مژگان

مژگان . [ م ُ / م ِ ژَ / ژِ / ژْ ] (اِ) جمع مژه است که موی پلک چشم باشد یعنی مژه ها. (برهان ) (آنندراج ). مویهای پلک چشم . (ناظم الاطباء). جمع مژه . (غیاث ). همه ٔ مژه ها که موهای پلک چشم باشد. (یادداشت به خط مرحوم دهخدا). موهای ریزی که لبه ٔ قدامی کنار آزاد پلکهای فوقانی و تحتانی را در انسان و غالب پستانداران پوشانده است و عمل آنها علاوه بر زیبائی و زینت دادن چشم ، حفاظت چشم است . (از دایرةالمعارف کیه وکتاب ششم کالبدشناسی توصیفی تألیف استادان کالبدشناسی ). در روی لبه ٔ قدامی کنار آزاد پلکهای فوقانی و تحتانی فقط مژگان دیده میشود که تعداد آنها در انسان صد تا صد و پنجاه در پلک فوقانی است و هفتاد تا هفتاد و پنج در پلک تحتانی . (از کتاب ششم کالبدشناسی توصیفی ). صاحب آنندراج آرد: اعراب نقاب ، الماس ، بازانگشت ، ناخن ، بال سمندر، پریزاد، پنجه ، پنجه ٔ شیر، تار، ترکش ، تیر کج پیکان ، تیر ناوک ، تیغ، تیغ زهرآلود، تیغکج ، تیغ لنگردار، جاروب جوی ، چنگل شهباز، چوب ، حکاک ، خار، خاکروب ، خامه ، خدنگ ، خنجر، خوابیده دست ، دشنه ٔخونریز، دشنه ٔ سیه تاب ، رشته ٔ گوهر، رگ خواب ، زبان مار، زنبور، سبزه ، سطر، سنان ، سوزن ، شاخ ، شکر، طفل ، عصای دست ، عنکبوت ، عنکبوتی ، فواره ، قفل کف ، کلک ، کلید، گلستان ، گلشن ، مصرعه ، موج ،مور،نشتر، نیستان ، از تشبیهات اوست . و آتش بار، آتش دست ، اشک آلود، اشک پاش ، اشک افشان ، اشک بار، برگردیده ، ارغوانی ، برگشته ، بلند، بیتاب ، پرنم ، تیزتیر، تیزدست ، جگرگستر، جگربالا، جنگجوی ، خواب آلوده ، خوابیده ، خوش تقریر، خوش رقم ، خوش نگاه ، خون آلود، خونخوار، خونریز، خونفشان ، خونین ، خیال باز، دراز، دلجوی ، دلدوز، رسا، زبان دراز، زهرآلود، سبکبال ، سبکدست ، سخن پرداز، سخنگوی ، سرمه سا، سمن افشان ، سیاه ، سیل بار، شکارانداز، طوفان طراز، عشوه باز، عیار، غم آلوده ، فتنه باز، کافرکیش ، کج ، کج بالین ، کج نهاد، کینه خواه ، گرانخواب ، گردآلود، گره گشا، گریه ناک ، گیرا، نظاره پیوند، نمناک ، نیم باز، از صفات اوست :
چو کاوس کی روی خسرو بدید
سرشکش ز مژگان به رخ برچکید.

فردوسی .

ببارید پیران ز مژگان سرشک
تن پیلسم درگذشت از پزشک .

فردوسی .

گرفتند مر یکدگر را کنار
پر از درد و مژگان چو ابر بهار.

فردوسی .

چو دیلمان زره پوش شاه مژگانش
به تیز زوبین بر پیل ساخته خنگال .

عسجدی .

سنبل رخسار تو زنگی آتش پرست
نرگس مژگان ۞ تو هندوی آئینه دار.

اسدی (ازآنندراج ).

خود دجله چنان گرید صد دجله ٔ خون گویی
کز گرمی خونابش آتش چکد از مژگان .

خاقانی .

در پهلوی خُم پشت خَم بنشین و دریا کش بدَم
بر چین به مژگان جرعه ، هم از خاک و مژگان تازه کن .

خاقانی .

سر دامان شبستان کن بشرط آنکه هر روزی
بساطی سازی از رخسار و جاروبی ز مژگانش .

خاقانی .

آتش خورشید ز مژگان من
آب روان کرده بر ایوان من .

نظامی .

گوزن از حسرت این چشم چالاک
ز مژگان زهر پالاید نه تریاک .

نظامی .

بدان مژگان که چون بر هم زند نیش
کند زخمش دل هاروت را ریش .

نظامی .

درازی شب از مژگان من پرس
که یکدم خواب در چشمم نگشته ست .

سعدی (گلستان ).

تیر مژگان و کمان ابرویش
عاشقان را عید قربان می کند.

سعدی .

نوک مژگانم به سرخی بر بیاض روی زرد
قصه ٔ دل می نویسد حاجت گفتار نیست .

سعدی .

گر چنین جلوه کند مغبچه ٔ باده فروش
خاکروب در میخانه کنم مژگان را.

حافظ.

حنای عیدی ما نیست غیر از این که کنم
بخون دیده سرانگشت های مژگان سرخ .

طالب آملی (از آنندراج ).

مژگان بیدلان تو بال سمندر است
گر ریزه های شعله فشاند غریب نیست .

طالب آملی (آنندراج ).

طفل مژگان می مکد انگشت چون طفلان مهد
مادر چشم مرا پستان مگر کم شیر شد.

طالب آملی (از آنندراج ).

نشان صافی شست است اینکه چشمش را
نشد ز ریختن خون خدنگ مژگان سرخ .

صائب (دیوان ص 285).

گرچه رنگ آشتی خط بر عذارش ریخته ست
می چکد زهر عتاب از تیغ مژگانش هنوز.

صائب .

پریزادی است مژگانت که از چشم
گرفته در بغل آهوی مستی .

صائب .

چشمت بدامن مژگان بر کباب دل
بادی زده که بال سمندر شکسته است .

مسیح کاشی (از آنندراج ).

سراپایم ز دردت آنچنان لبریز شیون شد
که از مضراب اشکم تار مژگان در فغان آمد.

ابوطالب کلیم (از آنندراج ).

بمیرم از برای آن خمارآلوده چشمانش
که پنداری عصای دست بیمار است مژگانش .

میرزاطاهر وحید (از آنندراج ).

از پرده ٔ عنکبوتی نرگس تو
در دل زده عنکبوت مژگان تو چنگ .

یوسف اعرج (از آنندراج ).

مورمژگانت که یأجوج سد اسکندر است
هر نفس صد رخنه در بنیاد طاقت می کند.

محمد میر افضل ثابت (از آنندراج ).

چشم ترا ز لشکرمژگان شدم اسیر
تیر مژه ز نرگس مژگان نشان نداد.

خواجه آصفی (از آنندراج ).

شکست دل که مشق خاطر تست
خراش کلک مژگان را مکن سست .

حکیم زلالی (از آنندراج ).

ز هجرروی تو مژگان من همیشه تر است
هزار خار دهند آب از برای گلی .

شاهزاده افسر.

نه همین صف زده مژگان سیه باید داشت
در صف دل شدگان هم نگهی باید کرد.

نشاط اصفهانی .

- مژگان آفتاب ؛ کنایه از خطوط شعاعی . (آنندراج ).خطوط شعاعی نور آفتاب . مژگان خورشید :
این بوستان کیست که مژگان آفتاب
چون خار گردن از سر دیوار میکشد.

صائب (از آنندراج ).

رجوع به مژگان خورشید شود.
- مژگان بر ابروزدن ؛ کنایه است از اعراض کردن و رو برتافتن .(آنندراج ) :
رقیب آمد که بیرونش کنم مژگان بر ابرو زد
که این مایه ندانی تو که ما را یار غار است این .

خاقانی (دیوان چ سجادی ص 655).

- مژگان برهم زدن ؛ مژگان به هم بستن . (آنندراج ). مژگان بستن :
مژگان به هم نمی زند از آفتاب حشر
آیینه ای که حسن تو در بر گرفته است .

صائب (از آنندراج ).

رجوع به مژگان به هم بستن و مژگان بستن شود.
- مژگان بستن ؛ مژگان برهم زدن . مژگان به هم بستن :
دیده وا کردن قیام و بستن مژگان قعود
در تماشایت سراپا طاعتم از چشم خویش .

بیدل (از آنندراج ).

رجوع به مژگان برهم زدن و مژگان به هم بستن شود.
- مژگان به هم آوردن ؛ مژگان به هم بستن . مژگان به هم سودن . (آنندراج ) :
حاصل جمعیت اسباب جز غیرت نبود
مفت ما بیدل که مژگانی به هم آورده ایم .

ظهوری (از آنندراج ).

رجوع به مژگان به هم بستن و مژگان به هم سودن شود.
- مژگان به هم بستن ؛ مژگان برهم زدن . مژگان سودن . مژگان به هم آوردن . مژگان به هم سودن . (آنندراج ). مژگان بستن . رجوع به مژگان برهم زدن و مژگان به هم آوردن و مژگان به هم سودن و مژگان سودن و مژگان بستن شود.
- مژگان به هم سودن ؛ مژگان به هم آوردن . مژگان بهم بستن . (آنندراج ) :
گه نظاره از بس نازکی مژگان به هم سودن
کم ازدندان فشردن نیست بر لبهای میگونش .

داراب بیک جویا (از آنندراج ).

رجوع به مژگان به هم آوردن و مژگان به هم بستن شود.
- مژگان ِ تر ؛ کنایه از چشم اشکبار :
چشم امید به مژگان تر خود داریم
روی خود تازه به آب گهر خود داریم .

صائب .

- مژگان خورشید ؛ کنایه از خطوط شعاعی . (آنندراج ). خطوط شعاعی نور آفتاب . مژگان آفتاب . رجوع به مژگان آفتاب شود.
- مژگان دراز ؛ از اسمهای محبوب است . (آنندراج ). معشوقی که چشمهایش دارای مژگان طویل است :
جفا بر شد ای شوخ مژگان دراز
مزن دست بر نرگس خشم و ناز.

ظهوری (از آنندراج ).

- مژگان دمیدن ؛ مژگان رستن . مژگان به هم بستن . (آنندراج ) :
مگر کان جود تو را مهر دید
که مژگان زرین ز چشمش دمید.

ظهوری (از آنندراج ).

رجوع به مژگان رستن و مژگان به هم بستن در معنی دوم شود.
- مژگان رستن ؛ مژگان دمیدن . مژگان به هم بستن . (آنندراج ). رجوع به مژگان دمیدن و مژگان به هم بستن در معنی دوم شود.
- مژگان زائد ؛ مژه ٔ زیادی . رجوع به مژه ٔ زیادی شود.
- مژگان زرین ؛ مژگان زرین چنگ . کنایه از مژگان میگون . (آنندراج ).
- || کنایه از اشعه :
مگر کان جود تو را مهر دید
که مژگان زرین زچشمش دمید.

ظهوری (از آنندراج ).

- مژگان زرین چنگ ؛ مژگان زرین . کنایه از مژگان میگون . (آنندراج ) :
در جهان میخواست قحط شبنم جان افکند
آنکه مژگان تو را چون مهر زرین چنگ کرد.

صائب (از آنندراج ).

- مژگان سفید کردن ؛ کنایه از پیر و معمر شدن . (آنندراج ).
- مژگان سودن ؛ مرادف مژگان به هم بستن . (آنندراج ). رجوع به مژگان به هم بستن در معنی اول شود.
- مژگان سیاه ؛ از اسمهای محبوب است . (از آنندراج ). کنایه از معشوقی که دارای مژه های سیاه است :
سیه شد روزم از مژگان سیاهان
ندیدم راستی زین کج کلاهان .

میرزارضی دانش (از آنندراج ).

- مژگان فرنگ ؛ از اسمهای محبوب است . (آنندراج ) :
مصور چون به فکر چشم آن مژگان فرنگ افتد
قلم را از نی نرگس کند در وقت تحریرش .

ملابیخود جامی (از آنندراج ).

- مژگان گرم کردن ؛ چشم گرم ساختن . چشم گرم کردن . دیده گرم کردن . مژه گرم کردن ۞ . کنایه از اندکی خواب کردن . (آنندراج ).
- || عاشق شدن . (آنندراج ).
- آب ِ مژگان ؛ اشک . سرشک :
ز بهرام چندی سخن راندند
همی آب مژگان برافشاندند.

فردوسی .

- تیر مژگان ؛ (اضافه ٔ تشبیهی به مناسبت شباهت مژگان یا هر یک از مژه ها به تیر)؛ مژه های راست و بلند چون تیر.
- || کنایه از نگاه نافذ معشوق بر دل عاشق .
|| حالا به سبب کثرت استعمال معنی جمعیت از آن مفقود گشته و معنی مژه که واحد است از آن می آید. (آنندراج ) (از غیاث ) (از برهان ). مژه . (ناظم الاطباء) (شعوری ). هُدب . (منتهی الارب ) (دهار). و رجوع به مژه شود.