اطلس . [ اَل َ ] (ع ص ، اِ) جامه ٔ کهنه . ج ، طُلُس . (ناظم الاطباء). ثوب خلق . (از متن اللغة) (از اقرب الموارد). جامه ٔکهنه . ج ، طُلس . (مهذب الاسماء) (ناظم الاطباء) (منتهی الارب ) (از متن اللغة). || گرگ درنده
۞ . (آنندراج ) (غیاث ). گرگ دیزه .(تاج المصادر بیهقی ) (زوزنی ) (مهذب الاسماء). گرگ دیزه و گرگ ریخته مو. (مؤید الفضلا). گرگ دیزه یعنی خاک رنگ که بسیاهی زند. (مجمل اللغة). دیزه گون . گرگ موی ریخته . «امعط» که موی آن فروریزد و آن خبیث ترین گونه ٔگرگ است . (از متن اللغة). گرگ موی ریخته ٔ خاکی رنگ که بسیاهی زند
۞ . گرگ تیره رنگ سیاهی آمیخته . (ناظم الاطباء) (منتهی الارب ). اکلس : ذئب اطلس ؛ ذئب اکلس . || مرد که او را بزشتی متهم کرده باشند. (منتهی الارب ) (ناظم الاطباء). کسی که بقبیحی متهم گردد: فلان علیه ثوب اطلس ؛ هنگامی گویند که به امر زشتی متهم شود. (از اقرب الموارد) (از متن اللغة). || دزد. (آنندراج ) (ناظم الاطباء). سارق . (متن اللغة). لص . (اقرب الموارد). دزد. و فی الحدیث : انه قطع ید مولد اطلس سرق . و قیل اراد اسود وسخاً. و قیل الاطلس اللص . (منتهی الارب ). || چرکین جامه . مؤنث آن : طَلْساء. (از متن اللغة). جامه ٔ شوخگن که لون ویژه دارد. (زوزنی ). جامه که از شوخ خاکسترگون باشد. (تاج المصادر بیهقی ). آن جامه که از خاکستر رنگ شده باشد. (مهذب الاسماء). || تیره یعنی سرخ تیره رنگ . (از منتخب ) (از شروح نصاب )(از قران السعدین ) (غیاث ) (از آنندراج ). آنچه رنگ خاکی آن بسیاهی زند. (از متن اللغة). هر آنچه بر رنگ گرگی باشد که رنگ خاکی آن بسیاهی زند. (از اقرب الموارد) (ناظم الاطباء) (از منتهی الارب ). || چیزی چرک رنگ . (مؤید الفضلا). چرک و ریم . (منتهی الارب )(ناظم الاطباء). وسخ . (اقرب الموارد) (متن اللغة). چارگن . (یادداشت مؤلف ). چرکین . چرکی . || سیاه مانند حبشی و مثل آن . (منتهی الارب ) (ناظم الاطباء). اسود همچون حبشی و مانند آن . (از متن اللغة) (از اقرب الموارد). || درم بی نقش سکه . (غیاث ) (آنندراج ) (منتهی الارب ) (ناظم الاطباء). درم بی نقش . (مؤید الفضلاء) (مهذب الاسماء). اقچه ٔ بی سکه . درم بی مهر.(لغت خطی ). || ساده ٔ بی نقش . (فرهنگ نظام ). ساده روده . روت . رُت . (یادداشت مؤلف )
: چو اطلس ساده دل باشیم قاری
ببند نقش چون کمخا نباشیم .
نظام قاری (دیوان البسه ص 92).
|| نام قسمی از پارچه که از ابریشم بافته می شود. مثال : امروز من ده ذرع اطلس خریدم . (فرهنگ نظام ). نام جامه ای ابریشمین در غایت شهرت . (شرفنامه ٔ منیری ). جامه ٔ ابریشمی پرزداری که روی آن پرزدار و پشتش بی پرز باشد و پرزش کمتر از مخمل بود. (ناظم الاطباء). منسوجی از ابریشم در نهایت شهرت . (سروری ). دیبای سطبر گنده . (لغت خطی ). قماش حریر ساده ٔ معروف است . (شعوری ). جامه ٔ بافته از حریر (مولداست ). (از متن اللغة). پارچه ٔ ابریشمین که یک سوی آن براق است . (یادداشت مؤلف ). جامه ٔ ابریشمی که اکثر از نقش ساده باشد. (غیاث ) (آنندراج ). و بدین معنی درهندوستان نیز شهرت دارد. (آنندراج ). معروف است و به انواع آنرا ساتهن گویند. (لغت خطی ). نام پارچه ٔ ابریشمی لال و زرد. (مؤید الفضلاء). ساتین
۞ (از کلمه ٔ زیتونی بهمین معنی ). (یادداشت مؤلف ). معروف است و به انواع و فرنگی آن را ساتهن گویند. (البسه ٔ نظام قاری )
: چو کرم پیله ز من اطلسی طمع دارند
اگر دهند بعمریم نیم برگ از تود.
جمال الدین عبدالرزاق .
زربفت روز رافلک از اطلس هوا
خواهد بر این ممزّج زرکش نثار کرد.
خاقانی .
تا سپس چند گاه از پی بازار خویش
اطلس درّیده ای برد برآرد نگار.
خاقانی .
کناغ چند ضعیفی بخون دل بتند
بجمع آری کاین اطلس است و آن سیفور.
ظهیر فاریابی .
نه منعم بمال از کسی بهتر است
خر ار جل اطلس بپوشد خر است .
سعدی .
حسن این شاهد کمخا بتو رد ننماید
تا چو اطلس نکنی ساده دل از نقش عیوب .
نظام قاری .
آسمان خرگه و زیلوست زمین خارا کوه
اطلس و تافته دان مهر و مه پرانوار.
نظام قاری (ایضاً البسه ص 11).
-
امثال :
اطلس کهنه شود اما پاتابه نشود .
اطلس کی باشد همتای برد .
اطلس و اکسون لیلی پوست است پوست خواهد هرکه لیلی دوست است .
عطار (از امثال و حکم ).
اطلس هرچند کهنه شود پاتابه نمی شود .
اگر اطلس کَنی کمخا بپوشی همان سُفد و سر و سبزی فروشی .
؟
اگر زری بپوشی اگر اطلس بپوشی همان کنگرفروشی .
-
اطلس آل ؛ نوعی اطلس سرخ بوده است
: گل است و لاله چو والای سرخ اطلس آل
لباس شاهد باغ و شکوفه اش چادر.
نظام قاری (دیوان البسه ص 16).
اطلس آل در بر سنجاب
این یکی آتش آن رماد شناس .
نظام قاری (ایضاً ص 14).
-
اطلس بُر ؛ آن که جامه ٔ اطلس ببرد و بدوزد. اطلس دوز
: تا بهر عید نوروز هر نوع جامه دوزند
اطلس بران دانا ارمک بران کامل .
نظام قاری (دیوان البسه ص 32).
-
اطلس پخته ؛ حریری که نخ ابریشم آن را در آب جوشانده باشند، در برابر اطلس خام یا کجی در تداول عامه
: خام پوشند و همه اطلس پخته شمرند
زهر نوشند و همه نوش هنیا شنوند.
خاقانی .
-
اطلس چرخ ؛ چرخ اطلس . فلک اطلس
: بر قد شمط این اطلس چرخ
۞ گرش پهنا بود بالا ندارد.
نظام قاری (دیوان البسه ص 64).
گرد دامان شمط گفت سجیف آسا عقل
یافت چون دایره اطلس چرخ دوار.
نظام قاری (ایضاً ص 82).
-
اطلس چرخی ؛ نوعی اطلس بوده است
: ز تیغ و آتش والای سرخ هیجا شد
مثال اطلس چرخی بتاب خسقی خور.
نظام قاری (ایضاً ص 18).
اطلس چرخی گردون بهر قد قدر اوست
خیط درزش آفتاب و دکمه ٔ جیبش پرن .
نظام قاری (ایضاً ص 36).
رسد بر اطلس چرخی ز مرتبت سر ما
گهی که شاهد والا درآید از در ما.
نظام قاری (ایضاً ص 30).
بحسن اطلس چرخی سپهر والا نیست
مثال تافته خورشید عالم آرا نیست .
نظام قاری (ایضاً ص 48).
رجوع به دیوان البسه ص
3 شود.
-
اطلس خام . رجوع به اطلس پخته شود.
-
اطلس خانبالغی ؛ نوعی اطلس منسوب به خانبالغ
: رخی کز آبله مانند نقش کمخا بود
نمود اطلس خانبالغی ز شوکت و فر.
نظام قاری (دیوان البسه ص 15).
-
اطلس ختایی یا خطایی ؛ نوعی اطلس که در ختا می بافتند. و رجوع به اطلس یزدی شود
: گاه در اطلس خطایی دم
زده از نقش و فکرهای خطا.
نظام قاری (دیوان البسه ص 20).
-
اطلس رباب ؛ صاحب مجموعه ٔ مترادفات اطلس رباب رامترادف قطره دزد و آب دزد و سیه پیل و پیل معلق در هوا، کنایه از ابر دانسته و این شعر را شاهد آورده است :
ز اطلس پرده ها سازد عماری زراندوده
چو زیر هفت چتر سبز باشد سیر و آرامش .
اما شاهد با ترکیب سازگار نیست . رجوع به مجموعه ٔ مترادفات ص
23 شود.
-
اطلس زربفت ؛ اطلسی که با زر بافته باشند
: سلطان رخت اطلس زربفت می نهم
در جیب کویش از در شهوار میکنم .
نظام قاری (دیوان البسه ص 26).
اطلس زربفت شمع است و فراویزش لگن .
نظام قاری (ایضاً ص 30).
چنین که اطلس زربفت زهره شد طالع
قیاس کردم و پشمینه سنه زحلی است .
نظام قاری (ایضاً ص 48).
-
اطلس زرکار ؛ اطلس زربفت . اطلسی که زر در آن بکار برند
: ای فلک هست کفایت قدک رنگینم
احتیاجیم بدین اطلس زرکار تو نیست .
نظام قاری (دیوان البسه ص 41).
-
اطلس زری ؛ اطلس زرنشانده . اطلس زربفت . اطلس زرنگار.
-
اطلس سیاه ؛ شب تاریک . (آنندراج ). و رجوع به مجموعه ٔ مترادفات ص
222 شود.
-
اطلس شسته ؛ اطلس بی آهار. (یادداشت مؤلف ).
-
اطلس فلک ؛ کنایه از آسمان . فلک اطلس
: ز اطلس فلکم پرده ٔ در طنبی است
بطاقچه مه و خور جام و کاسه ٔ حلبی است .
نظام قاری (دیوان البسه ص 49).
ز اطلس فلک ار زآن که خلعتی دوزی
بقد معنی قاری قصیر می آید.
نظام قاری (دیوان البسه ص 76).
-
اطلس قرمز ؛ نوعی اطلس سرخ . رجوع به اطلس آل شود
: اطلس قرمزی ار آل بود طغرایش
شرب بادام نگر مهر بر و با خود دار.
نظام قاری (ص 85).
-
اطلس کاشی ؛ نوعی اطلس که در کاشان بافند
: تا جنس خطایی بود ای اطلس کاشی
در بار منه لاف تو باری چو قماشی .
نظام قاری (دیوان البسه ص 112).
و رجوع به اطلس یزدی شود.
-
اطلس کمخا ؛ نوعی اطلس منقش و یکرنگ ، چه کمخا بمعنی جامه ٔ نفیس منقش و یکرنگ است
: قاری این اطلس کمخای نفیس است که خود
همه پشمینه خرانند که در بازارند.
نظام قاری (دیوان البسه ص 63).
رجوع به دیوان البسه ص
203 شود.
-
اطلس کمسان ؛ نوعی اطلس بوده است
: برخت دسته نقش ارچه بود خوبی چو لاوسمه
بشرب زرفشان و اطلس کمسان
۞ نمی ماند.
نظام قاری (دیوان البسه ص 79).
-
اطلس گلرنگ ؛ اطلسی برنگ گل . اطلس سرخ .
- || در این شعر بمجاز بمعنی خورشید آمده است :
دستگاه صبغةاﷲ از خم نیلی نگر
هر سحر کاین اطلس گلرنگ می آید برون .
نظام قاری (دیوان البسه ص 101).
-
اطلس گلگون ؛ اطلس پرنقش گل . اطلس گلدار
: آفتابی است اطلس گلگون
بخیه ها را برو چو ذره شمار.
نظام قاری (دیوان البسه ص 22).
چراغ اطلس گلگون بجامه دان شمعی است
که آفتاب بپروانه خواهد از وی نور.
نظام قاری (دیوان البسه ص 33).
-
اطلس ماوی ؛ نوعی اطلس بوده است و معنی صحیح آن معلوم نشد
: رمال خشتگی از جامه ٔ اطلس ماوی بعوض پیروزک سبز برداشت . (دیوان البسه ص
140).
اطلس ماویت آب است روان وین دریاب
مله ٔ خاک که آن است لباس ابرار.
نظام قاری (دیوان البسه ص 11).
-
اطلس نقاب ؛ آن که نقابی از اطلس دارد. آن که نقاب اطلسی پوشد
: در ترکتاز فتنه ز عکس خیال خون
کیوان بشکل هندوی اطلس نقاب شد.
خاقانی .
-
اطلس نگار ؛ بنقش اطلس . دارای نقش و نگاری چون اطلس
: چون آفتاب زرد و شفق خانه ٔ مرا
از زرد و سرخ زرکش و اطلس نگار کرد.
خاقانی .
-
اطلس نما ؛ پارچه ها که از ابریشم نیست و چون اطلس براق است . (یادداشت مؤلف ).
-
اطلس والا ؛ نوعی از اطلس نازک لطیف ، چه والا بمعنی حریر نازک بسیار لطیف بود که بهترین آن گلناری و چرخی و نازک پرمگسی است . (از دیوان البسه ص
205)
: در بر شاهد ما اطلس والا نگرید
چاک در دامن او راه بجایی دارد.
نظام قاری (دیوان البسه ص 65).
اگر چون دکمه پابرجا نباشم
قرین اطلس والا نباشم .
نظام قاری (ایضاً ص 92).
-
اطلس و دیبا ؛ پارچه های حریر و ابریشمین
: سخنم در لباس معرفت است
نیست مقصودم اطلس و دیبا.
نظام قاری (دیوان البسه ص 21).
-
اطلس یزدی ؛ نوعی اطلس که در یزد بافند
: اطلس یزدی و کاشی و ختایی دیدم
مثل شاه است و امیر است و سیاهی دربار.
نظام قاری (دیوان البسه ص 14).
گر اطلس یزدی ندهد دست زنان را
میسازد اگر زآنکه بسازند بکاشی .
نظام قاری (ایضاً ص 112).
-
جامه ٔ اطلس ؛ لباسی که از اطلس باشد
: گه درآمد بجامه ٔ اطلس
گه درآمد بشیوه ٔ والا.
نظام قاری (دیوان البسه ص 20).
-
چرخ اطلس ؛ فلک اطلس . رجوع به فلک اطلس شود
: دهر ز چرخ اطلسش کرده ردای کبریا
نقش طراز آن ردا عین بقای ایزدی .
خاقانی .
-
رنگش مثل اطلس شدن ؛ سخت سرخ شدن از شرم .
-
فلک اطلس ؛ نام فلک نهم که از جهت ساده بودن و نداشتن کوکبی اطلس نامیده شد. در علم هیئت قدیم برای هر یک از هفت سیاره (قمر، عطارد، زهره ، شمس ، مریخ ، مشتری ، زحل ) فلکی مدور و محیط عالم فرض کردند، چه هر یک را حرکتی است علیحده و خود کوکب مثل میخی است مرکوز در فلک خود و حرکتی که از آن کوکب محسوس است از فلک او است . کواکب ثابت همه یک حرکت دارند و برای همه یک فلک (هشتم ) کافی است و بالای فلک هشتم و محیط بر آن فلک نهم است که فلک الافلاک و فلک اطلس نامیده شد و حرکت شبانه روزی ستارگان از اوست . در هیئت جدید ستارگان خود متحرکند و زمین هم متحرک است ،فرض افلاک لازم نیست و هر ستاره خود فلکی است ، چه فلک بمعنی چیز مدور و کروی است . (فرهنگ نظام ). نام فلک نهم است چون از کواکب خالی است لذا اطلس نامیده شد. (شعوری ). بمعنی سطح فلک نهم که سطح محدب آن را عرش گویند زیرا که چنانچه درم بی نقش از نقوش ساده باشد همچنین فلک نهم از نقوش کواکب ساده است . (غیاث ) (آنندراج ). سطح مقعر فلک نهم که سطح محدب آن را عرش گویند.(ناظم الاطباء). فلک اعظم که در آن ستاره نیست . فلک نهم . و از آنرو اطلس گویند که بعقیده ٔ متقدمان ساده و خالی از ستاره است . فلک الافلاک . (یادداشت مؤلف ).
|| (اِخ ) نام سگی . (آنندراج ) (منتهی الارب ) (ناظم الاطباء). || (اِ) مأخوذ از یونانی ، به اصطلاح تشریح فقره ٔ اول از فقرات گردن که سر بر آن سوار است . (ناظم الاطباء). فقره ٔ اول عنق که آن را اطلس و فقره ٔ حامل نیز نامند. (تشریح میرزاعلی ص
38). || کتابی که دارای نقشه های جغرافی است . مثال : امروز من یک اطلس دیدم و در این صورت مأخوذ از زبان فرانسه است . (فرهنگ نظام ). در اصطلاح جغرافی کتابی که مرتب است از صفحه های نقشه ٔ جغرافی و نوعاً هر کتاب نقشه ای را اطلس نامند مانند اطلس جغرافی و اطلس تشریح . (ناظم الاطباء). نام کتاب نقشه است . (شعوری ). و رجوع به کلمه ٔ اطلس (اِخ ) شود.