آهن

آهن . [ هََ ] (اِ) (از پهلوی آسین ) گوهری کانی که بندرت خالص و غالباً مخلوط با سایر اجسام یافته میشود، و آن بیش از همه ٔ فلزات محتاج الیه آدمی و در تمام صنایع بکار است و در هر جای حتی در نباتات و آبهای معدنی نیز وجود دارد. حدید :
نه پادیر باید ترا نه ستون
نه دیوار خشت و نه زآهن درا.

رودکی .

تا کی کند او خارم تا کی زند او شنگم
فرسوده شوم آخر گر آهن و گر سنگم .

ابوشکور.

به آهن نگه کن که برّید سنگ
نرست آهن از سنگ بی آذرنگ .

ابوشکور.

از آبنوس دری اندر او فراشته بود
بجای آهن ، سیمین همه بش و مسمار.

ابوالمؤید بلخی .

آهن ، یکی از اجساد صناعت کیمیا و از آن در آن صناعت به مریخ کنایت کنند.(مفاتیح العلوم خوارزمی ).
اخگرهم آتش است ولیکن نه چون چراغ
سوزن هم آهن است ولیکن نه چون تبر.

عسجدی .

همه از آدمیم ما لیکن
او گرامی تر است کو داناست
همه آهن ز جنس یکدگر است
که همه از میانه ٔ خاراست
نعل اسبان شد آنچه ریم آهن
تیغ شاهان شد آنچه روهیناست .

مسعودسعد.

آتش ز آهن آمد و زو گشت آهن آب
آهن ز خاره زاد و از او خاره گشت سست .

خاقانی .

- آهن چینی ؛ ظاهراً آهنی بوده است که از چین می آورده اند، سخت :
با دشمن دین تا نزنم بازنگردم
ور قلعه ٔ او آهن چینی بود و روی .

فرخی .

- آهن نر ؛ پولاد.روهینا. مقابل نرم آهن .
|| شمشیر :
پس دری کردم از سنگ و درافزاری
که بدو آهن هندی نکند کاری .

منوچهری .

بی هنر دان نزد بی دین هم قلم هم تیغ را
چون نباشد دین ، نباشد کلک و آهن را ثمن .

ناصرخسرو.

کسی را که جانش به آهن گزم
بسی جامه ها در سکاهن رَزَم .

نظامی .

سخنهای بدش تعلیم کردند
بزر وعده ، به آهن بیم کردند.

نظامی .

|| مطلق سلاح آهنین از درع و جوشن و خود و رانین و غیره .غرق آهن بودن :
ور شخص من نخواهی چون تار پرنیان
آهن مپوش بر تن چون پرنیان خویش .

معزی .

|| زنجیر :
به آهن ببستند پای قباد
ز فرّ و نژادش نکردند یاد.

فردوسی .

و به آهن گران وی را ببستند و صوفی سخت درشت در وی پوشانیدند. (تاریخ بیهقی ).
ز پا و ز سر آهن انداختش
ز منسوج زر خلعتی ساختش .

نظامی .

- امثال :
آهن افسرده کوفتن ؛ آهن سرد کوفتن :
آهن افسرده میکوبد که جهد
با قضای آسمانی می کند.

سعدی .

آهن سرد کوفتن ؛ کاری لغو و عبث و بیهوده کردن :
از این در کآمدی نومید برگرد
به بیهوده مکوب این آهن سرد.

(ویس و رامین ).

دیو از آهن گریختن ؛ سخت از چیزی دوری جستن خواستن :
ز دست طبع و زبانت چنان گریزد بخل
که دیو از آهن و لاحول و لفظ استغفار.

ازرقی .