مسجد جامع فهرج

مسجد جامع فهرج، واقع در سی کیلومتری شرق یزد، یکی از نادر نمونه هایی است که معماری پیش از اسلام ایران را به معماری دوران اسلامی پیوند می دهد. در نتیجه، می توان آن را به عنوان اثر کم نظیر دوران انتقال محسوب نمود.

مسجد جامع فهرج، هرچند که در آبادی کوچکی در گوشه کویر واقع است ولی نه فقط به ایران که به جهان اسلام نیز تعلق دارد. این اثر منحصر به فرد، نزدیک به پانزده قرن دوام و استواری را تجربه می کند.








نمای عمومی درونی و صحن مسجد جامع یا جمعه فهرج

عکاس: عبدالحمید بقاییان
«فهرج» نام آبادی کوچکی است در شرق یزد که به لحاظ قدمت تاریخی واجد ارزش فراوان است. وجود منطقه ای در غرب آبادی به نام «شهدای فهرج» و روایت های که درباره آن نقل می شود، پیشینه آن را تا صدر اسلام محرز می کند.

قدمت مسجد

هندسه به کار رفته در پوشش طاق های آهنگ مسجد جامع فهرج، از نوع بیز است که از شاخص های معماری پیش از اسلام ایران است که در دوران اسلامی یعنی اوایل قرن اول هجری، با تغییرات جزیی در تیزه آنها تداوم یافته است. اولین نشانه های خفیف تیزه دار شدن قوس ها که در این مسجد مشهود است، سرآغازی است قابل درنگ در شکل گیری قوس های جناغی در قرون بعدی. این تحول تکاملی از منظر تاریخ مهندسی و معماری در ایران، درخور توجه فراوان است.

ابعاد خشت ها و نیز وجود نقشی در اسپر رو به قبله رواق غربی، که مشابه آن در تخت جمشید یافت می شود، حساسیت تاریخی بنا را بیشتر می کند. اینکه در محل فعلی مسجد چه بنایی وجود داشته و چه تغییراتی صورت گرفته، در گرو تحقیقات باستان شناسی بعدی است.



عناصر متشکله مسجد



نمایی از شبستان و صحن مسجد کهن یا جامع فهرج
صحن

صحن کوچکی در میانه مسجد، اصلی ترین فضایی است که در تشکیل کلیت معماری مسجد نقش موثری را ایفا می کند. همزمان خود توسط دیگر عناصر پیرامونی، که متعاقباً ذکر آنها خواهد رفت، تعیین می شود.

«صحن» در معماری مسجد به فضایی «خالی» گفته می شود که به کمک فضا های «پُر» تحدید و تعریف می شود؛ که ترکیب آنها با هم، کل واحدی را به وجود می آوردند که عناصر متشکله آن در تعامل با همدیگر تشخص می یابند.

سقف صحن، به بیانی دیگر، «گنبد آسمان» است که در آن فرد مومن، توجه و حرکت رو به بالای «استدراج» را می تواند تجربه نماید تا موقعیت خود را در نظام هستی، بازشناسد. در عین حال، معماری صحن بنابر نظر آقای دکتر سید حسن نصر یادآور شرح صدری است که خداوند به رسول گرامی اش محمد مصطفی (ص) عنایت فرمود. این فضای مذکور، از مسجد بسیار ساده حضرت پیامبر (ص) در مدینه الگو می گیرد که طراحی و ساخت اغلب مساجد در سرزمین اسلامی تداوم و تکامل یافته آن است.

فرش انداز

مسجد جامع فهرج از پنج «فرش انداز» در راستای محوریت قبله تشکیل شده است؛ که فرش انداز میانی به طرز محسوسی از فرش انداز های جانبی وسیع تر است. همه فرش انداز ها در جنوب، توسط «دیوار قبله» که محراب در آن جای دارد تحدید می شوند. سه فرش انداز میانی در تداوم حرکت به سوی شمال، توسط صحن متوقف می شوند، در حالی که دو فرش انداز غربی و شرقی، تا شمالی ترین حد مسجد تداوم یافته، در ملاقات با صحن، رواقی را تولید می کنند که صحن به کمک آن دو در غرب و شرق، محدود و محصور می شود (شکل پلان مسجد جامع فهرج).

شیوه اجرای طاق فرش انداز ها، آهنگ یا گهواره ای است که با خشت به صورت «پَر» اجرا شده است که بعداً در این باره توضیح بیشتری داده خواهد شد.

دیوار قبله

در معماری مسجد، «دیوار قبله» به دیواری گفته می شود که عمود بر محور قبله است و ضلع جنوبی مسجد را تشکیل می دهد. در این دیوار، تنها محراب قرار دارد و از دادن دسترسی، ایجاد درگاه، نصب در یا پنجره، آگاهانه پرهیز شده است تا تمرکز حواس نمازگزاران به نحو مطلوب تامین شود. به نظر نگارنده چنین روشی، یکی از اصول معماری مساجد است.

لازم به یادآوری است تنها دری که در دیوار قبله مسجد جامع فهرج وجود دارد، جزء معماری اصیل و اولیه مسجد نمی باشد و به قرار معلوم در دوران قاجار به آن اضافه شده است. این درگاه، دسترسی به شبستان نیمه سازی را تامین می کند که به همان دوره تعلق دارد و در جنوب دیوار قبله احداث شده است.





طرح ساخت صفه در مسجد جامع فهرج و کیفیت شکل گیری معماری گنبد از قرارگیری روبروی دو صفه.
صفه ها

چهار صفه کوچک رو به قبله، حد شمالی صحن را تعریف می کنند. در عین حال خود به کمک صحن تعین و تشخص می یابند. کاربرد صفه ها برای نماز های انفرادی در بعدازظهر های زمستان است که با تایش مستقیم خورشید، گرم و مطبوع می شوند.

شیوه پوشش طاق صفه ها به لحاظ فنی درخور توجه فراوان است؛ چراکه ابداع یکی از فنون مهندسی طاق و گنبد را در زمانه خود به نمایش می گذارد.

نحوه اجرای طاق صفه ها، علی الاصول، متفاوت از طاق فرش انداز ها و رواق های جانبی است. هرچند که در نمای چهار طرف صحن، در نگاهی کلی، همانند به نظر می رسند.

فن به کار رفته در آنها به نحوی با اطاق فیلپوش خویشاوند است؛ هرچند نمی توان آن را فیلپوش به حساب آورد. اهمیت موضوع به شیوه گوشه سازی صفه ها مربوط می شود که به طرز محسوسی با فن ساختمان و معماری گنبد در پیش از اسلام ایران قرابت دارد. به بیانی دیگر، چنانچه دو صفه را روبروی هم قرار دهیم، می توان تا حدود زیادی کیفیت تشکیل معماری گنبد را تصور نمود.






تک منار خشتی مسجد جمعه فهرج، این منار احتمالاً قرن چهارم یا پنجم هجری به مجموعه اضافه شده است.


عکاس: مرحوم عبالجبار قرایی


منار، مأذنه

مسجد جامع فهرج، تک مناره است که این منار به عنوان نشانه آبادی نیز از دور نمایان است. این عنصر معماری و نیز گرمخانه کوچک مجاور آن که تماماً از خشت بنا شده اند به دلیل کاهش ابعاد خشت ها در مقایسه با مسجد اولیه، جزء عناصر الحاقی به مسجد محسوب می شوند که احتمالاً در قرن چهارم و پنجم به بنا اضافه شده اند.

ورودی

تنها ورودی فعلی مسجد، از گوشه بنا تامین می شود که در مورد اصالت آن می توان تردید نمود. پژوهش های آتی میدانی می تواند موضوع را روشن نماید. در شرایط فعلی، راهرویی بدون سقف، کوچه و ساباط مجاور مسجد را مستقیماً به اولین فرش انداز و رواق غربی ربط می دهد.

در و پنجره

مسجد جامع فهرج، به قرار معلوم، اصالتاً فاقد در و پنجره بوده است. تنها، نقش دو در به رنگ اخرایی به صورت فرورفته، بر دیوار شرقی مسجد باقی است که ممکن است بیانی رمزی داشته باشد. کلیه در های چوبی مسجد که از چوب چنار ساخته شده اند، ساخته کارگاه نجاری میراث فرهنگی است که در دهه های اخیر در جریان مرمت به بنا اضافه شده است.







نما و تزیینات مسجد ابن طولون قاهره در مصر مربوط به قرن سوم هجری.

عکاس: Henri Stierlin
تزیینات

معماری مسجد جامع فهرج، اساساً معماری بسیار ساده و بی تکلفی است و تزیینات آن متاثر از اولین مسجدی که در مدینه ساخته شد کم یا بیش در مساجد صدر اسلام نیز دیده می شود. در دیوار قبله، قاب بندی مختصری وجود دارد که جهت قبله را مشخص می کند. بعد ها در موضع یاد شده با ایجاد فرورفتگی بیشتر، محل مذکور به محراب تبدیل شده است. وجود دو در تزیینی در دیوار شرقی بنا نیز از تزیینات شاخص اثر می باشد که در بالا به آن اشاره شد.

ستون های مسجد جامع فهرج، از آنجا که با خشت ساخته شده اند، قطور و حجیم به نظر می رسند. گوشه اغلب آنها به طرز هنرمندانه ای گرد شده تا به لحاظ بصری، تناسب ستون تعدیل شود. هرچند که چنین کاری به لحاظ کاربری نیز دلایل خود را دارند.

فرورفتگی هایی تزیینی در قسمت فوقانی ستون های مشرف به حیاط وجود دارند که ظاهراً آنها نیز جنبه بصری داشته، در تعدیل تناسبات نمای داخلی مسجد موثر است. همین گونه تزیینات در معماری مسجد ابن طولون قاهره نیز به چشم می خورد که احتمالاً پیوندی فرهنگی را در دو سرزمین اسلامی علامت می دهد.

مسجد عظیم ابن طولون، یکی از شاهکار های معماری اسلامی است که به دوران فاطمیان مصر تعلق دارد. در این مسجد فرورفتگی های پیش گفته، گذشته از منطق بصری، منطق ساختمانی نیز یافته اند. بررسی تطبیقی این دو مسجد علیرغم تفاوت در ابعاد و اندازه و بُعد زمانی و مکانی ای که با هم دارند، می تواند نکات تازه ای را آشکار و اهمیت مسجد جامع فهرج را در پهنه سرزمین های اسلامی بیشتر نماید.

روش ساخت

ساختمان مسجد جامع فهرج تماماً از خشت و گل است که به لحاظ ساختمانی نیز جزء نوادر معماری گلین محسوب می شود. پوسته نازکی از گچ، قسمت هایی از معماری داخلی مسجد را پوشانیده است؛ هرچند که به لحاظ حمله موریانه و آسیب های وارده از سوی انسان، آسیب فراوان دیده است. در جریان مرمت، با دقت فراوان کوشیده شد تا از اصالت آن صیانت شود و سندیت معماری داخلی مسجد مخدوش نشود. هرگونه اقدام ناشیانه و غیر علمی در مرمت این بخش از اثر می تواند لطمات جبران ناپذیری را به این سند کم نظیر معماری ایران و اسلام وارد سازد. در بخش های محدودی از بنا آجر به کار رفته است. آجر های هره که فضای مسقف را به ارتفاع یک پله از صحن متمایز می کنند از آن جمله است. شرفی ها نیز آجری اند. هرچند که وجه غالب آنها در جریان مرمت به بنا اضافه شده اند اما وجود برخی آجر های قدیمی در مواضع یاد شده، کاربرد آجر را به صورت محدود در بنا علامت می دهند. به هنگام مرمت راهروی ورودی مسجد، دو عدد آجر بزرگ به قطع تقریبی 70 × 70 سانتی متر از زیر خاک کشف گردید. یکی از آنها به صورت پکوفته بر دیوار قبله نصب گردید و دیگری به موزه میراث فرهنگی انتقال یافت. کف فرش انداز ها، رواق ها و صفه ها به احتمال زیاد «لویی» یا «لویینه» بوده است.








گلدسته های گلی مسجد جامع فهرج

نحوه اتصال صفوف

همان طور که پیشتر اشاره شد، طاق فرش انداز های مسجد جامع فهرج از نوع آهنگ یا گهواره ای است که به صورت «پَر» اجرا شده است. به لحاظ فنی، مروری بر کیفیت تولید اینگونه طاق ها، از آن جهت که گوشه ای از تاریخ معماری و مهندسی ایران را بازتاب می کند خالی از فایده نیست.

می دانیم طاق آهنگ یا گهواره ای از کمان یا رج ها متحد الشکل و متحد المحور تشکیل می شود که در محور تراز، تکرار می شوند. در این مسجد محور تراز، همان محور قبله است و هندسه کمان، قوس . لزوماً پاکار این کمان ها در صفحه تراز قرار دارد که علی الاصول، توسط دو جرز موازی هم قابل تامین است.

این شیوه تولید فضای معماری که حکمت آن به آگاهی و وقوف معمار به «محدودیت» گِل و به تبع آن خشت باز می گردد در واقع چاره ای است تا به کمک هندسه انواع قوس ها به «امکان» تبدل یابد.

در عین حال، طاق آهنگ نمی تواند در جهت عمود بر محور قبله، در معماری مسجد به خدمت گرفته شود؛ چراکه فضای مسجد را با محدودیت تعداد «صف»، مواجه خواهد ساخت. از طرفی استفاده از آن، همسو و منطبق با محور قبله نیز خالی از اشکال نیست؛ چراکه اتصال صفوف نماز رادر فرش انداز های متعدد با مشکل روبرو می سازد و به نحوی تشکیل نماز جماعت را تحدید می کند.

فراموش نکنیم در مناطق کویری مصالح دیگری چون چوب، کمیاب است و نمی توان با اینگونه مصالح، مساله را حل نمود. در مسجد جامع فهرج شاهدیم که معمار آن با هوشمندی تمام، بخش هایی از جرز های باربر طاق آهنگ را به لحاظ نظری حذف نموده تا حدی که جرز به ستون تبدیل شود. حاصل این کوشش، که از فهم صحیح مساله نشأت می گیرد، برقراری ارتباط میان فرش انداز ها و در نتیجه امکان اتصال صفوف به عنوان شرط اصلی صحت نماز جماعت، در کلیت شبستان مسجد است.


تئوری شکل گیری فضا در معماری مسجد جامع فهرج از طریق حذف بخش هایی از جرزهای باربر و تبدیل آنها به ستون که اتصال صفوف را ممکن می کند.

تبدیل جرز به ستون، ناگزیر با ابداع تویزه همراه است تا بار سقف یا آهنگ به روشی صحیح و کاملاً فنی از تیزه تویزه و شانه های آن به ستون ها و در نهایت به زمین منتقل شود. چنین روشی، مساله حیاتی ایستایی بنا را ضمن پاسخگویی به عملکرد مسجد که نماز جماعت است، کاملاً حل نموده است. گذشت نزدیک به پانزده قرن از عمر مسجد، صحت راه حل فنی مساله را اثبات می کند. از اینگونه شواهد است که نبوغ، آگاهی، شعور و توانمندی نظری و عملی معماران سنتی تا حدودی که در بضاعت ماست، آشکار می شود.

چنین راه حلی البته دارای گرفتاری هایی نیز هست. افزایش بلندی پاکار سقف آهنگ، از آن جمله است. هرچند که در تابستان گرم و توانفرسای منطقه کویری، امری مطلوب است. افزایش بلندی یاد شده به دلایل زیر اجتناب ناپذیر است:

1- الزام در رعایت حداقل ارتفاع پاکار تویزه متناسب با قامت نمازگزار به منظور تامین امکان اتصال صفوف.
2- الزام در رعایت حداقل ضخامت تیزه تویزه یعنی یک و نیم خشت به نحوی که توان تحمل بار طاق آهنگ را که از دو جهت وارد می شود، داشته باشد.

تبدیل جرز به ستون، یکی از شگرد های معماران سنتی، در تولید فضای مسجد است که نمونه های دیگری از آن را در یزد به شرح زیر می توان ملاحظه نمود:

◊ بقایای ساختمان مسجد اولیه مسجد جامع یزد واقع در ضلع شمالی سردر اصلی.
◊ مسجد شیخی ها واقع در محله فهادان.




طرح و برش معماری طاق آهنگ یا گهواره ای فرش انداز های مسجد جامع فهرج.








پرسپکتیو یکی از ستون های مسجد جامع فهرج در یزد.

روند تکامل اینگونه معماری در مسجد تاریخانه دامغان به خوبی هویدا است. هرچند که به جای خشت از آجر و به جای ستون های مربع حجیم از ستون های مدور آجری استفاده شده است اما تجربه تولید فضا در مسجد جامع فهرج، به صورت نغزتر، در تاریخانه دامغان تداوم یافته است. گویا همان معمار فهرجی است که قرن بعد، در دامغان مسجد می سازد.

تصحیح و تکمیل این روند که با شکل گیری قوس های جناغی همراه است در مسجد جامع نایین نیز ادامه می یابد ....

تداوم و تکامل اینگونه تولید فضا، در نهایت به شبستان های چهل ستونی می انجامد که یکی از فراگیرترین شیوه های تولید فضا در معماری مساجد است که در نوشتار حاضر مجال پرداختن به حکمت تشکیل آن وجود ندارد.

در این منظومه های معماری، ستون ها در یک نظام مشبک یا شبکه ای مکان یابی و تنظیم می شوند؛ در حالیکه تویزه ها در دو جهت قبله و عمود بر محور قبله، بر بالای هر ستون، همدیگر را ملاقات کرده و در نهایت چشمه هایی را به وجود می آورند که با انواع طاق های مدور، به صورت «طاق و چشمه» پوشیده می شوند. بهترین شاهد، مسجد جامع اصفهان است که مجموعه بی نظیری از انواع طاق های آجری را در خود ذخیره ساخته است.




پلان و برش مسجد کهن یا مسجد جامع فهرج در یزد.

نقشه برداران: غلامرضا حسین زاده، علی بنا هنزایی؛ زیر نظر: مهندس طلایی؛ ماخذ: مرکز اسناد میراث فرهنگی استان یزد


اجمالاً می توان اشاره کرد که چنین الگویی، متاثر از معماری مسجد پیامبر اکرم (ص) در مدینه است که در زمان آن حضرت، با استفاده از ستون هایی از تنه درخت خرما و به کمک یاران آن حضرت بر پا شده بود و توانست با تفاوت هایی در شکل ساخت، مبنای تولید فضای مسجد، در گستره سرزمین اسلامی شود. این الگو در تعبیر جعلی و موذیانه فرنگی ها سبک عربی نامیده شده تا به جای انتساب به مذهب، به قومیت خاصی نسبت داده شود.

انتساب تجارب معماری مسجد به قومیت های خاص، هرچند نبوغ آنها در فهم منظور معماری و چگونگی تحقق آن در عالم واقع را آشکار می کند، در عین حال نباید مانع آن شود که تفکر واحد و روح توحیدی که بر جریان شکل گیری اکثریت آنها حاکم است مغفول و ناشناخته بماند.