل آید. (تجارب السلف ).
نشنیدستی تو این مثل پنداری
باخشت به آسیا شوی خاک آری .
(از نزهة القلوب ).
پوستین پاره ای ز دوشم کم
مثل است این که سرفدای شکم .
بهائی .
-
مثل سائر ؛ مثالی که رایج و جاری باشد. و همه کس گویند. ضرب المثل . (ناظم الاطباء).
-
مثل عین ممثل نیست ؛ نظیر بلاتشبیه . (امثال و حکم ج
3 ص
1462).
-
مثل گفتن ؛ بیان کردن حکایات خوشایند و قصه خواندن و چیزی را بطور تمثیل بیان کردن . (ناظم الاطباء).
-
ایراد مثل ؛ مثل آوردن . مثل زدن . مثل ذکرکردن
: مقصود از ایراداین مثل آن است . (انوار سهیلی ).
-
به مثل ؛ مثلاً. فی المثل . (یادداشت به خط مرحوم دهخدا)
: گر من به مثل سنگم با تو غرماسنگم
ور زانکه تو چون آبی با خسته دلم ناری .
ابوشکور.
به شاهراه نیاز اندرون سفر مسگال
که مرد کوفته گردد بدان ره اندر سخت
وگرخلاف کنی عقل را و هم بروی
بدرد ار به مثل آهنین بود هملخت .
کسائی .
پشت دستی به مثل چون شکم قاقم نرم
چون دم قاقم کرده سر انگشت سیاه .
کسائی .
جهان ما به مثل می شده است و ما میخوار
خوشیش بسته به تلخی و خرمی به خمار.
قمری .
درست گویی نخاس گشت باد صبا
درخت گل به مثل چون کنیزک نخاس .
منوچهری .
رزبان آمد و حلقوم همه باز برید
قطره ای خون به مثل از گلوی کس نچکید.
منوچهری .
و این هم از اتفاقهای بد بود که بکتغدی را نخواند و بیازرد که بکتغدی به مثل چون امیر غلامان بود و هر چه وی گفتی آن کردندی . (تاریخ بیهقی چ فیاض ص
620).
به مثل پای گر نهد بر سنگ
سنگ گردد به پیش پایش زر.
مسعودسعد.
من و پدران من به مثل مورچه را نیازرده ایم تا به هلاک آدمی چه رسد. (تاریخ بخارا).
گر ز باد است و گر از آب دو طوفان به مثل
هر دو نوع از پی طوفان به خراسان یابم .
خاقانی .
بلک آن چنان شده ز ضعیفی که بگذرد
در چشم سوزنی به مثل جسم لاغرش .
خاقانی .
گر به مثل روز رزم ، رخش تو نعل افکند
یاره کند در زمانش دست شهور و سنین .
خاقانی .
هر که به طوفان تو خوابش برد
ور به مثل نوح شد آبش برد.
نظامی .
مشکل تر آنکه گر به مثل دور روزگار
روزی دو مهلتی دهدت گویی آن بقاست .
(از تاریخ گزیده ).
-
در مثل ؛ مثلاً. فی المثل . به مثل . (یادداشت به خط مرحوم دهخدا).
|| آیت و منه فی القرآن : و جعلناه مثلا لبنی اسرائیل
۞ ؛ یعنی آیت و نشانه ای که بر ثبوت وی دلالت کند. (از اقرب الموارد). || عبرت و منه فی القرآن : فجعلناهم سلفاً و مثلاً للاَّخرین
۞ . (اقرب الموارد). || (ق ) فی المثل . مثلاً. (یادداشت به خط مرحوم دهخدا)
: سخن دانی که بشکافد مثل موی
سخن گویی که بچکاند مثل زر
دو چشمش سوی مهمانان خواجه
همی خواهد ز هر کس عذر مهتر.
فرخی .
میر صاحب به تو و دیدن تو شادتر است
که به دیدار سماعیل مثل ابراهیم .
فرخی (دیوان چ عبدالرسولی ص 246).
مثل زرّ کاه است و دست تو باد
خزانه ٔ تو و گنج تو بادخن .
فرخی (دیوان چ عبدالرسولی ص 311).