ابوالوفاء. [ اَ بُل ْ وَ ] (اِخ ) محمدبن محمدبن یحیی بن اسماعیل بن عباس بوزجانی از مردم بوزجان شهرکی بخراسان میان هرات و نیشابور. حاسب مشهور. یکی از ائمه ٔ مشاهیر در علم هندسه و او را درین علم استخراجات غریبه است که کس پیش از او بر آنها دست نیافته است و او بزرگترین علمای ریاضی اسلام است . و ابن خلکان گوید: شیخ ما علاّمه کمال الدین ابوالفتح موسی بن یونس تغمده اﷲ برحمته که در علوم هندسه و حساب قدح اعلی و ید طولی داشت در وصف کتب ابوالوفاء مبالغه داشت و در اکثر مطالعات خویش بر آنها اعتماد میکرد و قول ابوالوفاء را در اثبات مقاصد خود حجت می آورد و چند کتاب از تألیفات ابوالوفاء نزد وی بودو ابوالوفاء را در استخراج اوتار تصنیفی نیکو و سودمند است . ولادت وی به روز چهارشنبه ٔ مستهل شهر رمضان سال
328 هَ . ق . به شهر بوزجان بود و وفات او به سال
376 روی داد و به سال
348 او به عراق رفت و من تاریخ ولادت وی را در کتاب الفهرست ابی الفرج ابن الندیم یافتم لکن در آنجا تاریخ وفات نبود و بیست سال پس از آن تاریخ وفات ابوالوفاء را در تاریخ شیخ ما ابن الأثیر دیدم و بکتاب ملحق کردم - انتهی . علاوه بر آنچه که ابن خلکان گفته است او راست : شرح کتب ریاضیه ٔ اقلیدس و نیز شرح کتاب الحدود ارسطیقوس
۞ یونانی با تصحیح آن و افزودن براهین از خویش بر آن کتاب و نیز او راست : کتابی مکمّل در هندسه . رجوع به تاریخ الحکماء قفطی چ مارگلیوث ص
64 س
17 و رجوع به تاریخ الحکماء شهرزوری و ابن خلکان ج
2 ص
197 شود. و ابن الندیم در شرح حال او گوید: وی نزد عم خویش معروف به ابی عمرو المغازلی و خال خود موسوم به أبی عبداﷲ محمدبن عنبسه علوم اعداد و حساب آموخت و ابوعمرو هندسه را از ابی یحیی الماوردی و ابوالعلأبن کرنیب فرا گرفت و به سال
348 هَ . ق . به عراق شد. او راست :کتاب ما یحتاج الیه العمال والکتاب من صناعة الحساب . و هو سبعة منازل و کل منزلة سبعة ابواب المنزلة الأولی فی النسبة. المنزلة الثانیه فی الضرب والقسمة المنزلة الثالثة فی اعمال المساحات . المنزلة الرابعة فی اعمال الخراج . المنزلة الخامسة فی اعمال المقاسمات . المنزلة السادسة فی الصروف . المنزلة السابعه فی معاملات التجار. کتاب تفسیر کتاب الخوارزمی فی الجبر و المقابلة، کتاب تفسیر کتاب ذیوفنطس فی الجبر، کتاب تفسیر کتاب ابرخس
۞ فی الجبر. و در جای دیگر گوید: شرح این کتاب بعلل براهین هندسیه . کتاب المدخل الی الارثماطیقی مقالة، کتاب فیما ینبغی آن یحفظ قبل کتاب ارثماطیقی ، کتاب البراهین علی القضایا التی تستعمل دیوفنطس
۞ فی کتابه و علی ما استعمله هو فی التفسیر، کتاب استخراج ضلعالمکعب بمال مال و ما یترکب منهما مقالة. کتاب معرفة الدائرة من الفلک مقالة، کتاب الکامل وهوثلاث مقالات : المقالة الاولی فی الامور الّتی ینبغی ان تعلم قبل حرکات الکواکب . المقالةالثانیة فی حرکات الکواکب . المقالة الثالثة فی الامور التّی تعرض لحرکات الکواکب . کتاب زیج الواضح . ثلاث مقالات : الأولی فی الاشیاء التی ینبغی ان تعلم قبل حرکات الکواکب . الثانیة فی حرکات الکواکب . الثالثة فی الاشیاء التی تعرض لحرکات الکواکب . و ترجمه ٔ کتاب جرم الشمس و القمر. (ابن الندیم ). یا حدّ الشمس والقمر (ابن قفطی ) را بدو نسبت کرده اند و نقل و اصلاح مبحث جبر معروف بالحدود ارسطیفس نیز از اواست و معلوم نیست که ترجمه از فارسی است یا از سریانی . و باز ابن الندیم گوید. عم ابوالوفاء ابوسعید راست : کتاب مطالع العلوم للمتعلمین در حدود
600 ورقه .
ابوالوفاء در تکمیل حساب مثلثات سهمی بزرگ داردو قاعده ٔ مقادیر اربعه که امروز مبنای حل مثلثات کروی است از اوست و نیز شکلی که قدما شکل ظلی مینامند از ابتکارات اوست و رمز و شکل مستخرجه ٔ او بدین صورت است : در مثلث قائم الزاویه ٔ کروی بفرض اینکه
A زاویه ٔ قائمه باشد.
B1 sin = a bsin sin
c1 sin = btagB tag
c cos * b cos =a cos
و شاید او اول کسی باشد که در مثلثات کروی غیر قائم الزاویه نظریه ٔ جیب را آورد و نیز حساب جیب زاویه ٔ
30 درجه از اوست و طریق عمل او در هندسه که تا حدی بر طرق هندی است اهمیت بسیار دارد و بعض متأخرین گویند او ظل و ظل تمام و قاطع و قاطع تمام را در حساب مثلثات وارد کرده است لکن این ادعا درست نباشد چه احمدبن عبداﷲ معروف بحبش حاسب پیش از او به انجام این عمل پرداخته است . و ابوالوفاء از شهود رصد ابوسهل ویجن بن رستم گوهی بود. و رجوع به آثارالباقیه چ زاخائو ص
25 س
16 شود.