شکر تیغال

مان‌ها فراورده‌‌‌های نسبتاً شیرینی‌ هستند که‌ به‌صورت‌ طبیعی‌ یا در اثر فعالیت‌ حشرات‌ از برگ‌، پوست‌، شاخه‌ و یا در اثر شکافتن‌ تنه‌ بعضی‌ از درختان‌ به‌ بیرون‌ تراوش‌ می‌کنند. مان‌ شکرتیغال‌ در اثر فعالیت‌ یک‌ گونه‌ حشره‌ سرخرطومی‌ با نام‌ علمی‌ Larinus vulpes Olivier. روی‌ بعضی‌ از گونه‌های‌ جنس‌ شکر تیغال‌ بدست‌ می‌آید‌ که دارای‌ خاصیت‌ ملین‌ و مسکن‌ است. با بررسیهایی‌ که‌ در طول‌ فصل‌ رویش‌ سالهای 1380- 1382 در رویشگاههای شکرتیغال در سطح استان فارس انجام شد، چرخه زندگی و نحوه تولید مان شکرتیغال مورد بررسی قرار گرفت. نتایج نشان داد که محل تشکیل مان روی قاعده‌ برگ می‌باشد و حشره کلیه مراحل زندگی خود از لارو تا حشره کامل را در درون کپسول که همان مان شکرتیغال است طی می‌کند.
واژه‌های کلیدی: مان، شکرتیغال، Larinus vulpes

در ایران‌ هفت‌ نوع‌ مان‌ مهم‌ وجود دارد که‌ عبارتند از گز خوانسار، گز علفی‌، شیرخشت‌، ترنجبین‌، بیدخشت‌، شکرسرخ و شکرتیغال(3). مان‌ شکرتیغال‌ از مانهای‌ مهمی‌ است‌ که مصرف پزشکی دارد و از زمان‌های‌ قدیم‌ در طب‌ سنتی‌ کاربرد وسیعی‌ داشته‌ است.‌ این مان دارای‌ طعمی‌ شیرین‌ و لعاب‌دار است‌ که‌ خاصیت‌ ملین‌ و مسکن‌ دارد و از جوشانده آن برای‌ معا لجه‌ سرفه‌های‌ شدید ناشی‌ از تحریک‌ برونش‌ها، رفع خشونت‌ سینه‌، صاف‌ کردن‌ صدا، رفع سوزش ‌مری‌ و تسکین اختلالات جهاز تنفسی استفاده می‌شود. همچنین‌ برای‌ رفع‌ خشکی‌ گلو و معده ‌نافع‌ می‌باشد(1). ترکیبهای‌ تشکیل دهنده‌ مان‌ شکرتیغال‌ شامل‌ 27درصد مواد سلولزی‌، 8/5 درصد مواد موسیلاژ، 25 درصد قند تری‌‌هالوز، 2/8 درصد خاکستر، 17/5 درصد نشاسته‌، 13/5 درصد مواد آلبومینوئیدی‌ و مقدار جزیی‌ چربی‌، تانن‌ و کلروفیل‌ می‌باشد(2).

در طول‌ فصل‌ رویش‌ سالهای‌ 1380 تا 1382 با مراجعه هفتگی به‌ رویشگاههای‌ شکرتیغال در سطح استان فارس، نحوه تولید مان‌ شکرتیغال‌ بررسی شد. در این بازدید‌ها،‌ حشره‌ سرخرطومی ‌مولد مان شکرتیغال که‌ روی‌ گونه‌‌های‌ اکینوپس فعالیت‌ می‌کردند جمع‌‌آوری‌ و به‌ آزمایشگاه‌ منتقل‌ شد تا مورد شناسایی‌ قرار گیرند. همچنین‌ با قرار دادن پارچه طوری روی گیاهان شکرتیغال، چرخه‌ زندگی‌ شامل‌ مرحله‌ لاروی‌، شفیرگی‌، حشره‌ کامل‌ و زمستان‌گذرانی‌حشره‌ سرخرطومی مورد مطالعه‌ قرار گرفت‌.



نتایج‌ و بحث
مطالعات رویشگاهی در خصوص چرخه زندگی حشره‌ سرخرطومی مولد مان(Larinus vulpes OLIV‌) نشان داد که این حشره از اوایل‌ فصل‌ رویش‌ و با گرم‌ شدن‌ هوا در طبیعت‌ ظاهر می‌شود و تا زمان‌ گلدهی‌ گیاه‌ (اواسط خرداد ماه) روی‌ گیاه‌ شکرتیغال‌ فعالیت‌ داشته‌ و از برگهای‌ آن‌ تغذیه‌ می‌کند. در زمان‌ گلدهی‌،‌ حشره‌ نر و ماده‌ با هم‌ جفت‌گیری‌ کرده‌ و پس‌ از چند روز حشره‌ ماده‌ روی‌ گیاه‌ شکرتیغال‌ تخم‌گذاری‌ می‌کند. محل‌ تخم‌گذاری‌، قاعده‌ برگ (محل‌ اتصال‌ برگ‌ به‌ ساقه) می‌باشد به‌طوری‌ که‌ حشره‌ روی‌ هر قاعده‌ برگ‌ تنها یک‌ تخم‌ قرار می‌دهد. تخم حشره نرم، بیضی شکل و به طول 5/1 میلیمتر و عرض 2/1 میلیمتر است. یک‌ هفته پس‌ از تخم‌گذاری‌، تخم‌ها تبدیل‌ به‌ لارو می‌شوند. لارو‌ها سفید رنگ، با بدن خمیده و بدون پا هستند که طول بدن آنها در حداکثر رشد خود به حدود 10 میلیمتر می‌رسد. به‌طورکلی‌ دوره‌ لاروی‌ این‌ حشره‌ 30 ا لی‌ 35 روز طول‌ می‌کشد و دارای‌ پنج‌ مرحله‌ یا سن‌ می‌باشد که‌ طول دوره هر سن‌ لارو بین‌ 6 تا 7 روز است. لارو سن‌ اول‌ با ایجاد سوراخ‌ در ساقه‌ گیاه‌، از شیره‌ پرورده‌ درون‌ آوند آبکش‌ تغذیه می‌کند و همزمان‌، با فضولات خویش‌ پیله‌ یا کپسولی‌ به‌ دور خویش‌ درست‌ می‌کند، به‌طوری‌ که‌ لارو درون‌ پیله‌ محبوس‌می‌شود (مانند پیله‌ کرم‌ ابریشم‌). پیله حشره‌ را از گزند دشمنان‌ طبیعی‌ و عوامل‌ محیطی‌ محفوظ می‌دارد. با بزرگتر شدن‌ لارو، پیله‌ نیز بزرگتر می‌شود و وقتی‌ لارو به‌ سن‌ پنجم‌ (حداکثر رشد خود) رسید پیله‌ نیز به‌ حداکثر اندازه خود می‌رسد (شکل شماره 1). سپس‌ لارو تبدیل‌ به‌ شفیره‌ می‌شود. شفیره از نوع آزاد و به رنگ سفید شیری بوده و چنانچه تحریک گردد از خود حرکاتی نشان می‌دهد. دوره‌ شفیرگی‌ حشره‌ حدود 10 روز ادامه‌ دارد و در نهایت‌ شفیره‌ تبدیل‌ به‌ حشره‌ کامل‌ می‌شود.‌ طول حشره کامل 8-12 میلیمتر، بدن به شکل بیضی کوتاه و برجسته، رنگ عمومی بدن زرد مایل به خاکستری و در امتداد خط طولی بالپوشها چند لکه سفید دیده می‌شود که لکه اول در قاعده دومین خط قرار گرفته و بزرگتر است، اما سایر لکه‌‌ها کشیده‌تر و تراکم آنها روی سومین خط طولی قرار دارد. شاخکها و پنجه‌‌های پا تیره رنگ، خرطوم مستقیم با جوانب تقریباً موازی و دارای سه برجستگی پشتی است. لوب چشمی کاملاً مشخص و دارای مژکهای کوتاه است. حشرات نر کمی از ماده کوچکتر هستند و آخر شکم آنها به طرف پایین انحنا دارد. حشره‌ دوره‌ لاروی و شفیرگی‌ را درون‌ پیله‌ سپری‌ کرده‌ و بعد از اینکه‌ تبدیل به حشره‌ کامل‌ گردید با سوراخ‌ نمودن‌ پوسته‌ کپسول‌ از آن‌ خارج‌ می‌شود (شکل شماره 2). این‌ کپسول‌ تخم‌ مرغی‌ شکل‌ و سفیدرنگ‌ مان‌ شکرتیغال‌ است‌ که دارای سطح‌ خارجی‌ ناصاف‌ و سطح‌ داخلی‌ صیقلی‌ می‌باشد و در نهایت‌ به‌ اندازه‌ یک‌ فندق‌ می‌شود که‌ طول‌ آن‌ 2 سانتیمتر و ضخامت‌ پوسته‌ آن‌ به‌ حدود 4 میلیمتر می‌رسد (شکل شماره 3). این مان‌ در ابتدا زرد رنگ‌ است‌ و در مجاورت‌ نور خورشید به‌ تدریج‌ سفیدرنگ‌ می‌شود. با سرد شدن‌ هوا، حشره‌ خود را در لابلای‌ کلوخها، تخته‌ سنگها و بقایای‌ گیاه‌ پنهان‌ و به‌خواب ‌زمستانه‌ فرو می‌رود تا دوباره در بهار سال‌ بعد فعالیتش‌ را آغاز نماید.




منابع‌
1- آئینه‌ چی‌، بعقوب‌. 1370. مفردات‌ پزشکی‌ و گیاهان‌ دارویی‌ ایران‌ (چاپ‌ دوم).‌ انتشارات‌ دانشگاه‌ تهران‌. 1196 صفحه.
3- زرگری‌، علی‌. 1370. گیا‌هان‌ دارویی‌ (جلد سوم). انتشارات‌ دانشگاه‌ تهران‌. 888 صفحه.
3- میر حیدر، حسین‌. 1373. معارف‌ گیاهی (جلد ششم) دفتر نشر فرهنگ‌ اسلامی‌.747 صفحه.

Study of life cycle and the methods of manna Echinops production
A.R. Nasirzadeh & I. Javid -Tash
Fars Agricultural and Natural Resources Research Center P.O. 71555 - 617

Abstract:
Manna is a relatively sweet material that secreted from leaves, barks and branches of some plants, naturally or by activities of some insects which is laxative and anodyn. Echinops manna is maintained in some species of Echinops genus through the activity of an insect named (Larinus vulpes Olivier). According to studies during 2001-2003 in growth season, the life cycle and the methods of manna Echinops production were investigated. The results showed that the insect passed all life cycle (from Larva phase to adult insect) into the capsulate that it is Echinops Manna.
Key words: Larinus vulpes, Manna, Life cycle of insect