شیرخشت

شیر خشت ماده ای سفید رنگ کمی مایل به زرد و شیرین. یکی دیگر از منها می باشد. به فارسی «شیرخشت» ، «شیرخشک» و «شیر خاشاک» می گویند. به فرانسوی Manne purgative و به انگلیسی Purgative manna نامند. شیرخشت دارای انواع مختلفی است که از چندین نوع گیاه گرفته می
شود که از نظر خواص مسهلی و سایر خواص کم و بیش شبیه هستند. نام علمی گیاهان و مشخصات و محل رویش معروفترین آنها به شرح زیر می باشد: 1. «کاروان کش» و «تارم کش» . از گونه های مختلف این گیاه در خراسان و در افغانستان شیر خشت به دست می آید. گیاهی است از خانوادة Polygonaceae
جنس Atraphaxis دارای گونه های مختلفی است از جمله: الف، Atraphaxis angustifolia Jaub & Spach، درختچه ای است بی خار و کوچک، بلندی آن کمتر از 25 سانتی متر و عملاً گسترده روی زمین است. در منجیل و لوشان می روید. ب، Atraphaxis Aucheri Jaub & Spach ، درختچة کوچکی
است که در مناطق خشک جنوبی گیلان در منجیل و رودبار دیده می شود. پ، Atraphaxis Billardieri Jaub & Spach var. Billardieri Cullen، درختچه کوچکی است که در آذربایجان و اراک دیده می شود. ت، Atraphaxis spinosa L و مترادفهای آن A.afghnica DC ، A.Fischeri J.& Sp. A.
Candida Boiss. & Hausskn و ... می باشد. درختچه ای است که در مناطق خشک و نیم خشک کشور انتشار دارد. در رامیان گرگان، دره هراز، کرج ، آذربایجان ، کرمانشاه ، همدان، اراک ، بختیاری، بیابانهای مرکزی، انارک، جندق قم، حبله رود، شاهرود، نیشابور و قوچان دیده می شود.
در افغانستان نیز می روید. انشعابات آن گره دار، خارمانند وتیز است. پوست ساقة آن سفید و کم و بیش شکاف خورده می باشد. 2. گیاه شیرخشت، به فارسی «شیرخشتـ» و به فرانسوی Cotoneaster و به انگلیسی Rockspray گفته می شود . این گیاه دارای گونه های مختلفی است و در مناطق
مختلف ایران با نامهای محلی مختلفی شناخته می شود از جمله در منجیل و قوشخانه «رازقی و ایرقی» ، در ارسباران «چالقه، چالگو و چالقی» در کتول «کرچوب»، در پل زنگوله و سیاه بیشه «خرپنو و وجرد»، در آمل و کجور «وجل» ، شیرین سو قزوین (شویر و آره جوره»، در رودبار «بجا»
، در مریوان «ارغوان»، در عمارلو «وشور و راشگر» ، در دره کرج «شیرخشت» و در آذربایجان غربی «داغ هیواسی و دارگیزیک» و در سردشت «بوق» می باشد. در کتب مختلف با نامهای «شیرخشت» ، «گپ شیر»، گوژدون چو»، «سیاه چوب» و «دوشان آلماسی» آمده است. گیاهی است از خانوادة Rosaceae
جنس Cotoneaster و وجه تسمیه این گیاه این است که Cotoneum در لغت به معنای به و aster به معنای شباهت است و به علت شباهتی که برگهای این گیاه با برگ درخت به دارد به این نام موسوم شده است . تمام گونه های این گیاه شیر خشت نمی دهد و از برخی گونه های آن شیرخشت می
گیرند.اسامی علمی گونه های معروف آن عبارت اند از : الف) Cotoneaster nummularia F. & M . درختچه ای است که در دره کرج تا ارتفاعات هزاربند، در دامنه های البرز، در امامزاده داود، در جنگلهای زربین، دره چالوس و از رودبار انتشار دارد. میوة آن ارغوانی رنگ و تخم مرغی
است و به ابعاد 8-7 میلی متر است. از این گونه شیر خشت گرفته می شود. ب) Cotoneaster horizontalis Dencne درختچة کوتاه و گسترده روی زمین زینتی است. بومی چین است و برگهای آن براق، شاخه ها خوابیده روی زمین، میوه ها سرخ رنگ و در باغچه ها برای تزیین کاشته می شود.
این گونه در سالهای قبل از 1320 به ایران وارد شده و در باغچه ها و گل کاری ها کاشته می شود. پ) Cotoneaster discolor Pojark این درختچه در شاهوار کوه گرگان، رودبار، خراسان، دامنه های کوه بینالود و تربت جام انتشار دارد. ت) Cotoneaster hissarica Pojark . این درختچه
در افغانستان، پاکستان و شمال ایران انتشار دارد. در ایران در جنگل گلستان بین مینودشت و بجنورد و دره چالوس، در حسن آباد دشت نظیز و در بانة کردستان دیده می شود. ث) Cotoneaster multiflorus Bge این درختچه در جنگلهای خزر در طالش و در افغانستان دیده می شود و در بین
پیرانشهر و سردشت در ارتفاع 1400 متر می روید. ج) Cotoneaster luristanica Klotz درختچه ای است که در کردستان، اطراف همدان، نهاوند ، اراک ، دو رود، بیشه در لرستان و بختیاری تا تل خسروا انتشار دارد. چ) Cotoneaster Kotschyi Klotz که در ترکیه و ایران انتشار دارد.
در ایران در ارتفاعات الموت و در کرمان در جبال بارز بین بم و جیرفت و در کوه نصر و در اطراف دماوند دیده می شود. به آب زیاد احتیاج ندارد و فقط در فصل گرما، باید آبیاری شود. 3. گیاه دیگری که از آن شیرخشت مرغوب تجارتی گرفته می شود، درختی است کوچک که به فارسی «زبان
گنجشک گل» و به فرانسوی Frene a fleur و به انگلیسی Flowering ash و Monna ash گفته می شود. این درخت از خانوادة Oleaceae و نام علمی آن Fraxinus ornus L. (non Pal) و مترادف آن F.rotundifolia Lam. می باشد. این درخت را به هندی «شیرخشت» می نامند. این درخت بومی مناطق
مدیترانه ای و خاور نزدیک است و در ایتالیا و سیسیل فراوان می باشد و شیرخشت مرغوبی به نام شیر خشت سیسیل در تجارت بین المللی عرضه می شود و عملاً 90 درصد شیرخشت که در بازار بین المللی عرضه می شود احتمالاً از این منبع است. این درخت در بعضی باغهای ایران نیز کاشته
می شود. گلهای خوشه ای سفید زیبایی دارد. مشخصات و خواص و کاربرد درخت زبان گنجشک گل در بخش خاص در این کتاب آمده است. بنابراین در اینجا در مورد این گیاه توضیح مختصری داده می شود و بیشتر روی شیرخشت حاصل از آن تأکید می شود. مشخصات درخت زبان گنجشک گل که به بلندی
6-5 متر است، بهره برداری از شیرخشت آن یا به عبارت کلی من معمولا از سال هشتم و نهم شروع می شود. به طور طبیعی در اثر نیش حشره ای به نام Cicata orni که در منطقه وجود دارد مقدار کمی شیرخشت از درخت خارج می شود ولی در اثر شکافی که به تنة درخت ایجاد می شود، شیر خشت
به مقدار زیاد تجارتی از آن خارج می شود. ترتیب کار این استکه در ماههای تیر و مرداد یک شکاف عرضی تا عمق چوب بر روی پوست قسمت پایین درخت ایجاد می کنند. و هر روز شکاف دیگری با فاصلة چند سانتی متر بالای شکاف اول ایجاد می کنند. و هر روز شکاف دیگری با فاصلة چند سانتی
متر بالای شکاف اول ایجاد می کنند و من که از آن خارج می شود را جمع آوری می نمایند. این عمل را در طول ماههای گرم تابستان انجام می دهند. شیرخشت به دست آمده از زبان گنجشگ گل از نظر خواص درمانی تقریباً مشابه به سایر شیرخشتهای محصول دو نوع گیاه قبلی است ولی طعم
آن که در ابتدا شیرین است تدریجا کمی تلخ می شود. به هر حال از نظر ترکیبات شیمیایی شبیه سایر شیرخشتها می باشد و دارای ساکاروز و مانیت و دکستروز است و دختلاف کمی که انواع شیرخشتها با هم دارند به علت تفاوت ترکیب و مقدار مواد بالا در شیرخشت می باشد. به طور کلی
همة شیرخشتها در خاصیت مسهلی مشترک هستند. باید توجه شودکه زبان گنجشک گل در شرایط اقلیمی رویشگاه طبیعی خود به قدر کافی شیرخشت می دهد ولی در خارج از آن شرایط اگر کاشته شود، البته می روید و رشد می کند ولی از نظر استخراج من ممکن است قابل توجه نباشد، نظیر زبان گنجشکهای
گل که در باغهای ایران می رویند. ترکیبات شیمیایی در شیرخشتها به طور کلی قندهایی مانند گلوکوز ، ساکاروز و ضمناً مادة شیرین دیگری به نام مانیت به فرمول خام ، مقدار جزیی مادة چرب و ... وجود دارد. مادة مانیت قسمت عمدة ساختمان شیمیایی منها را تشکیل می دهد (55-40
درصد). در شیرخشت زبان گنجشک گل این ماده را فراکسین نامند که در حقیقت گلوکوزیدی است که در پوست تنه و ساقة زبان گنجشک گل یافت می شود. مادة عامل مسهلی شیرخشت همین مانیت یا فراکسین است که خاصیت مسهلی به شیرخشت زبان گنجشک گل نیز می دهد. در گزارش دیگری آمده است
که مادة فراکسین در پوست درخت وجود دارد و از پوست داخل شیرخشت می شود. مانیت جسمی است سفید، بی بو با طعمی شیرین و مطبوع و محلول در آب و برای تهیة آن در مقیاس کم روش ساده ای معمول است به این ترتیب که شیرخشت خالص اشکی خوب رابا الکل 33 درجه در حمام ماریه حرارت
می دهند ومحلول رادر حالت جوش صاف می نمایند و بعد می گذارند سرد شود و مانیت حاصل شود. بعد مانیت را خشک نموده ونرم می کوبند. نیروی مسهلی مانیت مانند شیرخشت است، با این تفاوت که طعم تهوع آور شیر خشت را ندارند. شیرخشت به طور کلی به سه صورت در بازار عرضه می شود.
نوع اول را اشکی گویند و به فرانسوی Manne en larmes گفته می شود. به صورت قطعات متبلور، سوراخ دار و اشکی شکل به قطر یک انگشت است. این قسم شیرخشت خالصتر از سایر اقسام است. رنگ آن سفید با طعم شیرین و خیلی کم تهوع آور است. این نوع شیرخشت در بازار بین المللی به
شیر خشت سیسیلی معروف است. نوع دوم شیرخشت تخته ای یا تکه ای است که به فرانسوی Manne en sorte گفته می شود. به صورت قطعات کوچک نرم و یک تکه است. رنگ آن زرد تیرة چرک، غیرخالص و طعم آن شیرین است ولی خیلی نامطبوع تر از نوع اول و اغلب تهوع آور است. نوع سوم شیرخشت
چرب که به فرانسوی manne grasse La گفته می شود که ناخالص ترین نوع شیر خشت است که در جریان فاسد شدن می باشد و طبعاً ارزانتر و کم خاصیت تر از سایر اقسام است. در صنایع داروسازی از تقطیر مانتیت با ملح آمونیاک ماده ای به نام مانی تین به فرمول به دست می آید که یک
مایع چرب سمی است . به علاوه در زبان گنجشک گل مقداری مادة دیگر به نام مانیتول وجود دارد که مادة سفید متبلور و شیرینی است و از الکلها به فرمول می باشد. خواص – کاربرد انواع شیرخشت از نظر طبیعت کمی گرم و از نظر رطوبت و یبوست معتدل است. نوع مرغوب آن که بیشتر از
ایتالیا وارد می شود خالص و تمیز و دارای شیرینی خاصی است که با شیرینی شکر متفاوت است و پس از چند لحظه که در دهان گذارده شود کمی سرد می شود . انواع دیگر آن که در بازار عرضه می شود به خلوص اولی نیست، طعم آن شیرین است ولی زبان را خیلی کم سرد می کند ولی از نظر
خواص مسهلی در همان ردیف است. شیرخشتهایی که از گیاه کاروان کش و یا از گیاه شیرخشت گرفته می شود نیز از نظر خواص مسهلی و دارویی و طبیعت با سایرین در یک ردیف هستند. شیرخشت ملین است و مسهل صفرا و اخلاط سوخته می باشد و برای تقویت کبد، معده و احشائ داخل شکم مفید
است. حرارت معده، قلب و کبد را تسکین می دهد و برای سرفه، خشونت سینه و حلق داروی خوبی است و تحریک ، اضطراب و حرارت و یبوست ایجاد نمی کند، حتی برای اطفال و پیران مناسب است.