اعظم گره

اَعْظَمْ گَرْه، ناحیه و شهری در غرب استان اوتارپرادش در شمال هند و از مراکز فرهنگی و تبلیغی مسلمانان هندوستان. نام اعظم گره برگرفته از نام محمداعظم خان، از راجپوتهای منطقه‌ای در شمال هند است که این شهر را در ۱۰۷۶ ق / ۱۶۶۵ م بنیاد نهاد (اشرف الحق، ۲۰۲؛ بریتانیکا، میکرو). شهر اعظم گره در کنار رودخانۀ تونز، از شعبه‌های رود گهاگهارا[۱] در °۲۶ و ´۵ عرض شمالی و °۸۳ و ´۱۲ طول شرقی قرار گرفته، و از ۳ جهت به رودخانه متصل است؛ از این رو، در طول تاریخ دچار آسیبهای فراوان از سیل شده است (EI۲؛ نیز نک‍ : بریتانیکا، همانجا). ناحیۀ اعظم گره ۷۵۵‘۵ کمـ۲ وسعت دارد که بخشهای قاضی‌پور، بالیا، جون‌پور، سلطان‌پور، گُراخ‌پور و دیوریا آن را دربر گرفته‌اند. آب و هوای اعظم گره معتدل، و درجۀ حرارت آن میان °۶ / ۱۹ تا °۳ / ۳۲ سانتی‌گراد در نوسان است. ریزش باران سالانه در خشک‌ترین ماه سال ۷ / ۶۳ و در پرباران‌ترین ماه ۵ / ۱۶۰ سانتی‌متر است («اطلس ...[۲] »، ۱۳۱, ۱۵۲؛ بریتانیکا، همانجا). گهاگهارا و دِبْها از رودخانه‌های مهم این ناحیه هستند ( آسیاتیکا، I / ۲۱۲). طبق آمار ۱۹۷۱ م جمعیت ناحیۀ اعظم گره ۲۱۶‘۸۶۶‘۲ نفر و جمعیت شهر اعظم گره ۹۸۲‘۴۰ نفر بوده است. در ۱۹۹۰ م جمعیت ناحیۀ اعظم گره ۰۰۰‘۲۳۰‘۴ نفر برآورد شده است. طبق آمار ۱۹۶۱ م جمعیت مسلمانان ناحیۀ اعظم گره حدود ۴۰۰ هزار نفر بوده که از سطح زندگی متوسط برخورداربوده‌اند (موکرجی، ۲۳۰؛ بریتانیکا، همانجا؛ «اطلس»، ۱۵۶). ناحیۀ اعظم گره به سبب آب و هوای مناسب، زمین حاصل‌خیز و رودخانه‌های پر آب، دارای تولیدات مختلف کشاورزی ازجمله گندم، برنج و نیشکر است. صنایع قابل توجه آنجا نساجی و تولیدات غذایی است («اطلس»، ۱۶۱-۱۶۳, ۱۷۱-۱۷۲). دربارۀ سابقۀ تاریخی اعظم گره کتابهای بسیاری نوشته شده که بیشتر آنها شرح حکومت راجپوتهاست. این کتابها به صورت خطی در کتابخانه ها موجود است. پیشینیان راجپوتهای اعظم گره از زمین‌داران ماهنگر[۳] بودند. رئیس این خاندان در دورۀ اکبرشاه مغول (۹۶۳-۱۰۱۴ ق / ۱۵۵۶-۱۶۰۵ م) به اسلام گروید و لقب نادر دولت خان دریافت کرد. در ۱۰۷۶ ق / ۱۶۶۵ م یکی از راجپوتهای این خاندان به نام اعظم خان، شهری به نام خود بنیاد نهاد که اعظم گره نامیده شد (استوری، ۷۰۳؛ اشرف‌الحق، ۲۰۲-۲۰۳؛ بریتانیکا، همانجا). اعظم گره همواره در معرض هجوم حاکمان اوده و قاضی‌پور بوده است. در ۱۱۸۵ ق / ۱۷۷۱ م راجپوت اعظم گره سرنگون شد و این شهر به فرمان نواب اوده در آمد («تاریخ ... [۴]»، EI۲; IX / ۱۰۰-۱۰۱)، ولی در ۱۲۱۶ ق / ۱۸۰۱ م تحت سلطه و حکومت بریتانیا قرار گرفت و شهر اعظم گره که از مراکز شورش سرتاسری ۱۸۵۷ م بر ضد نیروهای انگلیس بود، دچار آسیب فراوان شد (رضوی، II / ۷۸؛ اشرف‌الحق، ۲۰۰-۲۰۲؛ بال، I / ۲۰۷-۲۰۹). اعظم گره از مراکز درگیری هندوها و مسلمانان در ایالت اوتارپرادش و از مراکز فرهنگی و تبلیغی مسلمانان در هند است (جمشیدی، ۲۲۲؛ برجس، ۴۲۸). از این شهر بزرگانی مسلمان چون شبلی نعمانی و حیدر محمودآبادی برخاسته‌اند («مسلمانان ... [۵]»، II / ۹۵؛ رضوی، II / ۱۵۳). شبلی نعمانی، محقق برجستۀ مسلمان هند، در آخرین سال حیات خود (۱۹۱۴ م) دارالمصنفین یا آکادمی شبلی را جهت گسترش فرهنگ و علوم اسلامی در اعظم گره تأسیس کرد و منزل و کتابخانۀ شخصی خود را نیز وقف این مؤسسه کرد و شاگردان وی در گسترش و شکوفایی این مرکز بسیار کوشیدند. مرکز فرهنگی ـ تحقیقی اسلامی دارالمصنفین دارای یک کتابخانۀ بزرگ و مرکز انتشارات است. همچنین نشریۀ اردو زبان معارف توسط این سازمان در اعظم گره منتشر می‌شود (اسمیث، ۴۳, ۶۱؛ شیمل، ۲۰۴؛ خان، ۳۸- ۳۹). از آثار دیدنی اعظم گره قلعه‌ای است که توسط اعظم خان اول ساخته شده، و نیز معبدی است که در سدۀ ۱۲ ق / ۱۸ م بنا گردیده است (EI۲). مآخذ جمشیدی بروجردی، محمدتقی، علل ریشه‌ای درگیریهای مسلمانان و هندوها، تهران، ۱۳۷۲ ش؛ خان، حافظ بابر، بر صغیر پاک و هندکی سیاست مین علماء کاکردار، اسلام‌آباد، ۱۹۸۵ م؛ نیز: Ashraful Hukk, M., A Descriptive Catalogue of the Arabic and Persian Manuscripts, Hertford, ۱۹۲۵; Asiatica; An Atlas of India, Delhi, ۱۹۹۰; Ball, Ch., The History of Indian Mutiny, New Delhi, ۱۹۸۱; Britannica, ۱۹۷۸; Burgess, J., The Chronology of Indian History, Delhi, ۱۹۷۵; A Comprehensive History of India, New Delhi, ۱۹۷۸; EI۲; Mukerji, A. B., «The Muslim Population of Uttar Pradesh, India: A Spatial Interpretation», Islamic Culture, Hyderabad, ۱۹۷۳, vol. XLVII; Muslims in India, New Delhi, ۱۹۸۳; Rizvi, A. A., A Socio-Intellectual History of the Isnā’ Asharī Shī’īs in India, Canberra, ۱۹۸۶; Schimmel, A., Islam in the Indian Subcontinent, Leiden, ۱۹۸۰; Smith, Wilford C., Modern Islam in India, London, ۱۹۴۶; Storey. C. A., Persian Literature, London, ۱۹۲۷. مجید سمیعی