نیش . (اِ)
۞ مبضغ. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). افزاری بود به صورت نیش که بدان رگ گشایند. (انجمن آرا). نیشتر. نشتر. تیغ. مفصد. مشرط. (یادداشت مؤلف )
: گفت فردانیش آرم پیش تو
خود بیاهنجم ستیم از ریش تو.
رودکی .
گرت بهره نوش است بی نیش نیست
دلی نیست کز نیش او ریش نیست .
فردوسی .
به دیدارش هرکس که نباشد خوش و خرم
شود هر مژه در چشمش نیشی و نصالی .
فرخی .
نیش بگرفت و گفت عز علیک
اینچنین دست را که یارد خست .
عنصری .
خر خمخانه را ناسور پیدا گشت و بیطارم
به نیش از سقبه آن ناسور یک هفته بر دارم .
سوزنی .
خاقانی را به نیش مژگان
بس کز رگ جان گشاده ای دم .
خاقانی .
نیش مژگان چنان زدی به دلم
که سر نیش در جگر بشکست .
خاقانی .
رگ را سر نیش یاد نارم
چون بالش پرنیان ببینم .
خاقانی .
نیشی بداده بود زهرآلود تا سلطان را بدان فصد کند. (راحةالصدور).
چو خون در تن ز عادت بیش گردد
سزای گوشمال نیش گردد.
نظامی .
ترسم ای فصاد اگر فصدم کنی
نیش را ناگاه بر لیلی زنی .
مولوی .
طفل می ترسد ز نیش و احتجام
مادر مشفق در آن غم شادکام .
مولوی .
عاقبت درد دل به جان برسید
نیش فکرت به استخوان برسید.
سعدی .
مرا خود دلی دردمند است و ریش
تو نیزم مزن بر سر ریش نیش .
سعدی .
|| آلت زهر ریختن کژدم و زنبور و امثالها. (سروری ). سوزن گونه ای که بر دم زنبور و کژدم و بیشتر گزندگان است زدن را و زهر ریختن را. حمة. ابره . (یادداشت مؤلف )
: گرت بهره نوش است بی نیش نیست
دلی نیست کز نیش او ریش نیست .
فردوسی .
شد مژه گرد چشم او ز آتش
نیش و دندان کژدم و کربش .
عنصری .
یکی چون مرغ پرنده ولیکن پرش اندیشه
یکی ماننده ٔ کژدم ولیکن نیش او در فم .
ناصرخسرو.
نیش نهان دارد در زیر نوش
سوسن خوشبویش چون سوزن است .
ناصرخسرو.
درختی شگفت است مردم که بارش
گهی نیش و زهراست و گه نوش و شکّر.
ناصرخسرو.
نیش عقرب شده و قوس قزح
هم کمان هم سر پیکان اسد.
خاقانی .
نه کژدم سر نیش زد عالمی را
که او را وبال آمد آن نیش کو زد.
خاقانی .
به زنبوره ٔ تیر زنبورنیش
شده آهن و سنگ را روی ریش .
نظامی .
هر دو گون زنبور خوردند از محل
لیک شد زآن نیش و زین دیگر عسل .
مولوی .
من خود از کیدعدو باک ندارم لیکن
کژدم از خبث طبیعت بزند سنگ به نیش .
سعدی .
دگر ره گر نداری طاقت نیش
مکن انگشت در سوراخ کژدم .
سعدی .
خمر دنیا با خمار و گل به خار آمیخته ست
نوش می خواهی هلا گر پای داری نیش را.
سعدی .
به جور حاسدان نتوان حذر کردن ز عشق او
کسی کو انگبین جوید چه باک از نیش زنبورش .
اوحدی .
آفریننده ٔ خزان و بهار
نوش با نیش ساخت گل با خار.
مکتبی .
|| زهر. (سروری ) (برهان قاطع) (انجمن آرا).مقابل نوش . (انجمن آرا). رجوع به شواهد ذیل معنی قبلی شود. || کنایه ٔ توهین آمیز. تعریض اهانت آمیز. (فرهنگ فارسی معین ). رجوع به نیش زدن در سطور ذیل شود. || نوک و تیزی سر خنجر و کارد. (انجمن آرا). تیزی سر هر چیز را گویند همچو نیش کارد و خنجر. (برهان قاطع). نوک تیز خنجر و شمشیر و جز آن
: بسازم خنجری نیشش ز پولاد
زنم بر دیده تا دل گردد آزاد.
باباطاهر.
|| نوک باریک و تنک چیزی مانند نیش قلم . (یادداشت مؤلف ). رجوع به معنی قبلی شود. || سُک . چوب نوک تیز یا چوبی که بر نوک سیخی از آهن است راندن ستور را. (یادداشت مؤلف ).سیخ . سیخونک
: چو بینی آن خر بدبخت را ملامت نیست
که برسکیزد چون من فروسپوزم نیش .
لبیبی .
بی جرم و جنایتی که از من دانی
چون پیر خر از نیش ز من ترسانی .
فرخی .
|| دندان دراز نوک دار که به هر دو جانب دهان سباع و خوک و غیره باشد. (غیاث اللغات ). آزم . ناب . یشک . دندان تیز. (یادداشت مؤلف ). هر یک از چهار دندان نوک تیز جلو دهان دو عدد در بالا و دو عدد در پائین . ناب . ضرس الکلب . دندان بادام شکن . (فرهنگ فارسی معین )
۞ : هرکه او مجروح گردد یک ره از نیش پلنگ
موش گرد آید بر او تا کار او یک جا کند.
منوچهری .
بانگ او کوه بلرزاندچون شیهه ٔ شیر
سم او سنگ بدرّاند چون نیش گراز.
منوچهری .
|| در تداول ، توسعاً به معنی دهان است . (فرهنگ فارسی معین ). رجوع به نیش باز کردن و نیش باز شدن در ترکیبات نیش در سطور بعد شود. || نشان
۞ . (برهان قاطع) (ناظم الاطباء). علامت . (ناظم الاطباء). || علم و رایت
۞ . (ناظم الاطباء). || نوعی خرما که آن را خرمای ابوجهل گویند. (از برهان ). || توسعاً به معنی نیش زدن هم آمده است
: نیش عقرب نه ازره کین است
اقتضای طبیعتش این است .
سعدی .
محرم کیشم نئی به خویشم بگذار
مرهم ریشم نئی ز نیشم بگذر.
قاآنی .
-
به نیش زدن ؛نیش زدن
: من خوداز کید عدو باک ندارم لیکن
کژدم از خبث طبیعت بزند سنگ به نیش .
سعدی .
-
به نیش کشیدن ؛ به دندان کندن گوشت نیم پخته از استخوان و امثال آن . (یادداشت مؤلف ).
- || بدندان گرفتن . در تحقیر و مزاح در مورد کسی که شخصی یا چیز مطلوب خود را بردارد و با خود برد گویند: به نیش کشید و برد، در مقام تشبیه به گربه که بچه اش را به دندان گیرد و جابجا کند.
-
به نیش گرفتن ؛ نیش زدن . گزیدن
: بشد مرد دانا پی کار خویش
گرفتند یک روز [زنبوران ] زن را به نیش .
سعدی .
-
نیش باز کردن ؛ خنده ای خنک و بی مزه و نادلنشین کردن .
-
نیش باز شدن ؛ خندان شدن . از خوشحالی خنده کردن . لبان کسی تا بناگوش بازشدن . فراخ خندیدن به نشانه ٔ خوشحالی . (فرهنگ عامیانه ٔ جمال زاده از فرهنگ فارسی معین ).
-
نیش خوردن ؛گزیده شدن . به نیش آزرده گشتن
: گفتن از زنبور بی حاصل بود
با یکی در عمر خود ناخورده نیش .
سعدی .
به نیشی که خوردم چه مایه نوش آوردم . (گلستان سعدی ).
-
نیش زدن ؛ به نیشتر زدن
: سنان جور بر دل ریش کم زن
چو مرهم می نسازی نیش کم زن .
ناصرخسرو.
زند بر هر رگی فصاد صد نیش
ولی دستش بلرزد بر رگ خویش .
نظامی .
نه نیشی می زند دوران گیتی
که آن را تا قیامت نیست مرهم .
سعدی .
شعر خون بار من ای باد بدان یار رسان
که ز مژگان سیه بر رگ جان زد نیشم .
حافظ.
- || گزیدن .با نیش آزردن چنانکه زنبور و عقرب . با نیش زهر در تن فروکردن چنانکه زنبور. (یادداشت مؤلف )
: نه کژدم سر نیش زد عالمی را
که او را وبال آمد آن نیش کو زد.
خاقانی .
اگر خود مار ضحاکی زند نیش
چو در خیل فریدونی میندیش .
نظامی .
نیش در آن زن که ز تو نوش خورد
پشم در آن کش که ترا پنبه کرد.
نظامی .
زنبور درشت بی مروت را گوی
باری چو عسل نمی دهی نیش مزن .
سعدی .
سر تشنیع نداری طلب یار مکن
مگست نیش زند گر طلب نوش کنی .
سعدی .
بی هنر را دیدن صاحب هنر
نیش بر دل می زند چون کژدمی .
سعدی .
- || سر برآوردن . دمیدن . اندکی روییدن چیزی ، چون نیش زدن سبزه از خاک ، یا نیش زدن شکوفه از شاخ یا نیش زدن دندان از لثه . (از یادداشت های مؤلف ).
- || به کنایت ها کسی را آزردن . (یادداشت مؤلف ). رجوع به نیش زبان زدن شود.
-
نیش شکستن در دل ؛ تحمل طعن کردن
:نوش دادم به کسان نیش شکستم در دل
تا چو زنبور عسل صاحب شانم کردند.
صائب (از آنندراج ).
-
نیش فروبردن ؛ نشتر زدن . نیش زدن
: جزع تو در دل هزار نیش فروبرد
لعل تو جان را هزار کار برآورد.
خاقانی .
-
نیش فروزدن ؛ نیش زدن
: شنیدی که زنبور کافر بمیرد
هرآنگه که نیشی به مردم فروزد.
خاقانی .
-
امثال :
نوش خواهی نیش می باید چشید .