هاروت . (اِخ ) نام یکی از آن دو فرشته است که در چاه بابل سرازیرآویخته به عذاب الهی گرفتارند. اگر کسی بر سر آن چاه به طلب جادوی رود او را تعلیم دهند. گویند این لغت اگرچه عجمی است ، لیکن فارسی نیست
۞ . (برهان ) (آنندراج ) (غیاث اللغات ). نام فرشته ای است که نگونسار در چاه بابل آویخته است . (دهار)(ترجمان القرآن ترتیب عادل ص
105). هاروت و ماروت دوفرشته اند به بابل . (السامی فی الاسامی )
: همچو هاروتم در چاه بلا مانده نگون
در غم آن بت خورشیدرخ زهره ذقن .
رودکی (احوال و اشعار تألیف سعید نفیسی ج
2 ص
700).
زهره به دو رخساره ٔ توداده همی نور
هاروت به دو چشم تو داده همه دستان .
رودکی (احوال و اشعار تألیف سعید نفیسی ج 2 ص 715).
زلفینک او نهاده دارد
بر گردن هاروت زاولانه .
خسروانی (از صحاح الفرس ).
چو هاروت و ماروت لب خشک از آن است
ابر شط و دجله مر آن بدنشان را.
ناصرخسرو.
چو هاروت ار توانستی به اینجا آئی از گردون
از اینجا هم توانی شدبرون چون زهره ٔ زهرا.
ناصرخسرو.
هرکه مر این آب را ندید دراین خاک
تشنه چو هاروت ماند و غرقه چو ذوالنون .
ناصرخسرو.
بخواندی قصه ٔهاروت و ماروت
حدیث خاتم و دیو و سلیمان .
ناصرخسرو.
هاروت همانا که بَست راهت
زی خانه بدان بند جادوانه .
ناصرخسرو (دیوان چ مینوی ص 230).
مطرب به سحرکاری هاروت در سماع
خجلت به روی زهره ٔ زهرا برافکند.
خاقانی .
زهره هنوز آب در این گل نریخت
شهپر هاروت به بابل نریخت .
نظامی .
ز افسونگران چند جادوی چست
کز ایشان شدی بندهاروت سست .
نظامی .
چو زهره به بابل درآمد نخست
ز هاروتیان خاک آن بوم شست .
نظامی .
هاروت را که خلق جهان سحر از او برند
در چه ْ فکند غمزه ٔ خوبان به ساحری .
سعدی .
سحر گویند حرام است در این عهد ولیک
چشمت آن کرد که هاروت به بابل نکند.
سعدی (بدایع).
محمد معین نوشته است : یکی از داستانهای معمول ادبیات سامی داستان هاروت و ماروت است که از قصص بسیار کهن میباشد دوکلمه ٔ نامبرده در السنه ٔ سامی ، نام دو فرشته محسوب میشده است و شگفت آن است که همین دو نام را در ادبیات اوستایی نیز مشاهده میکنیم که به شکل دو واژه ٔ «هئوروتات »
۞ و «امرتات »
۞ آمده است . در ادبیات نامبرده این دو در ردیف و هومن آشا و هیشتا، خشاثر و ائریا، اسپنتا. آرمایتی و اهورامزدا یا سروشا، جزو هفت امشاسپندان یا هفتان بوخت محسوب شده اند. این اسامی را امروز به نام خرداد و امرداد... میخوانند. در ادبیات اسلامی (پارسی و تازی ) بواسطه ٔ ذکری که در قرآن مجید از دو فرشته نامبرده شده نام آن دو بسیار مشهور و حتی ضرب المثل گردیده است . در سوره ٔ بقره (
2) آیه ٔ
102 چنین آمده است : و اتبعوا ما تتلوا الشیاطین علی ملک سلیمان و ما کفر سلیمان ولکن الشیاطین کفروا یعلمون الناس السحر و ما أنزل علی الملکین ببابل هاروت و ماروت و ما یعلمان من أحد حتی ̍ یقولا اًنما نحن فتنة فلاتکفر فیتعلمون منهما ما یفرقون به بین المرء و زوجه و ما هم بضارین به من أحد اًلا باًذن اﷲ و یتعلمون ما یضرهم و لاینفعهم و لقد علموا لمن اشتریه ما له فی الاَّخرة من خلاق و لبئس ما شروا به أنفسهم لو کانوایعلمون .
داستان هاروت و ماروت : بشر آفریده شد و در پیشگاه پروردگار تقربی خاص یافت . فرشتگان چون گناهانش را دیدند و با تقربش در ترازوی قیاس سنجیدند این کفه را سنگین تریافتند و با یکدیگر به نجوا پرداختند. سرانجام مصلحت چنان دیدند که سبب را از آستان حق جویا شوند چون این بپرسیدند، خطاب رسید: بزهکاری بشر از شهوت است و عدم شهوت در شما علت عصمت و چون چنین است نیکی ایشان را پاداش بیش دهم و نیکانشان را تقرب بیشتر بخشم . زبان حال فرشتگان را حضرت کبریا دریافت و بفرمود که تنی چند از میان خود برگزینند تا به صورت آدمی به زمین فرستد و تکالیف آدمی را بر عهده ٔ ایشان نهد. انجمنی بساختند و سه تن را به نام «عزا»، «عزایا» و «عزازیل » برگزیدند. خداوند ایشان را به صورت بشر درآورد واز چهار چیز نهی فرمود: شرک بر خدا، قتل نفس ، زنا وباده نوشی . آنگاه بفرمود تا بر زمین شتابند و در میان خلق به حق حکومت کنند. فرشتگان چندی بدین منوال گذراندند. روزها در زمین بودند و شبها به آسمان میشتافتند عزازیل فرشته ٔ زیرک و هوشیار بود از عاقبت بیندیشید و از این وظیفه پوزش خواست . دو فرشته ٔ دیگر که به هاروت و ماروت ملقب شدند همچنان وظیفه ٔ خود را انجام میدادند تا روزی با زنی زیبا که نادره ٔ دهر بود وجمیله ٔ عصر او را به تازی زهره میگفتند و به پارسی ناهید جهت مهمّی داوری بدیشان برد. هر دو فریفته شدند و شب هنگام به سرایش شتافتند و انجام مهمش را به وصل موکول کردند. ناهید
۞ شرایطی پیشنهاد کرد، عذر آوردند. عاقبت ایشان را گفت : اگر کام جوئید باید ساغری چند با من بپیمائید. از جان و دل پذیرفتند و سه گناه بزرگ دیگر را مرتکب شدند!ملکوتیان انگشت تحیر به دندان گزیدند و حق تعالی آن دو بزهکار را میان عذاب دنیوی و اخروی مختار کرد. سزای دنیا را برگزیدند و الی الابد در چاه بابل معلق گشتند. ناهید نیز اسم اعظم را که بزرگترین نامهای حق است و از فرشتگان نامبرده دریافته بود بر زبان رانده به آسمان صعود کرد و به ستاره زهره ، ربةالنوع عشق و جمال و عیش و عشرت و شادی و طرب مبدل گشت که شاعران وداستانسرایان ملل در این باره نغمه ها ساخته و داستانها پرداخته اند.
۞ ابوبکر عتیق بن محمد سورآبادی هروی در تفسیر خود از قول کلبی نظیر داستان فوق را آورده درباره ٔ زهره نویسد
۞ : زنی از فرزندان نوح نام وی زهره و به پارسی ... و آن زن را جمالی بود بغایت نیکو. عزا و عزایا [را] چشم بر وی افتاد بر وی عاشق شدند. گفتند که اگر ما ترا از آن شوهر جدا کنیم تن خویشتن را فدای ما کنی ؟ گفت : کنم . ایشان حکم بناحق بکردند وی را از شوهر جدا کردند، وی با ایشان وعده کرد به جای خالی ، چون قصد وی کردند، گفت که یک کار دیگر مانده است . من بت پرستم شما نیز بت را بباید پرستید تا من نیک سر (و) تن خود به شما تسلیم کنم . ایشان گفتند: معاذاﷲ کی ما بت پرستیم ؟ زن چون دانست که دل ایشان را در قبض آورد، گفت : شاید که بت نپرستید باری خمر بخورید که مسلمانان خمر خورند. ایشان خمر بخوردند مست شدند و آن زن خود را آراسته به ایشان نمود. ایشان بی صبرشدند، پس قصد وی کردند، گفت که یک کار دیگر بکنید، آن مهین (نام )
۞ خدای تعالی که میدانید مرا بیاموزید. ایشان در بیهوشی نام خدای تعالی درآموختند، زهره آن بگفت و به آسمان شد
۞ و ایشان را فروگذاشت . چون به هوش بازآمدند خویشتن را دیدند که حکم به ناحق کرده خمر خورده و مرد کشته و قصد حرام کرده و نام خدای تعالی از دست بداده متحیر شدند و نزد عابدی آمدند و وی را گفتند که حیلت چیست ؟ وی گفت که امشب بنگرم تا در حدیث شما چه آید. چون شب درآمد آوازی شنید که آن دو مجرم را بگوی که شما مستوجب عذاب و عقوبت خدای گشتید.لابد خواهد کرد، خواهید عذاب این جهان اختیار کنید وخواهید عذاب آن جهان . گفتند: اگر لامحال عذاب خواهد بود این جهان عذاب کمتر، زیرا که این منقطع است . چون عذاب این جهان اختیار بکردند هر روز چون اهل زمین نماز بکنند آن جماعت هاروت و ماروت را در چاهی به بابل بیاویزند و عذاب می کنند تا دیگر روز خدای تعالی ایشان را دعا و ثنا تلقین و تعلیم کرده است ، در ثنای خود، آن می گویند و عذاب بر ایشان سهلتر میشود جادوان بشنوند آن را و بیاموزند، و آن ثنای خدای را به شیطان گردانند تا دیو وی را کارها کند
۞ . بنابر آنچه گذشت از هاروت و ماروت در دو موضوع نام برده اند: یکی نزول ایشان برای آموختن سحر به مردم ، جهت آشکار کردن مفاسد آن و دیگر برای آزمایش و تنبیه دیگر فرشتگان . مؤلف کتاب ملائکه خواسته است این دو داستان را به یکدیگر وفق دهد، ولی از عهده برنیامده
۞ . ابوبکر عتیق نیزبه ترتیبی که گذشت آن دو را به هم پیوسته است . به سبب این روایات ، هاروت و ماروت در سحرآموزی ، حیله گری ،عصیان و غرور در ادبیات پارسی و تازی مثل گردیدند. شعرای بزرگ ما، هر یک به جهت مقصودی بدین داستان اشارت کرده اند و عرفای ایران ، این حکایت را تشبیه و رمزو کنایتی از جهان معنی گرفته اند. فردوسی در داستان «رزم بیژن با گرازان » فرموده
: گهی می گسارید و گه چنگ ساخت
تو گفتی که هاروت نیرنگ ساخت .
نظامی در مخزن الاسرار فرماید
: صنعت من برده ز جادو شکیب
سحر من افسون ملایک فریب
بابل من گنجه ٔ هاروت سوز
زهره ٔ من خاطر انجم فروز
زهره ٔ این منطقه میزانی است
لاجرمش منطق روحانی است
سحر حلالم سحری قوت شد
نسخ کن نسخه ٔ هاروت شد.
خاقانی در مدح اخستان شروانشاه گوید
: قبولش ز هاروت ، ناهید سازد
کمالش ز بابل خراسان نماید.
مولانا جلال الدین رومی در مثنوی معنوی
۞ ج
5 به موضوع نخستین (تفسیر آیه ٔ گذشته ) اشاره میکند: «در بیان آنکه عقل و روح از عالم بالا و محبوس بدن عنصریند چون هاروت و ماروت در چاه بابل »
:همچو هاروت و چو ماروت آن دو پاک
بسته اند اینجا به چاه سهمناک .
و نیز در مثنوی
۞ مولانا ج
1 به داستان دوم اشارت کرده هاروت و ماروت را مثل خودبینی ساخته است : «اعتماد کردن هاروت و ماروت بر عصمت خویش در هر فتنه »
: همچو هاروت و چو ماروت شهیر
از بطر خوردند زهرآلوده تیر.
و نیز مولانا در مثنوی ج
2 اندر عنوان «تتمه ٔ نصیحت کردن رسول مر آن بیمار را» ازقول بیمار «که دعا و رؤیای خود را شرح می دهد» فرماید
۞ : همچو هاروت و چو ماروت از حزن
آه میکردم که ای خلاق من
از خطر هاروت و ماروت آشکار
چاه بابل را بکردند اختیار.
«ذکر دشواری عذاب آخرت و سختی آن »
: تا عذاب آخرت اینجا کشند
گربزند و عاقل و ساحروشند
نیک کردند وبه جای خویش بود
سهلتر باشد ز آتش رنج دود
حد ندارد وصف رنج آن مهان
سهل باشد رنج دنیا پیش آن .
سعدی در قصاید عربیه
۞ فرموده است
: هل علقتم
۞ ببابل هارو
ت َ علی ان تعلمن الناس سحراً.
و حافظ
: گر بایدم شدن سوی هاروت بابلی
صد گونه ساحری
۞ بکنم تا بیارمت .
و حافظ شانه تراش در غزل زیرین همه ٔ ابیات را به نام هاروت و ماروت موشح ساخته است
۞ : لطف باشد گر نپوشی از گدا هاروت را
تا به کام دل ببیند دیده ٔ ماروت را
همچو هاروتیم دایم در بلای عشق زار
کاشکی هرگز ندیدی دیده ٔ ما روت را.
صفی علیشاه از عرفای اخیر در تفسیر منظوم قرآن خود آیه ٔ گذشته را چنین ترجمه کرده است
: مردمان را سحر می آموختند
زآتش خود خلق را میسوختند
وآنچه نازل شد ز حق بر دو ملک
کآن یکی هاروت و ماروت است یک
گشت بابل جایشان کاندوختند
لیک کس را سحر می ناموختند.
(مقدمه ٔستاره ٔ ناهید تألیف معین صص 22-23).
سنگدل چشمه ٔ آبی که یکی چون هاروت
تشنه میمیرد و نزدیک دهانش باشی .
سعدی (طیبات ).
و رجوع به تفسیر ابوالفتوح ج
1 صص
256 -
257 و تاریخ حبیب السیر ج
1 صص
27 -
28 و نزهةالقلوب ج
3 ص
37 و
206 و تتمةالصوان ص
115 و عقدالفرید ج
8 ص
87 و لباب الالباب ج
1 ص
104 و کلام شبلی صص
145-
157 و المعرب جوالیقی ج
3 ص
346 شود.